1. Дәріс тақырыбы:
Мектеп жасына дейінгі баланың есін дамыту
Дәріс жоспары:
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың ес процесінің
ерекшелігі
2. Балалар есін ойын жағдайында дамыту
2. 1.Мектеп жасына дейінгі балалардың ес процесінің ерекшелігі
Мектепке дейінгі кезеңде бала психикасының жоғары деңгейге көтерілуі жаңа әрекет
түрлерінің бала психикасына әсер етуі және үлкендердің балаға қойылатын талап
тілектерінің күрделенуіне тікелей байланысты.
Мектепке дейіңгі кезеңдегі балада ес үдерісінің дамуы айқындалып, біршама
күрделеңгендігі байқалады. 3-4 жастан бастап бала қоршаға ортамен жан – жақты
танысып, ойын, қарапайым еңбек іс – әрекеттерімен шұғылдана бастайды. Осының
нәтижесінде бала есте сақтаудың арнайы тәсілдерін пайдаланбай – ақ, іс – әрекеттің
орындалуы барысында байқаусызда, материал бала есінде өздігінен ырықсыз түрде
сақталып отырады.
Мектеп жасына дейінгі кезең бала есінің ырықсыздығымен ерекшеленді. Мектепке дейінгі
кезеңде сөз логикалық естің дамуы баяу жүзеге асады. Бұл кезде көрнекі бейнелік,
эмоциалық сезімдік естің маңызы зор.
Есте сақтауды үйретудің ең қарапайым тәсілі қайталату және баланың ерікті есте сақтауын
дамыту үшін көргенін, естігенін өз сөзімен әңгімелеп айтып берудің өзі материалдың
баланың есінде берік сақталуы үшін маңызы зор.
3. Зинаида Михайловна Истомина 3-тен 7 жасқа дейінгілердің есінің дамуының 3 дәрежесін
анықтаған.
I дәрежесіне тән сипат: бала еске сақтау мен еске түсіру үшін арнайы мақсат қоймайды.
II дәрежесінде: балада еске сақтау ешқандай арнайы тәсілдерді пайдаланбай – ақ жүзеге
асады.
III дәрежесінде бала еске сақтап, қайта жаңғырту үшін арнайы әдіс – тәсілдерді
пайдаланып, еске сақтау мақсатты түрде жүзеге асады.
Еске сақтаудың осы II және III дәрежесіне бала 6 жасқа келгенде жетеді.
Бала 6 жасқа елгенде тек механиккалық есі емес, сөз логикалық есі жақсы дамығынын
байқауға болады.
Баланың сөз логикалық есінің жақсы дамығанын оның жақсы түсінген материалды есінде
сақтап қайта жаңғыртуынан байқауға болады. Мысалы, 6 жастағы бала ертегі әңгіменің
мазмұнын өз сөзімен қайталап айтқан кезде өзіне онша таныс емес «азамат» деген сөзді
өзіне таныс күнделікті айтылып жүрген «ағай» деген сөзбен ауыстыра алады.
4. Кейде олар ертегі әңгіменің мазмұның өзгертпей, өз логикасымен
толықтырып, қосып,тек жүйесін ғана өзгертуі мүмкін.
Баланың сөз логикалық есін дамытуда оқу әректімен шұғылдануының
маңызы зор. Осы кезеңдегі сөз - логикалық естің жүзеге асуының өзі 3
кезеңнен өтеді:
-Практикалық;
-Сөздік әрекеттік;
-Ақыл – ой әрекеті негізінде.
Ес үдерісінің нашар қалыптасуы іштен туа пайда болмайды, есте сақтаудың
нашар болуы баланың ес үдерісіне күнделікті өміріне тәрбие үдерісінде
дұрыс дамытуға тікелей байланысты.
5. Баланың ес үдерісін дамыту үшін бірнеше есте сақтау тәсілдерін білу керек. Мысалы:
1. Екі топтың балаларына көлемі бірдей мәтінді жаттап келіп, айтып беруге тапсырма берген
кезде бір топқа еске сақтап, кейін қайта жаңғырту керектігі түсіндіріледі, ал екінші топтың
баларына тек жаттап келіңдер дейді. Бір топтың еске сақтауы екіінші топқа қарағанда сапалы
болады, өйткені еске сақтап қайта жаңғырту үшін мақсат қоюдың маңызы ерекше.
2. Бала материалдың мән – мағынасын жақсы түсінсе, есінде бәрін жасы сақтайды.
3. Бала еске сақтауға тиіс материалдарды көзімен көріп, қолымен ұстап тәжірибе жүзінде
ұзақ, тікелей әрекет етсе, есіңде жақсы сақтайды, ал тез есте сақтаса тез ұмытады, әсіресі оқу
әрекетін меңгерту кезінде баланың әртүрлі есінің типтік ерекшеліктерін ескеру керек.
В.С.Мухина бойынша мектепке дейінгі шақ есте сақтаумен еске түсіру қабілеттілігінің пәрменді
дамуымен сипатталады. Адамдар, оқиғалар есте сақталатын кезең мектепке дейіңгі шақта
анықталмаған мерзімге ығысады. Шындығында бізге сәбилік шақтағы оқиғалардан бірденеңі
еске түсіру қиын немесе мүлде дерлік мүмкін болмаса, мектепке дейінгі балалық шақ көптеген
әсерлі сәттерді есте қалдырады. Бұл әсіресе мектепке дейінгі ересектерге тән. Есте сақтау мен
еске түсіру баланың еркі мен санасына байланысты өтеді. Бұл екеуі де іс – әрекет арқылы
жүзеге асады, әрі іс – әрекеттің сипатына байланысты болады. Бала іс – әрекетте неге зейін
қойса, оған не әсер етсе, не қызық болса, соны ғана есіне сақтайды.
6. Есте сақтауға арналған жаттығулар
Сиқырлы саусақтар
1. Таң қалу (екі қолдың бас бармағын көтеру). 2. Өзіңді көрсету (бір
саусақпен).
3. Сәлемдесу (қолды жоғары көтеру).
Қорқыту (сұқ саусақпен).
5. Жеңіс! (екі қолды жоғары көтеру).
Менің елім
1. Қай елде тұрасыңдар?
2. Қазақстанның қандай қалаларын білесіңдер?
3. Біздің қаламызда немесе ауылда қандай көшелер бар?
4. Сен қай көшеде тұрасың?
5. Ел, жер, Отан туралы қандай тақпақ білесің?
7. Сөз моншақтар
Жүргізуші балаларға бір сөз айтады, ол сөздің басында қандай әріп
есітілетінін сұрайды. Соңғы әріпке сәйкес келесі сөз ойлап оны бала
жалғастырады. Осылайша «жіпке тізген моншақтай» сөз моншақтарын тізіп
айтуға жаттығады. Қай бала көп сөзді есінде сақтап, көп сөз ойласа, сол бала
жеңіске жетеді, ол жаңа сөзді өзі бастап ойынды жүргізеді.
Қорытындылай келе:
1.Есті дамытуға болады және керек.
2.Есте сақтау қабілетін қайта қалпына келтіріп, дамыту үшін әр түрлі
тәсілдерді, қозғалыс ойындарын, жаттығуларды қолдануға болады.
8. Негізгі әдебиеттер:
1. Бабаев С.Б. Психология негіздері: Оқу-анықтамалық қолданба/- Алматы: NURPRESS,
2014.- 106 б.
2. Ауталипова Ұ.И., Шерьязданова Х.Т., Абдраманова Д.Е. / Жас ерекшелік
психологиясы: Оқу құралы /.- Алматы: Отан, 2016.- 185 б.
3. Жұбаназарова Н.С. Жас ерекшелік психологиясы: Оқулық /.- Алматы: Қазақ
университеті, 2014.- 249 б.
4. Нұржанова, С. Жалпы және балалар психологиясы Оқу құралы / - 2-басылым,
толықт., өңд.- Астана: Фолиант, 2016.- 144 б.
5. Казанская К.О. Детская и возрастная психология. Конспект лекций : Учебное пособие
/ - Москва: А-Приор, 2014.- 160 с.
6. Шаповаленко И.В. Психология развития и возрастная психология: Учебник /- 2-е
издание.- Москва: Юрайт, 2014.- 567 с.
7. Д. Майерс, Ж. Туенж. Әлеуметтік психология. 12-басылым: оқулық / Алматы: Ұлттық
аударма бюросы, 2018. – 648 б.
8. Д.П. Шульц, С.Э. Шульц. Қазіргі психология тарихы: оқулық / - 11-басылым. -
Алматы: Ұлттық аударма бюросы, 2018. – 448 б.
