зеин мен киял туралы толык акпарат от аруки

1. Мектеп дейінгі шақта зейінді, қиялды
дамыту
Дәріс жоспары
1. Мектепке дейінгі шақтағы қиялдың дамуы
2. Мектепке дейінгі шақтағы зейіннің дамуы

2. • Қиял ең таңқаларлық психикалық құбылыстардың бірі болып саналады, ол
шығармашылықпен өте тығыз байланысты. С.Л. Рубинштейн «қиял
шығармашылық қызмет процесінде қалыптасады» деп атап көрсетеді.
• Қиял - бұл танымдық психикалық процесс, қабылдау, ойлау және алдыңғы
тәжірибеде алынған идеялар бейнелерін өңдеу негізінде жаңа бейнелер
жасау.
• Қиял деп бұрынғы қабылдаған елес бейнелерін өзгертіп бір-біріне
қосып, өңдеп, қайтадан бейнелеуді айтады. Қиял обьективті дүниені
жүйкеде сәулелендірудің айрықша бір түрі. Дүниедегі заттар мен
құбылыстардың, сезімдерге келтіретін тікелей әсері арқылы пайда болатын
қабылдаулар, олардан пайда болатын елестеулер бір қалыпта тұрмайды,
ақыл-ой елегінен өтіп, өзгеріп, бір-біріне қосылудың нәтижесінде
бейнелеудің тағы бірі – қиял пайда болып отырады

3. • С.Л.Выготскийдің тұжырымына сүйенсек, «Баланың қиялы біртіндеп,
шамасына қарай қабылдауынан басталады. Қиялда болатын барлық
образдар, қаншама таңғажайып болып көрінгенмен де, баланың өмірден
көрген-білгенінен негізделеді.»
• Мектеп жасына дейінгі баланың қиялы ересек адамның қиялынан
ерекшеленеді, оның байлығының артында кедейлік, бұлыңғырлық,
сызбалық және стереотиптік бейнелер жасырылады. Ал мектеп жасына
дейінгі балаларда білім мен идеялар әлі жеткіліксіз. Қиялдың көрінетін
байлығы балалардың ойлау қабілетінің төмен деңгейімен байланысты, егер
балалар не болатынын, не болмайтынын білмесе. Мұндай білімнің
болмауы-бұл балалар қиялының кемшілігі мен артықшылығы. Мектеп
жасына дейінгі бала әртүрлі идеяларды оңай біріктіреді және алынған
комбинацияларға сыни тұрғыдан қарайды, бұл әсіресе мектепке дейінгі
жаста байқалады (Л. С. Выготский)

4. • Қиял процесі ойлаумен тығыз байланысты, атап айтқанда, бұл екі процесс
те болашақты болжауға мүмкіндік береді. Осындай ұқсас процестер
проблемалық жағдай туындаған кезде, ми жаңа шешімдер қабылдауға
бейімделген кезде пайда болады.
• Қиял жеке тұлғаның қажеттіліктерінен туындайды. Көбінесе
қажеттіліктерді қанағаттандырудың нақты процесі қиял деп аталатын
процестің алдында болады, яғни, болашақта болатын іс-әрекеттердің
немесе құбылыстардың жарқын табиғи көрінісі жасалады.
• Уақыттан озып тұрған шындықтың фантазиялық көрінісі нақты
көріністердің нақты формасы арқылы жүзеге асырылады. Сонымен, іс-
әрекетті бастайтын проблемалық жағдайда, осы іс-әрекеттің нәтижелерін
алға жетелейтін сананың екі жүйесі бар: бейнелердің (бейнелеудің)
ұйымдастырылған жүйесі және ұғымдардың жүйеленген жүйесі.

5. • Бейнені таңдау мүмкіндігі қиялдың негізінде, ұғымдардың жаңа
үйлесімділігі ойлаудың негізінде жатыр. Көбінесе, процесс осы ұғымдар
мен бейнелердің тығыз байланысы арқасында бір уақытта жүреді. «Кейбір
жағдайларда проблемалық жағдай белгісіздік жағдайында айтарлықтай
өзгеше болуы мүмкін - бастапқы деректерді талдау қиын болады» [20].
Содан кейін қиял механизмдері іске қосылады.
• Елестету әр түрлі деңгейдегі функцияларды жүзеге асырады: экспрессия
дәрежесіне сәйкес ол пассивті және белсенді бола алады, өз кезегінде актив
рекреациялық және шығармашылық болып бөлінеді. Шығармашылық қиял
жаңа объектілерді, құбылыстарды, жағдайларды ашатын немесе жасайтын
әрекеттердің мүмкін болатын нәтижелерін анықтаумен байланысты.
Сонымен бірге шығармашылық қиялда өзіндік және нақтылық дәрежесімен
ерекшеленетін идеялар туындайды. Шығармашылық қиялды бейнелеудің
өзіндік ерекшелігі ретіндегі түпнұсқалық - бұл олардың жаңашылдығының
деңгейі, бұрыннан белгілі нәрселермен ұқсастығы, ал реализм қиял құрған
бейнелеудің шындыққа қаншалықты жақын екендігімен анықталады.

6. • Белсенді қиял адамның бойында ерікті күштің көмегімен оның қалауы бойынша
пайда болатын түрлі бейнелердің пайда болуымен сипатталады. Пассивті қиялмен
кескіндер өздігінен пайда болады және адамның еркі мен қалауына тәуелді
болмайды. Өнімді қиялдың айрықша ерекшелігі - шындықты адам саналы түрде
қалыптастырады, ал оны механикалық көшіру болмайды.
• Репродуктивті қиял қиялдың минималды қосылуымен шындықтың көбеюімен
сипатталады. Осындай қиялы бар бейнелер мен заттар есте сақтау қабілеті ретінде
қабылданады және шығармашылыққа сирек ұқсайды. Белсенді қиял өз кезегінде
шығармашылық және рекреациялық болып екіге бөлінеді.
• Шығармашылық қиял процесінде қызметтің жекелеген өнімдерінде жүзеге асыруға
қажетті бейнелердің дербес қалыптасуы жүреді. Бұл қиял түрі кез-келген
шығармашылықтың таптырмас компоненті болып табылады. Мұндай қиял
көбінесе қалаған болашақ бейнелерін жасауға, яғни арман құруға мүмкіндік беретін
ішкі қызметтің ерекше формасы болып табылады.

7. • «Арман - бұл қоршаған шындықты жақсартудың алғышарты, белгілі бір
себептермен соңына жете алмаған іс-әрекеттің белсенді мотивациясы».
Суреттеуге сәйкес келетін бейнелерді қалыптастыруға негізделген қиял бар.
Бұл рекреациялық қиял. Мұндай қиялды адам географиялық карталар мен
тарихи оқиғаларды оқып үйрену кезінде, сондай-ақ әдебиеттерді оқу
кезінде белсенді қолданады. Балалық шақта рекреациялық қиял қоршаған
әлемді зерттеуге көмектеседі, ересек жаста ол шындықты белсенді
шығармашылыққа айналдырады.
• Пассивті қиял содан кейін шындықта жүзеге асырылатын бейнелер мен
жоспарлар жасамайды. Осы қиялмен адам әр түрлі қызмет түрлерін жүзеге
асыру үшін ешқандай әрекет жасамайды. Пассивті қиял сананың
белсенділігінің төмендеуімен сипатталады, ол ұйқы кезінде, сананың
патологиялық күйінде байқалады. «Қасақана пассивті қиял кезінде
адамның еркімен байланысты емес жаңа бейнелердің синтезі пайда болады,
бірақ ерік көмегімен синтезделген бейнелердің жүзеге асуы мүмкін». Егер
қиялда армандар басым болса, онда бұл тұлғаның патологиялық дамуын
көрсетеді.

8. • Бала мектепке дейінгі балалық шақта (бірінші
жартыжылдық) аяқ басқанда, оның қиялы репродуктивті
сипатта болады, алынған әсерді кескін түрінде
механикалық түрде көбейтеді. Қиялдың бұл түрінде
шындықпен ұқсастығы жеткіліксіз және бейнелі түрде
көбейтілген материалға белсенді, шығармашылық
қатынас болмайды. Осы типтегі бейнелер шындықты
интеллектуалды емес, көбінесе эмоционалды негізде
қалпына келтіреді «Суреттерде көбінесе балаға
эмоционалды әсер еткен, жағымды әсер қалдырған және
қызықты болып шыққан нәрсеге жатады. Осы жастағы
қиял әлсіз болып табылады».

9. • Қиял басқа психикалық іс-әрекеттер сияқты, адамның жеке дамуында
белгілі бір жолды алады. О.М. Дьяченко балалардың қиялы өзінің
дамуында басқа психикалық процестерді ұстанатын заңдылықтарға
бағынатындығын көрсетті. Қабылдау, есте сақтау және зейін қою сияқты
еріксіз (енжар) қиял ерікті (белсенді) болады. Бала сенсорлық
стандарттарды қолдана отырып, қиялдың күрделі түрлерін игереді.
Балалық шақтың мектепке дейінгі кезеңінің соңында шығармашылық
қиялы тез дамыған балаларда (әдетте, мұндай балалар осы жастағы
балалардың шамамен бестен бірін құрайды) қиял екі негізгі формада
ұсынылады: а) ерікті, баланың идеяны өз бетінше құруы және ә) оны жүзеге
асырудың елестету жоспарының пайда болуы.
• Философиялық сөздікте қиял- жаңа бейнелер жасаудан тұратын психикалық
процесс қабылдау және ұсыну материалдарын өңдеу. Қазіргі философиялық
энциклопедияға сәйкес: "қиял құрылудан тұратын психикалық белсенділік
ретінде анықталады идеялар мен ақыл-ой жағдайлары".

10. Көріп отырғаныңыздай, әртүрлі авторлар ұғымға әртүрлі анықтама береді
"қиял". Бұл 1-кестеде айқын көрінеді.
"Қиял" ұғымының анықтамасы
р Автор Анықтамасы
Л. С. Рубинштейн бұл өткен тәжірибеден кету, оны
түрлендіру,
бұл түрлендіру бейнелі түрде жүзеге
асырылады
нысан
Л. Н. Коган психологиялық қызмет, идеялар мен
психикалық жағдайларды құру,
жалпы алғанда ешқашан тікелей
қабылданбайды
Ж. Пиаже шындықты бейнелеудің өзіндік
формасы, жаңа бейнелер мен
идеяларды құрудан тұратын негізде
қолда бар көріністер, адамның
мүмкін болатын болашақ саланы
игерудің белгілі бір тәсілі, оның
мақсат қою және жобалау сипаты
Я. Л. Коломенский шындықты бейнелеудің өзіндік
формасы, жаңа бейнелер мен
идеяларды құрудан тұратын негізде
қолда бар көріністер, адамның
мүмкін болатын болашақ саланы
игерудің белгілі бір тәсілі, оның
мақсат қою және жобалау сипаты
М. Жұмабаев қиял адамның өскен ортасына,
этностық ерекшелігіне, табиғат, жер-
су қоршауына байланысты да көрініп
отырады.«Жаратылыстың
қүшағында»

11. Мектеп жасына дейінгі баланың қиялын ырықты деп айтуға болмайды,
өйткені ол ешқандай мақсат қоюды талап етпейді. Ол балаға сырттан
әсер ететін заттар мен құбылыстарға тикелей байланысты болады. Бала
ойнайтын ойының да үлкендерге еліктеп қайталайды. Баланың қиялы
сәбилік шақтың соңында пайда бола бастайды. Ол сананың белгілі бір
функцияларымен байланысты. Белгілер функциясын дамытудын екі
желісі бар. Бірінші желісі заттарды басқалай бейнелеулерімен тілдік,
математикалық және басқа белгілерді пайдалануға, ойлаудың
логикалық формаларын меңгеруге жетелейді. Екінші желі нақтылы
бұйымдарды, оқиғаларды қиялдағылар арқылы толықтыру мен
алмастыру мумкіндігінің пайда болуы мен кеңеюіне, жинақталған
тусініктердің материялдарына жаңа бейнелер құруға
жетелейді.Баланың қиялдауы ойын үстінде қалыптасады.

12. Алғашқы кезде қиял заттарды қабылдаудан және ойын іс-әрекеттерін
орындауынан көрінеді. Бала таяққа отырып алып атпен жортады, бұл
сәтте ол –салт атты, ал астындағы таяқ –аты. Бірақ шауып өте
шығарлықтай ештеңе жоқ. Кезінде, таяқпен қымыл жасамағанда өзін
ойынша таяқты шын ат дей де алмайды.Бала сурет салғанда, ертегі мен
тақпақты ойдан шығарғанда қиялы неғұрлым айқын байқалады.
Балалар ойын кезіндегі сияқты мұнда да басында тікелей қабылдаған
заттарды немесе қағаз бетіндегі суретерді пайдаланады.
Баланың қиялы үлкендерге қарағанда бай деп есептелгенімен,
шындығында үлкен адамның қиялынан бай емес, керісінше әлдеқайда
жұпыны. Өйткені баланың өмір тәжірібесі аз, білімі таяз, сондықтан
қиялдауға қажетті материалдары да аз.

13. Мектеп жасына дейінгі бала қиялы көбінесе ықтиярсыз қайта жасау
негізінде жүзеге асады, яғни біреудің жазғаны мен
сызғанына,поэзиялық шығармаларының, ертегі әңгімелердің негізіне
сүйенеді. Сезімнің арқасында ертегілер мен тақпақтарды ойлап
шығарады. Бала өз шығармасының қорытынды мазмұнын қандай
болатынын өзіде білмейді.
Ықтиярлы, арнайы қиялдың дамуы да, зейін мен естің ықтиярлы
формаларының дамуы сияқты баланың мінез –құлқының сөзбен
реттелуінің қалыптаса бастауындағы жалпы үдерістің бір жағы болып
табылады. Іс-әрекеттің жемісті түрлеріндегі мақсат қою мен ойды құру
жетекшілігі сөз арқылы жүзеге асады. Бала қиялын дамытуда ойынның
сурет салу және құрастыру әрекеттерінің әдеби шығармалар мен ертегі
әңгімелердің де маңызы зор.

14. • 2.Зейін - психологиялық феномен, зейін туралы пікірлер ғасырлар бойы жалғасып
келеді. Ғалымдардың бірқатары зейін тәуелсіз процесс ретінде өмір суре алмайды,
тек қана кез келген психологиялық процестің немесе адам іс-әрекетінің бір жағы
ретінде көрінуі деп тұжырымдайды. Кейбір авторлар зейінді тәуелсіз процес, өзінің
ерекшелігі бар, олар анатомиялық және физилогиялық, өзін-өзі басқаратын
құрылымына сүйеніп басқа таным процестерінің міндетін атқаруын қамтамасыз
етеді дейді. Зейін құбылысының таным процестерінің динамикасын және
психикалык күйдің ерекшеліктерін зерттеген.
• Зейін дегеніміз - сананы белгілі бір обьектіге бағыттап әрі шоғырландырып,
айырықша анық бейнелеуін қамтамасыз ету. Перспективтік процестерде зейін
өзінше бір күшейткіш болып, бейнелерді егжей-тегжейлі айырып, анық тануға
мүмкіндік туғызады, ес үшін зейін қажет ақпараттарды қысқа мерзімді және
оперативті сақтап, сол материалды ұзақ мерзімдік естің қорына аударуға
көмектесетін фактор болып саналады. Ойлау үшін зейін - мәселені дұрыс түсінуге
және шешуге ықпал ететін фактор. Зейін адамдардың өзара қарым-қатынас
жүйесінде бір-бірін жақсы түсінуіне, бейімделуіне, кейбір дау-жанжал жүйесінде
бір-бірін жақсы түсіну жағдайын ескертіп және шешуге мүмкіндік жасайды.

15. Зейін анық және дәл қабылдауды, естің беріктілігін және таңдамалылығын, ой
әрекетінің бағыттылығы мен нәтижелілігін анықтайды. Барлық таным
әрекеттерінің функцияларының сипатылығын және нәтижелілігі зейінге
байланысты.
Зейіннің физологиялық механизмі өте күрделі. Оның негізі жүйке жүйесінің
әр түрлі деңгейде тұрған сезгіштік қызметіне байланысты. Сезгіштік дегеніміз
- ми қабының төменгі қатарында орналасқан ретикулярлық формациялар деп
аталатын анатомиалық және функционалдық ерекшелік. Ретикулярлық
формацияның өрлеуіші, төмендеуші дейтін екі түрі бар. Ол бір импульстерді
сиретіп тежеп, екіншілерін күшейтіп, ми қабығына талдап жеткізіп отырады.
Осының нәтижесінде сананың айқындығы ретеледі.
Ми алаптары жұмысының реттеліп козып, тежеліп тұруы нәтижесінде әрқилы
жүзеге асады. Әртүрлі импульстар жоғарыдан төменгі ми алаптарына келіп,
оларды өзіне бағындырады. Бұл төмендеуші ретикулярлық формация деп
аталады.

16. Зейін төмендегідей қызметтерді атқарады, психологиялық және
физологиялық үрдістердің қажеттерінің белсендіктерінің арттырады
және қажетсіздерін тежеп отырады. Түйіске ақпаратты мақсатты,
ұйымдасқан іріктеуге көмектеседі. Белгілі бір нысанға белсенділікті
ұзақ уақыт шоғырландыруға көмектеседі. Зейін туралы өте маңызды
тұжырымды Т.Я Гальперин ұсынған юолатын.

17. Негізінен зейін үшке бөлінеді: ырықты және ырықсыз, үйреншікті.
Кейібір психологтар еріксізді бейжай зейіннен, ол еріктіні- белсенді
зейін деп атайды. Ырықсыз зейін деп алдымызға мақсат қоймай,
біздің санамыздан тыс қалыптасқан зейінді атаймыз. Ырықсыз
зейіннің пайда болуы себептері ең алдымен бізге асер ететін
тітіргенгіштердің ерекшеліктері болып табылады, атап айтқанда,
анықтылығы, айқындылығы, күші, көлемі, қозғалғыштығы,
ұзақтылығы, кенеттен болуы, қарама-қарсылығы. Мәселен, әдемі ашық
түсті және жарқыраған ойыншық мектепке дейінгі жастағы
бүлдіршіндердің зейінін өзіне ерекше аударады.

18. • Күшті тітіргенгіштер: күшті дыбыстар, ашық түс, өткір иіс, - еріксіз
зейінімізді аударады. Ырықсыз зейінімізді аударуда ерекше рөл атқаратын
тітіргенгіштердің арасында қарама-қайшы болуы мүмкін. Мәселен келе
жатқан бір топ адамдардың ішінде біреуі басқаларына қарағанда өте
бойшаң болатын болса , соған еріксіз назарымызды аударамыз. Сонымен
қатар күнделікті өмірлік бақылаулар , арнаулы тәжірбиелер көрсеткендей
кей жағдайда өте әлсіз тітіркенгіштер зейінді шақырады. Мәселен,
кенеттен тыныш ортада болған қатты дыбыс немес керісінше, кенеттен
пайда болған тыныштық ода еріксіз біздің зейінімізді аударады.
Сонымен қатар тітіркенгіштердің жаңа болуы еріксіз зеәндң шақыруға
себепші болады[29].
• Ырықсыз зейіннің ең негізгі себептерінің жеке тұлғаның жалпы
бағыттылығының әрекеті оның ішінді қызығуларының мәні орасан зор.
Не нәрсе қызықты болса ол еріксіз зейінід аударады.

19. Бала туғаннан бастап бірден зейіні реакциядан көрінеді. Ол әсіресе бірден
шыққан дыбысқа, тым ашық түстен қашады. 1 айлық балада «бұл не?»
рефлексі пайда болады. Егер бұндай рефлекс жануарда болса, тек
биологиялық функция түрінде болады. Бұл рефлекс балаға мәнді бөлуге, оны
тануға, онымен қарым-қатынаста болуға мүмкіндік береді. Қарапайым зейінге
бала өзінің анализаторларын тоқтатп қабылдай алады. Нәресте 2-3 аптадан
кейін орташа дыбыс пен қатты дыбысты, қозғалысты байқайды. Нәресте
туғанда әрине оған айтқанды түсінеді, тыңдайды. Нәресте бір айдың аяғында
жай емес заттарға көңіл аударады. Нәресте 2-3 айдан кейін анасының
белгілерін байқап онымен қатынаста бола бастайды. Зейіннің дамуы затты
ұғып, түсінуге мүмкіндік береді. Нәрестеге 6 ай болғанда тітіркену «бұл не?»
«онымен не істеуге болады?» ауысады.Енді бала тек затты емес, оның сынын,
оның әсерін реттейді және ол бір уақытта кей затқа зейінін шоғырландырады.
Мысалы, шарды қорапқа салады, бір шарды екінші шарға ауыстырады.
Нәрестелік зейінге дамушы ерекшеліктерін көрсетеміз.

20. Сәбидің зейінінің ерекшелігі. Сәбилік кезеңде баланың зейінінің шоғырлануы
әлсіз және жаңа уақытқа өтеді, өйткені жоғарғы жүйке жүйесінің қозуы тұрақсыз
әрі қысқа мерзімде болады. Зейіннің үнемі тұрақсыздығынан бір объектіден
екінші объектіге ауысып отыруының себебі осы. Мысалы: олар ойнап отырған
ойыншығын 12 минуттың ішінде 8 рет ауыстырады. Сонда баланың әрбір
ойыншықпен әрекет етуі 2 минуттан аспайды. Себебі: бала өзінің зейініне
басшылық жасап меңгере алмайды. Бұлардың зейіні көбінесе ырықсыз болады да,
зейінінің ашық түсті затқа, қатты дыбысқа ерекше түске аудара береді.
Сәбилік кезеңде олардың зейініннің көлемі тар болады. Мысалы, үстел үстінде
бірнеше ойыншық тұрса соның екі-үшеуін ғна қабылдап есте сақтап қалады.
Сондай – ақ осы кезде бала екі бірдей әрекетке зейінін бір мезгілде
шоғырландыра алмайды. Баланың жасы өскен сайын ойын әрекетімен шұғылдану
нәтижесінде зейін тұрақтала түсетінін көруе болады. Осы кезде бала әдемі
ойыншықпен ойнап отырса да, одан да ашық түсті дыбысты жақсы қазақтыратын
ойыншықты көрсетсең, қолындағысын тастай салып, жаңа ойыншыққа
ұмтылады. Бұл да зейіннің тұрақсыздығына байланысты. Сәбилер бір мезгілде екі
бірдей әрекетке зейінін бір мезгілде бөле алмайды және ұзақ уақыт зейінін
шоғырландыруы да қиын.
Баланың жасы өскен сайын есте сақтауының көлемі арта түседі. Үш жасата
балада еріксіз есте сақтау күшті дамиды. Мысалы, тақпақты, өлеңді тез жаттап
алғанымен оның мән мағынасына түсінбейді.