Балалардың сөйлеу дағдыларын тірек кестелері арқылы дамыту

1. Балалардың сөйлеу дағдыларын тірек кестелері арқылы
дамыту
Тіл- әр ұлттың жандүниесі болғандықтан, оны «ұлтымыздыңболашағы»
балабақшадан бастаған абзал. Ол үшін балалардың қазақша ойлауын,
қазақша сөйлеуін, қамтамасыз ететін тілдік орта қалыптастыру керек Адам
өмір бойы өзінің ана тілінің байлығын меңгерумен болады. Адамның қарым-
қатынас жасау қажеттілігі ерте, сәбилік кезінен басталады. Баланың жасы
өскен сайынойын білдіру қажеттілігі де күшееді. Мектеп алды жасындағы
бала ешбір ережені оқымай-ақ, үйренбей-ақ сөздердідұрыс қиыстырады,
септей, тәуелділей, жіктей, көптей алады, сөйтіп, жаңа сөздер жасап,
сөйлемдер құрастырады.Мұныңбарлығы ауызша сөйлеу шеңберінде ғана
іске асады. Ана тілін балалар сөйлеу арқылы, қатынас жасау арқылы
үйренеді. Міне, сондықтанолардыңтілін дамыту, әрекеттерін де мақсатты
түрдеұйымдастырып,үздіксіз, жүйелі жүргізу міндеті туады. Осындайозат
пікірдің лебін қазақ даласына тұнғыш рет жеткізген адам қазақ халқының
ұлы педагогіЫбырайАлтынсарин болды. Оныңеңбектерінде «тіл дамыту
деп – балалардың сөздікқорынбайытуға, мағынасын түсініп, солсөздерді
дәл қолдана біліп, өз ойларын екінші біреуге жүйелі түрде дұрыс білдіруге,
яғни «нәрсенің жайын-күін, түрін, түсін сөзбенкелістіріп айтып беруге»
үйрету жұмыстары аталды.
Тіл дамыту балалардың ойын дамытумен тығыз байланысты
болғандықтан, тілді меңгеру барысындабала талдау, қорытынды жасай
алады, заттар мен құбылыстардыңарасындатүрлібайланыстарды бейнелей
алады. Сондықтанбалаларға сөйлеу үлгісін беру, яғни сөйлеу ортасынжасау
қажет. Тіл дамыту жұмысы – күрделі де шығармашылық үрдіс. Сөйлеу
арқылы бала тек басқа адамдармен қарым-қатынас жасап қана қоймайды,
соныменбірге дүниені де таниды. Олай болсабаланың сөз байлығы оның
түрлі елестері мен ұғымына, өмір тәжірибесіне байланысты.Тілі неғұрлым
бай болса, адамның табиғат пен қоғамдықбайланыстарды дұрыс тану
мүмкіндігі мол болады.
Сөйлеу – адам әрекетінің ең бір кең, күрделі саласы. Сөйлеу ойлаудың
қажетті құралы, адамдар арасындағы қарым – қатынастың белгісі. Балада
пайда болатын алғашқы сөйлеудің формасы – сырттай дауыстап сөйлеу
диалогы. Кейінірек іс-әрекетпен қатар жүретін сөйлеу дамиды. Бұны баланың
өз-өзіне қатты дауыстап сөйлеуімен сипатталатын эгоцентризмдік сөйлеу деп
атайды. Эгоцентризмдіксөйлеу сыртқы сөйлеудің ішкі сөйлеуге
ауысуындағы өтпелі кезең болып табылады.
Адам өмірінде сөйлеу көптеген қызметтер атқарады:
1. Коммуникативті қызметі бойынша сөйлеу қарым-қатынас қызметі
ретінде қарастырылады.
2. Сөйлеудің түсініктік қызметі әрбір айтылған сөздіңмағыналы болып,
абстрактылы ойлау құралы ретінде көрінуін білдіреді. Сөйлеудің

2. көмегімен ақпаратты талдау мен жалпылау ғана емес сондай-ақ
қорытындылаумен талқылау әрекеттері де жүргізіледі.
3. Сөйлеудің реттеушілік қызметі сөздіңкөмегімен әр түрлі ағзалар
жүйелері мен мүшелердің іс-әрекетін реттеуді жүзеге асырыпотырады.
Сөздің іс-әрекеті мағыналық мазмұныменанықталады. 5-6 жаста баланың
шығармашылық іс-әрекеті күшейеді және оныңбасты бағыттары көріне
бастайды. Бала түсінікті тілмен – контексті тілмен қатынас жасай алады.
Және жоғары жүйке іс-әрекетінің типі –ойлау,көркемөнер, т.б. түрлері
анықталады.
Тіл дамыту үш салаға бөлінеді: 1)сөздік жұмысы, 2)сөз тіркесі дәне
сөйлеммен жұмыс, 3)байланыстырасөйлеуге үйрету жұмысы. Бұл
жұмыстар бір-бірімен қатар жүргізіледі.
Қазақ тілінде оқыту және тәрбие жүргізетін балабақшалардағы сөздік
жұмысыныныңерекшелігі – ол тек қана «Қатынас» саласынажататын
сабақтарындағана емес, бүкіл оқу-тәрбие жұмыстарыныңбәрінде
жүргізіледі. Балалар қарапайым математика түсініктерін қалыптастыруға, қол
еңбегі, суретке, тіпті дене тәрбиесіне, ойынға байланысты сөздердіде
меңгереді. Мұнда есте болатын жай – сөздік жұмысынжүргізудітәрбиеші
өзі қолға алуға тиіс.
Балабақшаларда сөздік жұмысы төрт бағытта жүргізіледі:
1. балалардың сөздігін байыту, яғни балаларға бұрыннан білмейтін
жаңа сөздер үйрету, олардың мағынасын түсіндіру;
2. сөздік қорын анықтау, бұрыннан білетін сөздердің мағынасына
түсініктерін тереңдете түсіндіру (синоним мағынасы, ауыспалы
мағына, бейнелі мағына)
3. сөздіктерін қолдануға мүмкіндік жасау, яғни әрбір бала сөйлегенде,
сөйлем құрағанда, мүмкігінше, ыңғайына қарай, көбірек сөз қосып
отыру;
4. әдеби тілге жатпайтын сөздердітүзету, сөздіңайтылуын дұрыстату.
Әрине, бұл көрсетілген бағыттар бір-бірімен тығыз байланыста
жүргізіледі.Сөздік жұмысын жүргізгенде, тәрбиешінің есінде болатын
жағдай – сөздік жұмысын балалардың өз өмірімен, нақты елестерімен
байланыстыру. Балалармен сөздік жұмысын жүргізе отырып, айналадағы
заттармен таныстырып, оның атын атай білуге қасиеті мен сапасын, түр-
түсін, пішінін ажырата білуге, түсініктерін дамыта отырып, тілдік қарым-
қатынас жасай білуге үйретеміз.
Сөздердің мағынасын ашып, түсіндіру тәсілері алуан түрлі. Оның
ішіндегі бастылары:
1. Затты табиги жағдайда бақылау немесе оның бейнесін пайдалану.
2. Заттың аттын атауда, сөз мағынасын түсінідіруде синоним сөздерді
қолдану және сұраулар қою арқылы балалардың –өздерін синоним

3. табуға қатыстыру (қандай сөздермен ауыстыруға болады? Басқаша
қалай айтар едік?).
3. Сөздердің мағынасы баланың есінде берік сақталу үшін анықтама
түсініктемесін жиі қолдану және тұрмыстан сол ұғым тұралы
мысалдар келтіріп әңгіме жиі айту.
Практикада көрсеткендей, қарым – қатынас жасауда сөйлей алмайтын
баланың қажеттіліктірін қанағаттандыру үшін пиктограммаәдісі - тиімді
тәсіл болыпсаналады. Аталған әдісті мектепке дейінгі саласында педагогтар
өз жұмыстарындақолданған(Алтынбекова Т.Д., Глухов А.Н., Баряева Л.Б.,
ЛогиноваЕ.Т., Лопатина Л.В.).
Әдістеме, осы оқу – құралыныңнегізіне еніп, сөйлеудің құрылымын
материализациялау түрінде қарастырады. Еңалдында сызбалар мазмұны
ашылып берілген. Бұл сызбалар кестелерде бір келкі мазмұныменкездеседі,
сондықтанбалалар олардыңмағынасынеске алады. Бұл пиктограммаларды
сөйлем құрастыруғаүйретудежәне баланың сөз қорынмолайтуда, баланың
сойлеу машығын дамытудың бастапқы кезінде қолдану өте тиімді.
Көптеген әдістемелерден ерекшелігі пиктограмма жүйесінде қолданылатын
белгілер затты суреттермен толықтырылады.
Тіл дамыту сабағында тірек кестені пайдалану, баланың ойын жүйелі
жеткізуге үйретеді. Кесте арқылы әрекет ету баланың оқу үрдісіне деген
қызығушылығын тудырып, кейіпкерлерге мінездеме, сипаттама бере білуге,
тақырыпты талдай білуге ұмтылысын қалыптастырады.
Тірек кестені қолдану реті: а) сөздерді пиктограмма арқылы жаттау, сөз
қорын молайту, б) заттарды сипаттау, в) тақырып бойынша байланысты
әңгіме құрастыру, г) өлең, мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылтпаш жаттау, д)
ертегі, әңгіме мазмұнынжандандырып айту, е) шығармашылық қабылеттерін
арттыру –жұмбақ, ертегі құрастыру.
Тірек кесте жұмысы баланы жалықтырмайды, қайта қызығушылығын,
ынтасын, ойын дамытады. Тіл ұстарту жұмыстарына негіз болуға тиісті.
Тірек кесте арқылы баланың тілін дамыту, сөз қолдану дағдыларын
қалыптастыру белгілі бір тақырыптың меңгеруіне сүйене отырып, соның
барысында жүргізіледі. Белгілі тақырып бойынша әңгімелеуге үйрету өтіліп,
кейін бірте-бірте кеңейтіле беру керек және білгендерінен айырылмай қалу
үшін тірек кестелермен қайта пайдаланып, еске түсіру тиіс.
Тіл дамытудыңнегізгі міндеті – балалармен сөздікжұмысынжүргізе отырып
– оларды қоршаған ортамен таныстырып, олардың аттарын атай білуге,
қасиеті мен сапасын, түр-түсін, пішінін, көлемін ажырата білуге, затты
сипаттау арқылы байланыстырып әңгіме құрастыруға, ойларын жүйелі,
дұрыс жеткізуге үйрету. Балалардың тілі дамыған сайын, тәрбиешінің
жетекшілігі азайып, жаттығуларды балар өз бетімен орындасын. Алғашқыда
жаттығуларда тәрбиеші балаларға әңгімелеу үлгісін көрсетіп, ойын жетектеп,

4. тиісті сөздерді ауыздарына салып, басшылық жұмысын қамтамасыз етіп
отырсын.
Тірек кестелері алты бөлікке бөлінген.
Мысалы: «Ойыншықты сипаттау».
1. Түсі: бөлікте әр түрлі түстер дақтары салынған. Олардың нақты
пішіндері болмау керек. Сонда ғана баланың зейіні түстерге ауады.
Түстер мен пішінді айыра алады.
2. Пішіні: екінші бөлікте геометриялық пішіндер салынған. Оларды
боямаймыз, себебі баланың зейіні тек қана пішінге аударылуы
керек.
3. Көлемі: балалар заттың көлемін айыра білу керек. Үлкен – кіші,
жуан – жіңішке, ұзын – қысқа ұғымдарын есте сақтау үшін
4. Құралдар: бұл бөлікте темірдің, ағаштың, шынының суреттері
берлген. Бала өзі айыра білу керек – заттың қандай құралдан
жасалынған.
5. Заттың бөліктері: заттың бөліктері, заттың қандай және неше
бөліктен тұратынын айыра білуге үйренеді.
6. Іс-әрекет: бұнда қол – саусақтар суреті - затпен қандай іс-әрекет
жасалынады туралы әңгімелейді.
Қорыта келе тірек –кесте арқылы әңгіме құрастыру балалардың
әңгімелеуін жеңілдете түседі. Сонымен қатар, көріп есте сақтау арқылы
балалардың әңгімелері анық,толық, жүйелі түрдебайланыстырылған болады.
Тірек кесте арқылы балалардың тілдерін дамыту мынадай нәтижелерді
көздейді:
1. Балалардың бақылағыштық, ойлау қабылеттері мен тілін, аналадағы
қоршаған орта танымын дамыту, әр нәрсені салыстыра талдап,
жинақтап, жалпылап, нақтылап, салыстыру негізінде балаларды өз
беттерімен әңгімелей білуге уйрету.
2. Балаларды ана тілін сүюге, оның алтын қорын, көркем де нәзік сөз
байлығын қолдана білуге, оны сезініп, құрметтей білуге баулу.