İRRASYONALİTE: ZİHİNSEL PSİKOLOJİ: ZİHİNSEL HATA VE YANILGILAR

1. Bu sunum aşağıdaki kaynaktan yararlanılarak hazırlanmıştır: Coşkun Can Aktan, Davranışsal
Politik İktisat, Ankara: Seçkin Yayınları.
Sunumu Hazırlayan: Ayşegül SONKUR
PROF.DR. COŞKUN CAN AKTAN

2. İnsanlar niçin
irrasyonel
davranışlarda
bulunurlar ?
Akıllı diye
düşündüğümüz
insanlar niçin duruma
ve zamana göre akıl-
dışı ve mantık-dışı
davranışlar sergilerler ?

3. Enformasyon
işlemcisi beyne
ulaşan bilgileri
işlerken düşünme
hataları yapabilir.
Beyne ulaşan bilgiler
doğru, açık ve
anlaşılır olsa bile birey
bu bilgileri beyinde
işleme tabi tutarken
ciddi mantıksal
hatalar yapabilir.
İçerik ile ilgili
sorunlar dolayısıyla
birey yanlış
düşünmeye, yanlış
davranmaya ve yanlış
seçime yönlendirilmiş
olabilir. Bu durumda
sorun
enformasyondadır.
Eksik enformasyon,
beynin düşünme
fonksiyonlarını
bulandırır ve sonuçta
optimal karar ve
seçim ortaya çıkmaz.
“Duygusal
dalgalanmalar”
sebebiyle birey doğru
ve tutarlı davranışlar
sergilemeyebilir.
İçinde bulunulan
psikolojik ortam,
baskılar, depresyon,
stres, üzüntü, endişe
gibi durumlar bireyleri
sağlıklı düşünmekten
alıkoyar.

4. Aşırı bilgi (enformasyon) ve duygusal
dalgalanmalar altında beyin bilinç
fonksiyonundan kısmen uzaklaşarak
“bilinçsiz” ( unconscious) duruma yönelebilir.
Bu eksik bilinç durumlarında beyin, karar
vermekte zorlanır ve bu aşamada bazı
zihinsel kestirme yollarından ya da zihnin bir
tarafında oluşmuş kalıntılardan yararlanarak
karar vermeye çalışır.
Bunlara zihinsel psikoloji alanında “zihinsel
kısayollar” (heuristics) adı verilir.
Bu kısa yollar, sorun çözme açısından sürat
sağlayabilir, ancak ulaşılan sonucun doğru
olacağını garanti etmez. Belirsizlik
durumlarında yada sorun çözmede hemen
karar vermemizi sağlarlar.

5. •İnsanların beyne ulaşan bilgileri değerlendirme aşamasında doğru
karar almalarını engelleyen sistematik düşünce hataları
(thinkingerrors) ise zihinsel psikoloji alanında “zihinsel hata ve
yanlışlar” (cognitivebias) olarak adlandırılır.
•Bir başka ifadeyle, “zihinsel hata ve yanlışlar”; insan beyninin
zihine ulaşan enformasyonları değerlendirmede yanlış çıkarımlar
yapmasına neden olan akıl ve mantık dışı psikolojik eğilimlere
verilen isimdir.
•Zihinsel hata (cognitivebias) kelimesi ile anomoli” kelimeleri eş
anlamlı kullanılmaktadır.

6. Zihin bunları alır.
İşler.
Algılar.
Geçmiş bilgi
ve olaylar ile
değerlendirir
Karşılaştırma yapar.
Hatırlar.
Yargılar.
Karar ve tercih oluşur.

8. İnsanlar bazen daha önce
yapılmış bir işi kendilerinin
yaptıklarını düşünerek
kendilerine mal etme
yanılgısına düşebilirler.
İnsanlar akıllarında var olan
bir düşünce ya da imgeyi
nerede ve ne şekilde
öğrendiklerini unutarak
hafızada saklanmış/gizlenmiş
(crypto) veriyi
sahiplenebilirler.

9. İnsanlar gerçeği saptırmak
amacıyla birden fazla
anlama gelebilecek sözcükler
ya da muğlak bir dil
kullanabilirler. Bu şekilde bir
kafa karışıklığı yaratarak bir
taraftan haklı olduklarını
ortaya koymaya çalışırlar;
diğer taraftan karşıdaki kişinin
oyundan kaçmasını
amaçlayabilirler.

10. Önce rastgele ateş açıp, daha sonra da
açılan deliklerin etrafına bir hedef tahtası
yerleştirmek yanılgısı zihinsel psikolojide
‘Texas Sharpsooter’ olarak
adlandırılmaktadır. İnsanlar bazen kendi
iddiaları ile çelişen kanıtları devre dışı
bırakarak ve sadece kendi iddialarını
destekleyecek kanıtları kullanarak sonucu
çarpıtma yolunu seçebilirler. Veriler
toplandıktan sonra, hipotezlerin seçilmesi
ve uygulanması, hipotezi test etmek için
adil bir yol değildir.

11. İnsanlar kendi zihinlerinde
oluşturdukları bir doğruyu
karşı tarafa benimsetmek
ya da dikte etmek için
ulaşılmak istenen sonucu
doğru kabul eden bir
öncülden yola çıkabilirler.
Burada sonuç başlangıç
önermesinde gizlenmiştir.

12. İnsanlar bazen
yaşadıkları ya da
tecrübe ettikleri bir
olay sonrası ortaya
çıkan durumu genele
atfetme eğiliminde
olabilirler.

13. Analojide iki olay
arasındaki benzerlikler esas
alınır ve biri hakkında
verilen hüküm diğeri
hakkında da geçerli sayılır.
Yanlış analojide, aslında
her açıdan benzer
olmasalar bile, ilgisiz
açılardan bir benzerlik
kurulmaya çalışılarak yanlış
çıkarımlarda bulunmak söz
konusudur.