İktisadi Davranış, Karar ve Seçimlerde İrrasyonelite ve Sonuçları: KARAR VERME VE TERCİHTE BULUNMADA HATA VE YANILGILAR

1. İktisadi Davranış, Karar ve Seçimlerde İrrasyonelite ve Sonuçları:
KARAR VERME VE TERCİHTE
BULUNMADA HATA VE YANILGILAR
Bu Sunum Şu Kaynaktan Yararlanılarak Hazırlanmıştır: Coşkun Can Aktan, Yeni İktisat Okulları Ve İktisadi Düşünce: Ankara:
Seçkin Yayınları, 2018.
Sunum Hazırlayan : Süreyya Karaçam
DAVRANIŞSAL İKTİSAT
PROF. DR. COŞKUN
CAN AKTAN

2. ZİHİNSEL HATA VE YANILGILAR (COGNİTİVE BİAS)
DAVRANIŞSAL
• Beklenti Teorisi
• Kayıptan Kaçma
• Sahiplenme
• Yanlış Konsensus
• Geri Bakış Yanılgısı
• Aşırı Güven
• Dunning Kruger Etkisi
• Zihinsel Uyumsuzluk
• Kör Nokta
• Plasebo Etkisi
OLASILIK
• Kumarbaz Yanılgısı
• Bağlantı Yanılgısı
• Çıpa Atma (Anchoring)
• Aşırı İyimserlik
• Aşırı Güven
• Hatalı Örneklem
TERCİH
• Odaklanma
• Doğrulama
• Mesleki Deformasyon
• Algıda Seçicilik
• Halo Etkisi
• Aşinalık
• Tuzak Seçenek (Decoy)
• Aşırı Seçenek

3. ZİHİNSEL HATA VE YANILGILAR (COGNİTİVE BİAS)
ÇEVRESEL ETKİ
• Sürü Etkisi (Kalabalık
Psikolojisi)
• Bando Arabası Etkisi
• Sosyal Kanıt
• Çerçeveleme
• Karşılıklılık
(Reciprocity)
• Bağlılık (Sadakat)
ZAMANLAMA
• Geri Bakış Yanılgısı
• Hiperbolik Dışlama
• Sonralık Etkisi
• Projeksiyon
• Zirve-Son Kuralı
(Peak-End Rule)
• Empati Eksikliği
HESAPLAMA
• Zihinsel Muhasebe
• Kayıptan Kaçınma
• Statüko Etkisi
• Batık Maliyet
• Çıpa Atma (Anchoring)
• Halo Etkisi
• Sahiplenme
• Hiperbolik Dışlama
• İkea Etkisi
• Sonuç Yanılgısı
• Akıl Okuma
• Genelleştirme

4. ZİHİNSEL HATA VE YANILGILAR (COGNİTİVE BİAS)
MANTIKSAL
• Kumarbaz Yanılgısı
• Anlam Kargaşası
• Hatalı Örneklem
• Döngüsel Akıl
Yürütme
• Aşırı Genelleme
• Yanlış Analoji
• Devekuşu Etkisi
HATIRLAMA
• Sonralık Etkisi
• Teleskop Etkisi
• Kriptomnezi
• Başarıdan Kendine
Pay Çıkarma
(Beneffectance)
• Geri Bakış Yanılgısı
• Seçici Hafıza
• Zihinsel Bulanıklık
İNANÇ
• Doğrulama
• Alışkanlık
• Sabit Fikirlilik
• Batıl İnanç
• Hurafe
• Sürü Etkisi
• Sosyal Kanıt
• Bağlılık
• Stereotip

5. KARAR VERME VE TERCİHTE BULUNMAYA
İLİŞKİN HATA VE YANILGILAR
• İktisadi insan rasyonel davranarak doğru ve
tutarlı kararlar verip faydasını maksimize
edebilir mi ?

6. KARAR VERME VE TERCİHTE BULUNMAYA
İLİŞKİN HATA VE YANILGILAR
• Davranışsal iktisatçılara göre ; eksik
enformasyon, yanlış enformasyon, aşırı
enformasyon gibi nedenler dolayısıyla
insanların karar ve seçimleri her zaman
mükemmel olmaz. Hatta tam enformasyon
varsayımı altında bile sınırlı zihinsel
kapasite, insanların doğru ve tutarlı karar
ve seçimlerde bulunmasını engeller.

7. ODAKLANMA
• İnsanlar, karar ve tercihte bulunurlarken bazen şartlanma ya
da ön kabullerden hareketle tek bir kriteri dikkate alarak ona
odaklanırlar ve diğer kriterleri göz ardı ederler. “Odaklanma”
(focusing) adı verilen bu durum, gündelik alışverişlerde çok
sıkça görülen bir zihinsel hata türüdür.

8. ALGIDA SEÇİCİLİK
• İnsanlar ; çevresindeki uyarıcılardan,
nesnelerden ya da olaylardan birisine
veya bir takımına daha fazla dikkat
ederek onu seçerler. Bu duruma “algıda
seçicilik” (selective perception) adı
verilmektedir. Algıda seçicilik, odaklanma
adı verilen durum ile benzerlik
göstermekle beraber, aynı anlama
gelmemektedir.

9. ALGIDA BELİRLİLİK
• İnsanlar, zihinlerine ulaşan bilgilerden sadece dikkat
çekici ya da belirgin olanlarına odaklanırlar ve onun
dışındaki bilgileri dikkate almazlar. Algısal belirginlik
adı verilen bu durum, optimal karar almayı engelleyen
bir zihinsel hata örneğidir. Aynı zamanda algıda
seçiciliğe benzer bir durumdur.

10. AŞİNALIK ETKİSİ
• İnsanlar, çok sık gördükleri ve
duydukları ürünlere karşı
beyinlerinde tanışıklık hissine
kapılırlar ve bu durum onlarda
beğeni hissi oluşturabilir.
Aşinalık etkisi adı verilen bu
durum, marka takıntısının
nedenini oluşturur.

11. HALO ETKİSİ
• İnsanların bir kişi veya
nesneye ilişkin ilk intibalarını
esas almaları ve buna daha
fazla anlam yüklemeleri, o
kişinin veya nesnenin diğer
özellikleri hakkında önyargı
oluşturmaları ; “Halo etkisi”
olarak adlandırılmaktadır.

12. KENDİ SEÇİMİNİ DESTEKLEME
• İnsanlar, kendi karar ve seçimlerinin başkalarının seçimlerinden
daha iyi olduğunu düşünerek yaptığı seçimin doğruluğunu
ve/veya yanlışlığını sorgulamadan yaptığı seçime olumlu anlamlar
yükler ve seçimini destekler. Hatta yaptıkları seçim yanlış olsa
bile üzüntülerini gizlemek ve hafifletmek için yaptığı seçimleri
takdir eden ifadeler kullanırlar. Bu duruma “kendi seçimini
destekleme” (choice supportive bias) yanılgısı adı verilir.

13. DOĞRULAMA
• İnsanların zihinlerinde bir inanç ve yargı
oluşturmaları, bunu doğru kabul edip
sonraki karar ve seçimlerinde esas
almaları sıkça rastlanılan bir durumdur.
“Doğrulama” (confirmation bias) adı
verilen zihinsel hata, zihnin sadece kendi
ön kabullerine uygun enformasyonu
doğrulaması ve onaylaması anlamına gelir.

14. HAZIRLAMA-ÇAĞRIŞIM-TETİKLEME ETKİLERİ
• İnsan zihnine dikkat çekici bilgiler ulaştığında bu
uyarıcılar sayesinde zihinde ön hazırlık oluşur; bu
bilgiler insanın duygularına ve algılarına yerleşerek
çağrışım etkisi gösterir. Bu durum, sonrasında bir
tetikleme etkisi ile son bulur. Davranışsal iktisat
literatüründe bu durum, “hazırlanma-çağrışım-
tetikleme etkileri” (priming effect) olarak
adlandırılmaktadır.

15. TUZAK SEÇENEK (DECOY)
• İnsanlara iki seçenek dışında bir üçüncü seçenek olarak cazip
görünen ama aslında bir tür tuzak (decoy) olan seçenek
sunulduğunda insanların kafası karışır ve irrasyonel karar
alabilirler. Günümüzde “tuzak seçenek” adı verilen satış
stratejisi ve taktiği çok önemli bir yere ve öneme sahiptir.

16. TUZAK SEÇENEK (DECOY)
• Örneğin ; bir sinemada fiyatları sırasıyla 2 TL, 5.5 TL ve
6 TL olan küçük, orta ve büyük boy mısırlar tüketiciye
sunulduğunda, tüketici muhtemelen küçük boy mısır
kendisine yetecekken orta ile büyük boy arasında az bir
fiyat farkı gördüğü ve dolayısıyla cazip olduğu
gerekçesiyle büyük boy mısırı seçecektir.

17. AŞIRI SEÇENEK
• İnsanlara çok sayıda seçenek sunulduğunda seçim yapmaları
güçleşebilir ve ister istemez insanlar rasyonel olmayan sonuçlara
yönlenebilir. “Aşırı seçenek” adı verilen bu durum da sonuçta
irrasyonelite anlamına gelir.

18. KARAR VERME VE TERCİHTE BULUNMAYA
İLİŞKİN HATA VE YANILGILAR
• Taşınabilir bir bilgisayara ihtiyacımız var ve
yeni bir bilgisayar almayı düşünüyoruz. Bu
uğurda yıllardır biriktirdiğimiz parayı
harcayacağımızdan rasyonel bir karar almak
isteyeceğimiz aşikar. Doğru seçimi yapma
konusunda da karşılaşabileceğimiz muhtemel
sorunlar şunlar olacaktır ;
Bütün bu bilgiler ışığında konuyu bir örnekle açıklayalım ;

19. KARAR VERME VE TERCİHTE BULUNMAYA
İLİŞKİN HATA VE YANILGILAR
• Çok sayıda seçenek arasından nasıl bir
seçim yapabileceğiz ? Hatta birbirinden
karışık birçok enformasyon arasından
ihtiyacımız olan özelliği anlayıp
kararımızı ihtiyacımız doğrultusunda
verebilecek miyiz ?

20. • Sadece zihnimizde var olan bir özelliğe
odaklanarak bir bilgisayar satın alma
yanılgısına düşebilir miyiz?
• Satıcının ikna kabiliyeti ve önümüze
koyduğu tuzak seçenekler bizi yanlış bir
seçime yöneltemez mi ? Aklımız,
zekamız bizi bu tuzaklardan koruyabilir
mi ?
KARAR VERME VE TERCİHTE BULUNMAYA
İLİŞKİN HATA VE YANILGILAR

21. • Marka bağımlılığından ötürü aynı özellikteki bir
bilgisayarı daha ucuza almaktan çekinecek
olduğumuz gerçeğini kabul etmeyecek miyiz ?
• Sabit fikirlilikten, alışkanlıklardan, ön yargılardan
sıyrılarak bir karar ve seçim yapma şansımız var
mıdır?
• Yanlış kararda ısrar etme yanılgısından kendimizi
nasıl kurtarabilir ve daha doğru bir seçimde
bulunabiliriz ?
KARAR VERME VE TERCİHTE BULUNMAYA
İLİŞKİN HATA VE YANILGILAR

22. • Algıda seçicilik ve algısal belirginlik gibi
tuzaklara düşmeden doğru bir seçim
yapabilecek bir zihinsel kapasiteye sahip
miyiz ?
• “Halo etkisi”nden kurtulup nasıl doğru,
sağlam ve güvenilir bir seçimde
bulunabiliriz ki?
KARAR VERME VE TERCİHTE BULUNMAYA
İLİŞKİN HATA VE YANILGILAR

23. • Özetle ve sonuçla, iktisadi karar ve seçimlerde
irrasyonalite kaçınılmazdır. Ne kadar bilgili ve ne
kadar akıllı olursak olalım akıl ve mantık dışı karar
ve seçimlerden kendimizi kurtarmamız kolay
değildir ve hatta imkansızdır.
KARAR VERME VE TERCİHTE BULUNMAYA
İLİŞKİN HATA VE YANILGILAR