Để xem full tài liệu Xin vui long liên hệ page để được hỗ trợ : https://www.facebook.com/thuvienluanvan01 HOẶC https://www.facebook.com/garmentspace/ https://www.facebook.com/thuvienluanvan01 https://www.facebook.com/thuvienluanvan01 tai lieu tong hop, thu vien luan van, luan van tong hop, do an chuyen nganh

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
KHOA NGỮ VĂN
NGUYỄN TRƯƠNG ĐON
PHỨC CẢM GENJI TRONG SÁNG TÁC
CỦA MỘT SỐ NHÀ VĂN HIỆN ĐẠI NHẬT BẢN
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP
Thành phố Hồ Chí Minh - 2018

2. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH
KHOA NGỮ VĂN
NGUYỄN TRƯƠNG ĐON
PHỨC CẢM GENJI TRONG SÁNG TÁC
CỦA MỘT SỐ NHÀ VĂN HIỆN ĐẠI NHẬT BẢN
Chuyên ngành: Văn học nước ngoài
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
` TH.S NGUYỄN BÍCH NHÃ TRÚC
Thành phố Hồ Chí Minh - 2018

3. 1
LỜI CẢM ƠN
Sau một thời gian học tập và nghiên cứu, tôi đã hoàn thành luận văn Tốt
nghiệp ngành Văn học. Cho phép tôi được bày tỏ lòng biết ơn đến gia đình – nguồn
sức mạnh to lớn, giúp tôi có thể đi hết chặng đường vừa qua.
Tôi cũng xin được cảm ơn các Thầy, Cô khoa Ngữ Văn, trường Đại học Sư
phạm Thành phố Hồ Chí Minh, đã dạy dỗ, dìu dắt tôi trong suốt thời gian học tập
tại trường.
Đặc biệt, cho phép tôi gửi lời tri ân sâu sắc nhất đến Thạc sĩ Nguyễn Bích
Nhã Trúc. Cảm ơn Cô vì đã luôn tận tình chỉ bảo, dạy dỗ trong suốt quá trình thực
hiện luận văn và định hướng con đường nghiên cứu khoa học của tôi sau này.
Cuối cùng, xin cảm ơn bạn Lê Minh Tú và Lâm Minh Trí, cùng tất cả những
người bạn đã luôn ủng hộ, động viên và giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện luận
văn. Xin trân trọng cảm ơn!
Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 15 tháng 4 năm 2018
Sinh viên thực hiện
Nguyễn Trương Đon

4. 2
DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU, SƠ ĐỒ
STT Ký hiệu Tên Trang
1 Bảng 3.1
Các nhân vật nữ trong mối quan hệ hình
thành phức cảm Genji qua sáng tác của
Kawabata
83
2 Sơ đồ 2.1
Quá trình hình thành phức cảm Genji
qua giấc mơ tỉnh thức
72
3 Sơ đồ 2.2
Quá trình hình thành phức cảm Genji
qua giấc mơ tự nhiên
76
4 Sơ đồ 3.1
Ẩn dụ nghệ thuật qua phức cảm Genji từ
góc độ xã hội
88
5 Sơ đồ 3.2
Ẩn dụ nghệ thuật qua phức cảm Genji từ
góc độ tâm lý
89

5. 3
MỤC LỤC
DẪN NHẬP................................................................................................................. 5
1. Lí do chọn đề tài.......................................................................................................5
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề....................................................................................... 7
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu..........................................................................11
4. Phương pháp nghiên cứu........................................................................................11
5. Ý nghĩa đề tài..........................................................................................................12
6. Bố cục luận văn...................................................................................................... 13
CHƯƠNG 1: “PHỨC CẢM GENJI” NHÌN TỪ GÓC ĐỘ VĂN HÓA –XÃ HỘI,
VĂN HỌC VÀ TÂM LÝ HỌC............................................................................... 14
1.1. Phức cảm Genji nhìn từ góc độ văn hóa - xã hội Nhật Bản.............................. 14
1.1.1. Amaterasu - nguồn gốc văn hóa Nhật Bản...................................................... 14
1.1.1.1. Amaterasu - “người mẹ đầu tiên” trong huyền sử dân tộc Nhật.................14
1.1.1.2. Amaterasu - những dấu vết văn hóa hiện đại...............................................17
1.1.2. Người phụ nữ trong đời sống xã hội Nhật Bản................................................21
1.1.2.1. Người phụ nữ và những đóng góp to lớn trong lịch sử................................21
1.1.2.2. Người phụ nữ và những mẫu hình lí tưởng trong xã hội hiện đại............... 23
1.2. Phức cảm Genji nhìn từ góc độ văn học.............................................................26
1.2.1. “Tính nữ” trong văn học Heian........................................................................26
1.2.2. Truyện Genji - mẩu gốc của motif “Phức cảm Genji”.................................... 34
1.3. Phức cảm Genji nhìn từ góc độ nghiên cứu tâm lý học Nhật Bản.....................37
1.3.1. Amae - nguồn gốc tâm lý của phức cảm Genji.............................................. 37
1.3.2. “Phức cảm Genji” và “mặc cảm Oedipus”...................................................... 39
CHƯƠNG 2: “PHỨC CẢM GENJI” TRONG DÒNG CHẢY VĂN HỌC
HIỆN ĐẠI NHẬT BẢN........................................................................................... 44

6. 4
2.1. Nhân vật nam - chủ thể của phức cảm Genji......................................................46
2.1.1. Nỗi đau xa lìa mẹ..............................................................................................46
2.1.2. Mong muốn giải phóng những ẩn ức cá nhân................................................ 49
2.1.2.1. Sự giải phóng bản năng tính dục................................................................. 49
2.1.2.2. Sự giải phóng khát vọng bị dồn nén và mặc cảm bản thân..........................53
2.2. Nhân vật nữ - người tình mang hình bóng người mẹ......................................... 55
2.2.1. Sự hiện hữu của người mẹ qua người tình.......................................................55
2.2.1.1. Bộ ngực - hình ảnh gợi nhớ ấu thơ...............................................................55
2.2.1.2. Sự gợi nhắc tình mẫu tử qua những chi tiết khác.........................................61
2.2.2. Sự hóa thân của tình mẫu tử thiêng liêng....................................................... 65
2.3. Giấc mơ - phương tiện nghệ thuật biểu hiện phức cảm Genji...........................71
2.3.1. Giấc mơ tỉnh thức.............................................................................................72
2.3.1. Giấc mơ tự nhiên..............................................................................................76
CHƯƠNG 3: ĐẶC TRƯNG “PHỨC CẢM GENJI” TRONG SÁNG TÁC
CỦA BA NHÀ VĂN: TANIZAKI JUNICHIRO, KAWABATA YASUNARI
VÀ MURAKAMI HARUKI....................................................................................78
3.1. Phức cảm Genji và hành trình tìm về nguồn cội của Tanizaki Yunichiro........78
3.2. Phức cảm Genji và hành trình tìm kiếm cái Đẹp đã mất của
KawabataYasunari......................................................................................................80
3.3. Phức cảm Genji và hành trình tìm kiếm bản ngã con người hiện đại của
Harumi Murakami...................................................................................................... 89
KẾT LUẬN................................................................................................................96
TÀI LIỆU THAM KHẢO....................................................................................... 99

7. 5
DẪN NHẬP
1. Lí do chọn đề tài
Nhà phê bình Olga Kenyon đã từng phát biểu: “Phụ nữ chính là mẹ của tiểu
thuyết. Thế mà các nhà phê bình nam giới từng dạy chúng ta rằng cha đẻ của tiểu
thuyết là Defoe và Richardson. Nhưng trước họ rất lâu, chính phụ nữ đã bắt đầu
phát triển thể loại tiểu thuyết. Tác phẩm đầu tiên mà chúng ta được biết là truyện
Genji do bà Murasaki viết vào thế kỉ XI ở Nhật. Đó là tiểu thuyết tâm lý đầu tiên
của thế giới có cảm hứng phi thường và độc đáo vô song”. Quả vậy, Genji
monogatari (Truyện Genji) là bộ tiểu thuyết (tâm lý) mang tính chất khai sáng thể
loại ở Nhật Bản và rộng hơn là của cả nhân loại. Bộ tiểu thuyết đã điểm trang cho
văn học Nhật Bản màu sắc mới mẻ, góp phần nâng cao ưu thế của thể loại truyện kể,
cũng như cho hệ thống chữ kana (so với Hán tự) vào thời Heian. Và hơn hết, nó
như một tiếng nói “có giá trị” của những nhà văn nữ lúc bấy giờ. Nhà văn Kawabata
đã từng phát biểu:“Kể từ khi xuất hiện, Genji monogatari, văn học Nhật Bản bao
giờ cũng hướng đến nó. Đã có bao nhiêu những tác phẩm bắt chước! Tất cả các
loại hình nghệ thuật, từ nghệ thuật ứng dụng đến nghệ thuật bài trí vườn cảnh, đấy
không nói đến thơ ca, đều tìm thấy trong Genji cội nguồn của cảm hứng cái
đẹp”[12,247].
Genji monogatari là một tiểu thuyết tâm lý đặc sắc, kiệt tác của nền văn học
Heian. Tác phẩm đã hạn chế những chi tiết kì ảo, hoang đường – một trong những
kỹ thuật hư cấu đặc trưng, phổ biến của tiểu thuyết cổ điển, mà thay vào đó là
những “sự thực” khách quan, gần gũi với cuộc sống thường ngày. Đặc biệt, tâm lý
nhân vật không chỉ được khắc họa ở bề ngoài mà còn được soi rọi ở những ngóc
ngách sâu kín bên trong tâm hồn. Bộ tiểu thuyết đã đưa người đọc phiêu lưu qua rất
nhiều trạng thái tâm lý như: yêu thương, giận hờn, ghen tuông, giấu giếm, phản bội,
luyến tiếc, sầu muộn,… Nổi bật nhất trong tác phẩm là hoàng tử “sáng chói” Genji,
một mẫu hình lí tưởng mà Murasaki Shikibu đã xây dựng. Chàng là một người tình
lí tưởng, một chàng trai hào hoa, đa tài và đa tình. Genji trong câu chuyện là một lữ
khách đi tìm cái đẹp: cái đẹp của tình mẫu tử thiêng liêng qua rất nhiều cuộc tình
với những người con gái mà chàng yêu thương. Tiêu biểu là mối tình sâu đậm với
người mẹ kế Fujitsubo. Một mối tình tưởng chừng là vô lý, trái lẽ thường nhưng xét

8. 6
về mặt tâm lý, nó lại cho thấy một góc khuất sâu thẳm rất thú vị, phổ biến của nam
giới nói chung và nam giới Nhật nói riêng. Sau này, hiện tượng ấy đã được nghiên
cứu một cách nghiêm túc và được các nhà nghiên gọi tên là “phức cảm Genji”
(Genji complex).
Văn học Nhật Bản từ khởi thủy đến nay đã có nhiều đóng góp to lớn cho
văn học nhân loại. Có thể kể đến bộ tiểu thuyết tâm lý đầu tiên Genji monogatari
của nữ sĩ Murasaki Shikibu, hay thể loại thơ haiku chỉ với 17 âm tiết nhưng cho đến
nay đã trở thành thể thơ quốc tế (world haiku),… Văn học Nhật thế kỉ XX chứng
kiến sự trưởng thành của các cây bút trẻ thời hiện đại: như Kawabata, Murasaki,
Tanizaki,… đã và đang được yêu thích trên khắp thế giới. Tác phẩm của họ đã cho
chúng ta một bức tranh với đủ các màu sắc của không khí thời kì chuyển giao nước
Nhật với chiều sâu văn hóa truyền thống cộng hưởng với những luồng gió mới đến
từ các nước phương Tây. Đọc tác phẩm của họ ta như du ngoạn vào một Nhật Bản
muôn hình, muôn vẻ. Những nhân vật trong các sáng tác của những tác gia kiệt xuất
ấy dù là nam hay nữ, dù già hay trẻ tuổi,... đều cho ta những cảm xúc thật sâu lắng
và những hiểu biết thú vị về con người, về cuộc đời. Tuy nhiên, ẩn sâu trong đó lại
là một sợi dây kết nối giữa họ với nhau và thời đại họ với thời đại trước. Đó là
“nguồn suối sâu rộng” từ tác phẩm vĩ đại “Genji monogatari”.
Thời gian gần đây có rất nhiều nghiên cứu trong lĩnh vực văn học đi vào tìm
hiểu các đặc trưng tâm lý con người qua các sáng tác văn chương. Phân tâm học là
lý thuyết được nhiều người lựa chọn, cụ thể là phạm trù “mặc cảm Oedipus” của
Freud. Lý thuyết này đã giúp giải quyết rất nhiều vấn đề trong nhiều tác phẩm văn
học phương Tây cũng như ở phương Đông như: chiều sâu vô thức, vấn đề tính dục
cũng như các biểu tượng tính dục, hiện tượng tâm lý của các nhân vật,… Từ đó, có
thể thấy việc áp dụng các lý thuyết tâm lý để nghiên cứu văn học là một sự tìm tòi
mang tính chất khai phá. Vì vậy, việc nghiên cứu, khám phá phức cảm Genji, một
phức cảm đặc trưng của phương Đông, có nhiều nét tương đồng và dị biệt so với
Oedipus của phương Tây là một hướng đi có nhiều hứa hẹn.
Với tất cả những lí do trên, chúng tôi xác định đề tài PHỨC CẢM GENJI
TRONG SÁNG TÁC CỦA MỘT SỐ NHÀ VĂN HIỆN ĐẠI NHẬT BẢN
để thực hiện đề tài luận văn tốt nghiệp Đại học, chuyên ngành Văn học.

9. 7
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
“Phức cảm Genji” là một đối tượng nghiên cứu khá mới mẻ ở Việt Nam.
Trong quá trình nghiên cứu. Chúng tôi đã có sự tiếp xúc với những bài viết trong
sách, báo, tạp chí và internet sau:
Năm 2003, nhà nghiên cứu Nhật Chiêu, trong quyển Văn học Nhật Bản từ
khởi thủy đến 1868, đã dựa vào những nét tâm lý của hoàng tử Genji trong tiểu
thuyết Genji monogatari để khái quát lên biểu hiện của phức cảm Genji : “Trong
suốt cuộc đời mình, Genji tìm kiếm bóng hình của người mẹ trong mọi người tình.
Để chàng có thể sống lại thời thơ ấu một cách đầy đủ hơn vì tuổi thơ của chàng
sớm mất mẹ. Và đồng thời, qua hình ảnh người tình- mẫu thân” ấy chàng có thể
thõa mãn ái dục của người trưởng thành”. Khát vọng lưỡng tính ấy được giới phê
bình gọi là “phức cảm Genji” (Genji Complex)”[3,124]. Không những vậy, theo
nhà nghiên cứu, “phức cảm Genji không chỉ là trường hợp của ‘ông hoàng sáng
chói’, nó là hiện tượng tâm lý của nhiều người trong nam giới”[3,124]. Những
đánh giá trên của nhà nghiên cứu Nhật Chiêu đã mang lại cho chúng tôi những định
hướng, gợi ý về đề tài “phức cảm Genji” trong tác phẩm của các nhà văn hiện đại
Nhật Bản sau này. Tuy nhiên, Nhật Chiêu vẫn chưa đưa ra được một cách khái quát
hóa nội hàm phức cảm Genji cũng như sự ảnh hưởng của nó về sau, mà chỉ giới hạn
trong tác phẩm kinh điển thời Heian. Song, công trình trên là một bài viết khá quan
trọng cho chúng tôi xác lập khái niệm về “phức cảm Genji”.
Tiếp đến, là bài viết Phức cảm Genji trong tiểu thuyết Kafka bên bờ biển
của Haruki Murakami của Nguyễn Thị Bích Thúy năm 2010 đăng trên Tạp chí
Văn học. Bài viết trên là sự minh chứng cho những tiếp cận ban đầu của những nhà
nghiên cứu đối với phức cảm Genji. Phân tích “phức cảm Genji” trong tiểu thuyết
của tác gia Murakami, tác giả đã đưa ra định nghĩa tương đối rõ ràng: “ ‘Phức cảm
Genji’ (Genji complex) là thuật ngữ mà các nhà phê bình dùng để chỉ một hiện
tượng tâm lý, những nỗi xúc động, cảm xúc phức tạp của Genji- nhân vật chính”.
Và “cốt lõi của “phức cảm Genji”, của hiện tượng tâm lý phức tạp này là một khát
vọng “lưỡng tính”. Chàng tìm kiếm vẻ đẹp tình yêu thương vĩnh cửu của người mẹ
trong hình ảnh người tình. Bản chất tình cảm của Genji đối với người mẹ kế

10. 8
Fujitsubo là như vậy, rất khó tách bạch. Đó là tình mẫu tử thiêng liêng cao quý hay
là tình yêu nam nữ quyến rũ và đầy đam mê nhục thể? Cả hai điều đó dường như
hòa trộn không phân biệt trong “phức cảm Genji”[34]. Ở bài viết này, tác giả đã
nghiên cứu “phức cảm Genji” trong sự đối sánh với “mặc cảm Oedipus” của
phương Tây và sự liên kết với khái niệm Amae - một khái niệm trong lĩnh vực
nghiên cứu tâm lý học Nhật Bản của tiến sĩ Takeo Doi. Bài báo này đã mở ra cho
chúng tôi hướng tiếp cận phức cảm Genji từ góc độ tâm lý học và sự thôi thúc tìm
hiểu về phức cảm Genji trong tác phẩm Kafka bên bờ biển của Murakami.
Thạc sĩ Nguyễn Bích Nhã Trúc trong luận văn Nghệ thuật tự sự tiểu thuyết
Murakami Haruki (2012), có viết : “phức cảm Genji” – một cảm xúc phức tạp kiểu
như “mặc cảm Oedipus” của người phương Tây, thứ cảm xúc mà phải tới thế kỉ
XIX, nhà phân tâm học nổi tiếng Sigmund Freud mới gọi được tên”[45,25]. Tác giả
luận văn cũng đã nhìn nhận mối quan hệ giữa phức cảm Genji với mặc cảm
Oedipus và cho rằng giữa chúng đều “là những cảm xúc phức tạp”. Đồng thời, theo
như tác giả luận văn, phức cảm Genji của Nhật Bản ra đời sớm hơn so với mặc cảm
Oedipus của phân tâm học Freud. Đây cũng là một gợi ý cho việc nghiên cứu của
chúng tôi.
Sinh viên Trần Lam Vy trong luận văn tốt nghiệp đại học với đề tài Biểu
tượng trong tác phẩm Kafka bên bờ biển của Murakami Haruki đã nghiên cứu
phức cảm Genji dưới góc độ biểu tượng. Tác giả đã xem phức cảm Genji là một
dạng của “nỗi sợ hãi và dung hòa định mệnh” trong Kafa bên bờ biển. Người viết
cũng khái quát về phức cảm Genji: “Phức cảm Genji” là rung động, xúc cảm phức
tạp lưỡng phân vừa là tình yêu nam nữ, vừa là tình mẫu tử”[50,56] và đi sâu vào
phân tích những biểu hiện của Phức cảm Genji trong mẫu gốc của nó và tiểu thuyết
Kafka bên bờ biển (Murakami). Có đoạn viết “Genji hoàn toàn có thể đắn đo suy
nghĩ về hành động của mình nhưng chàng đã chìm đắm vào tình yêu. Kafka lại nằm
ở khoảng giữa đấy, cậu không chắc Miss Saeki là mẹ mình nhưng cậu luôn tin
tưởng vào điều đó. Xét trên phương diện này, Kafka gần với Genji hơn”[51,56].
Không chỉ vậy, luận văn còn chú ý đến đặc điểm tâm lý của phức cảm trên cơ sở
văn hóa: “Để hiểu được hành động ngủ với một người phụ nữ hơn mình vài chục
tuổi lại rất có thể là mẹ mình, người đọc không thể không tìm hiểu văn hóa Phù

11. 9
Tang” và nhắc đến khái niệm Amae để giải thích cho hành vi Kafka ngủ với Miss
Saeki - người mà cậu có cảm tưởng là mẹ mình. Bài viết này lại một lần nữa đề cập
đến “mặc cảm Oedipus” trong sự đối sánh với “phức cảm Genji”. Luận văn trên
cũng đã đưa ra điểm giống nhau ở cả hai nét tâm lý ở phương Tây và phương Đông
- cả “mặc cảm Oedipus” và “phức cảm Genji” đều mang tính cổ mẫu”[51,59], bên
cạnh đó là sự lí giải về “sự mặc cảm” trong mặc cảm Oedipus: “Sử dụng thuật ngữ
“mặc cảm Oedipus” để nói về phần nặng nề, mang màu sắc của tổn thương và lệch
lạc. Thuật ngữ “phức cảm Genji” để nói đến những tình cảm phức tạp xen lẫn tình
yêu và tình mẫu tử, một lằn ranh mong manh khó lòng phân biệt”[51,60]. Với
nghiên cứu của mình, tác giả đã đề cập đến hai công trình, một công trình đã được
Nguyễn Thị Bích Thúy đề cập đó trước đó là Giải phẫu sự phụ thuộc, và một tác
phẩm khác mang tên: Giải phẫu tự ngã: cá nhân chống chọi với xã hội cũng của
Takeo Doi (do Hoàng Hưng dịch). Đây là những công trình mang tính định hướng
cho chúng tôi tìm hiểu về phức cảm Genji trên cơ sở tâm lý học và đặc trưng tính
cách Nhật Bản.
Ngoài những phân tích trên, luận văn của Lam Vy còn nêu ra sự gợi ý về sự
xuất hiện của phức cảm Genji trong những tác gia khác ngoài Murakami như:
Kawabata với Ngàn cánh hạc, Tanizaki với Cầu Mộng. Và những tác phẩm với
những cái tên trên cũng là những luận điểm mà tác giả Hoàng Long trong bài viết
Truyện Genji – tiểu thuyết tâm lý đầu tiên của thế giới (2015) đã nói tới. Ngoài ra,
bài viết của tác giả Hoàng Long cũng đưa ra định nghĩa sơ lược về khái niệm phức
cảm như những ý kiến đã nói ở trên. “Phức cảm Genji: đứa con khao khát hình
bóng người mẹ, truờng hợp Genji là yêu người mẹ kế Fujitsubo”1
và hướng nghiên
cứu về não trạng Amae trong nghiên cứu Giải phẩu sự phụ thuộc của Takeo Doi.
Ngoài ra, một số bài viết khác cũng có đề cập đến phức cảm Genji nhưng nó
không được goi tên mà chỉ ở dạng biểu hiện. Có thể kể đến như:
Nguyễn Tuấn Khanh (2011) biên soạn và giới thiệu Những cây bút kiệt xuất
trong văn học Nhật Bản hiện đại. Theo tác giả, “nhân vật xưng tôi tên là Tadasu
vừa có một nét gì đó của Genji vừa một nét gì đó của Yugiri. Đó là nỗi ám ảnh
1
Hoàng Long (2015), Truyện Genji- tiểu thuyết tâm lý đầu tiên của thế giới, truy cập lần cuối ngày 10-04-
2018, tại trang: http://www.kilala.vn/van-hoa-nhat/truyen-genji-tieu-thuyet-tam-ly-dau-tien-cua-the-gioi.html

12. 10
không nguôi mang tính nhục cảm từ hình ảnh của người mẹ đẻ sau đó là của người
mẹ kế”[15,448]. Tác giả cũng đã phân tích biểu hiện đặc trưng của phức cảm trong
tác phẩm Cầu Mộng: “Trong cuốn tiểu thuyết này, sự gắn bó của người kể chuyện,
với người mẹ kế của mình, người mà trong tâm khảm đã hoàn toàn pha trộn với
người mẹ đẻ của anh đã mất từ khi còn bé quá mạnh mẽ, Khi người mẹ kế qua đời,
ngay lập tức anh bỏ vợ và chỉ thích sống với những kỉ niệm của mình về người mẹ
kế”[15,448].
Nguyễn Thị Huê Vân (2012) trong công trình Kiểu nhân vật đi tìm bản ngã
trong tiểu thuyết của Haruki Murakami (luận văn Thạc sĩ) có đoạn đề cập: “Họ có
xu hướng tìm đến tình yêu gần gũi thân thuộc giống như Genji trong Truyện Gennji
đem lòng yêu mẹ kế, Kafka trong Kafka bên bờ biển cảm nhận được tình yêu đối với
Miss Saeki như tình yêu dành cho người mẹ,…” [52,33].
Trong một bài viết khác, được biết là của người dịch tác phẩm Sắn Dây Núi
Yoshino của Tannizaki: “Tsumura, anh bạn của Tanizaki trong Sắn Dây Núi
Yoshino đã cưới người vợ mang hình ảnh của mẹ mình, như thể đem những mảnh
vỡ của quá khứ để chắp thành hiện tại. Trong Truyện Genji, tác giả Murasaki
Shikibu cũng khéo léo sử dụng yếu tố thời gian để dẫn dắt câu chuyện như khi đem
cái bóng quá khứ trùm lên cuộc sống hiện tại các nhân vật. Hoàng đế Kiritsubo yêu
Fujitsubo vì nàng giống người vợ mệnh yểu của mình, Genji cũng yêu nàng vì nàng
giống mẹ chàng.”2
Trong bài viết The Genji complex: the search for the ideal woman (Phức
cảm Genji: tìm kiếm người phụ nữ lý tưởng)3
công bố năm năm 2017, tác giả tập
trung đi vào phân tích “người phụ nữ lí tưởng” mà chàng Genji mong muốn.
“Người phụ nữ lý tưởng của Genji là người thay thế khoảng trống mất mát về cảm
xúc đã để lại từ người mẹ quá cố của ông là Kiritsubo”. (“His ideal woman is
someone who replaces the emotional gap left behind from his deceased mother,
Kiritsubo”). Đồng thời tác giả cũng phân tích phức cảm theo góc độ tâm lý học:
2
Tham khảo tại trang:http://m.khotruyenhay.mobi/truyen-doc/235055/-nguyen-tac-tanizaki-junichiro.html,
truy cập lần cuối ngày 10-04-2018
3
Tham khảo tại trang: https://yolandachavez.wordpress.com/2017/04/11/the-genji-complex/,
Xem lần cuối ngày 15-03-2018

13. 11
“Bằng phân tích tâm lý học, người ta nhận thấy đằng sau cách ứng xử của Genji
trong mối quan hệ với người mẹ hiện tại có một mối quan hệ nuôi dưỡng tự nhiên
mà ông chưa bao giờ có với mẹ trong quá khứ của mình” (“The psychological
analysis behind his parental behaviors presents Genji as imitating a nurturing
relationship that he never had with his mother”). Bài viết cũng phân tích vấn đề từ
nhiều góc độ. Tuy nhiên, bài viết vẫn chỉ dừng lại ở mức độ khái quát về mặt biểu
hiện ban đầu của phức cảm Genji.
Tóm lại, các công trình nghiên cứu trên là những tài liệu tham khảo hữu ích
để chúng tôi có cơ sở thực hiện việc nghiên cứu của mình đối với việc nghiên cứu,
khảo sát đề tài với các tác giả Kawabata, Tanizaki và Murakami.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Về đối tượng nghiên cứu của đề tài là phức cảm Genji trong sáng tác của
một số nhà văn hiện đại Nhật Bản. Đây là một motif khá phổ biến trong văn học
Nhật Bản.
Về phạm vi nghiên cứu của đề tài là các tác phẩm văn xuôi văn học hiện đại
Nhật, với hai thể loại: tiểu thuyết và truyện ngắn. Cụ thể hơn, chúng tôi nghiên cứu
phức cảm Genji trong các sáng tác đã được dịch và giới thiệu ở Việt Nam của ba
nhà văn hiện đại: Tanizaki, Kawabata, và Murakami. Đối với mỗi nhà văn chúng tôi
chỉ tiến hành khảo sát trong một số tác phẩm nổi bật, thể hiện rõ đối tượng nghiên
cứu:
- Tanizaki: Cầu Mộng (Nhật Chiêu dịch), Sắn dây núi Yoshino (Nguyễn
Nam Trân dịch)
- Kawabata: Ngàn cánh hạc (Trùng dương dịch), Người đẹp ngủ say (Quế
sơn dịch) và Hồ (Uyên Thiểm dịch)
- Murakami: Kafka bên bờ biển (Dương Tường dịch)
4. Phương pháp nghiên cứu
Luận văn vận dụng các phương pháp và một số thao tác nghiên cứu sau:
- Phương pháp văn hóa – văn học: Phức cảm Genji bắt nguồn sâu xa từ cội
nguồn văn hóa – văn học đậm đà của xứ sở phù Tang. Thế nên, để làm rõ khái
niệm cũng như những đăc trưng tâm lý đặc trưng của phức cảm Genji, chúng tôi

14. 12
tiến hành nghiên cứu trên nền tảng văn hóa – văn học dân tộc Nhật Bản. Có như
thế, vấn đề mới được sáng rõ và dễ dàng tiếp nhận.
- Phương pháp lịch sử - xã hội: Lịch sử và xã hội là những yêu tố tác động đến
văn hóa, văn học cũng như quá trình sáng tác của tac giả. Vì vậy, chúng tôi dùng
phương pháp này để làm sáng rõ những đặc điểm cơ bản của chúng từ thời cổ
đại đến hiện đại ở Nhật Bản, tác động gì đến những tư tưởng, tình cảm mà tác
giả gửi gắm trong tác phẩm thông qua motif “phức cảm Genji”.
- Phương pháp so sánh – đối chiếu: Chúng tôi sử dụng phương pháp so sánh –
dối chiếu nhằm làm rõ mối tương quan giữa phức cảm Genji và măc cảm
Oedipus. Đồng thời qua phương phap này, chúng tôi có sự đối sánh trong sự thể
hiện phức cảm Genji đối với mỗi nhà văn. Từ đó, làm bật lên sự đa dạng và
phong phú của phức cảm trong phóng cách mỗi nhà văn.
- Phương pháp phân tích, tổng hợp: Chúng tôi sử dụng phương pháp này để có
thể chia nhỏ từng vấn đề trong đối tượng nghiên cứu của mình. Từ đó làm sáng
tỏ từng vấn đề cụ thể. Sau khi phân tích, làm rõ, chúng tôi đi đến kết luận, tổng
hợp những vấn đề cốt lõi để bài viết chặt chẽ và dễ nắm bắt hơn.
Ngoài ra, chúng tôi còn kết hợp với các thao tác: miêu tả, phân loại, thống
kê…
5. Ý nghĩa đề tài
Với đề tài của luận văn là “Phức cảm Genji trong sáng tác của một số nhà
văn hiện đại Nhật Bản”, chúng tôi đi theo một hướng nghiên cứu phù hợp với thực
tiễn nghiên cứu văn học Nhật Bản. Qua việc tìm hiểu khái niệm và đặc trưng của
phức cảm Genji qua các tác phẩm của ba nhà văn lớn trong nền văn học Nhật Bản:
Tanizaki, Kawabata, Murakami, đề tài sẽ góp phần lí giải, làm sáng tỏ những ảnh
hưởng của văn chương truyền thống thời Heian, cùng những nét tâm lý xa xưa,
mang tính cổ mẫu đến văn chương hiện đại Nhật Bản. Đồng thời, làm sáng rõ một
số vấn đề về nội dung và nghệ thuật của các nhà văn hiện đại trong các tác phẩm
của mình. Đó là một dòng chảy của nghệ thuật và cái đẹp xuyên suốt từ thời văn
học Heian cho đến ngày nay.

15. 13
Trong tình hình nghiên cứu và giảng dạy văn học Nhật Bản ở Việt Nam hiện
nay, chúng tôi hi vọng luận văn sẽ là một trong những tài liệu tham khảo cho sinh
viên thuộc khối, ngành Khoa học Xã hội và nhân văn.
6. Bố cục luận văn
Ngoài phần Dẫn nhập, Kết luận, Tài liệu tham khảo, luận văn được triển
khai thành 3 chương:
Chương 1: “Phức cảm Genji” nhìn từ góc độ văn hóa- xã hội, văn học, tâm lý
học
Ở chương này, chúng tôi trình bày khái quát về cơ sở hình thành phức cảm
Gennji từ các góc độ: văn hóa – xã hội, văn học và tâm lý học Nhật Bản. Qua
chương này chúng tôi muốn đưa ra những cơ sở vững chắc nhất để xác lập được
khái niệm phức cảm Genji, làm nền tảng cho những phân tích sau này.
Chương 2: “Phức cảm Genji” trong dòng chảy văn học hiện đại Nhật Bản
Ở chương này, chúng tôi cũng muốn đem đến một cái nhìn xuyên suốt về
phức cảm Genji trong tác phẩm của ba nhà văn: Kawabata, Tanizaki, Murakami nói
chung và nền văn hoc hiện đại Nhật bản nói riêng.
Chương 3: Đặc trưng “phức cảm Genji” trong sáng tác của ba nhà văn: Tanizaki
Junichiro, Kawabata Yasunari, Murakami Haruki
Ở chương này, chúng tôi nêu bật những nét riêng trong sự thể hiện phức Cảm
Genji trong tác phẩm của ba nhà văn Tanizaki Junichiro, Kawabata Yasunari và
Murakami Haruki. Từ đó cho thấy sự da đạng và phong phú trong cách thể hiện
phức cảm này trong dòng chảy mạnh mẽ của nền văn học Nhật bản hiện đại.

16. 14
CHƯƠNG 1: “PHỨC CẢM GENJI” NHÌN TỪ GÓC ĐỘ
VĂN HÓA –XÃ HỘI, VĂN HỌC VÀ TÂM LÝ HỌC
1.1. Phức cảm Genji nhìn từ góc độ văn hóa - xã hội Nhật Bản
1.1.1. Amaterasu – nguồn gốc văn hóa Nhật Bản
1.1.1.1. Amaterasu - “người mẹ đầu tiên” trong huyền sử dân tộc
Nhật
Tín ngưỡng và tôn giáo là một trong những yếu tố không thể thiếu trong đời
sống văn hóa của mọi quốc gia. Trong đó Nhật Bản được xem là một trong những
“cái nôi” tự dung dưỡng và hình thành cho mình nét văn hóa tâm linh rất riêng, độc
đáo. Trong số các tín ngưỡng và tôn giáo ở quốc gia này, Thần đạo (Shinto) , nổi
bật hơn cả là.
Thần đạo ở Nhật là tín ngưỡng thờ thần linh. Có khoảng hơn tám triệu vị
thần. Trong đó, nữ Thần Amaterasu được xem là vị thần quan trọng nhất trong tính
ngưỡng Nhật Bản. Không chỉ thế, trong những công trình viết về huyền sử dân tộc
như Kojiki (Cổ sự kí) và Nihongi (Nhật bản kỉ) đều có đề cập đến vị thần này.
Amaterasu, tên đầy đủ là Amaterasu-Oomikami (Thiên Chiếu Đại Thần theo
Nihongi - Nhật Bản kỉ, Thiên Chiếu Đại Ngự Thần theo Kokiji- Cổ sự kí; ngoài ra
còn được viết là 天照皇大神 Thiên Chiếu Hoàng Đại Thần, 日神 Nhật Thần hay
Thần Mặt Trời).
Về nguồn gốc của vị thần này, trong Cổ sự kí có đoạn đề cập như sau: “Việc
hai vị thần Izanagi và Izanami đã vâng lệnh Kotoamatsu-kami từ cõi thần đi ra
thành lập một đất nước lí tưởng. Nam thần bèn thọc ngọn giáo xuống một vùng bầy
nhầy như thịt sứa để tạo thành một hòn đảo muối. Sau đó hai người đến đấy và kết
hôn với nhau. Izanami đã sinh ra nước Nhật (Oyashimagumi, Đại bát đảo quốc) và
các thần núi, biển, gió, cây cỏ nhưng đến khi đẻ ra thần hỏa thì bị lửa táp, phải về
cõi Chết (Yominokuni, Hoàng Tuyền Quốc).
Tiếp đó nữ thần Mặt Trời Amaterasu Oomikami, sinh ra từ con mắt trái của
Inazaki khi vị thần này đến giữa vùng biển Hikuma để tẩy uế vì bị nhuốm cái bẩn

17. 15
thỉu của cõi Chết khi đi thăm vợ. Amaterasu được chọn từ đám chị em để trị vì
Cánh Đồng Trời Takama no hara (Cao thiên nguyên, bầu trời)”[40,28].
Còn trong quyển Nhật Bản kỉ lại viết rằng sau khi Izanagi và nữ thần Izanami
tạo ra các hòn đảo, cây cối, núi non,… thì họ đã bàn với nhau để tiếp tục sinh ra “ai
đó để làm chúa tể vũ trụ”. “Thế là họ sinh ra nữ thần Mặt Trời, gọi là Amatesaru.
Ánh sáng của đứa bé chiếu khắp sáu phương trời (Bắc, Nam, Đông, Tây, Trên,
Dưới)” [2,33].
Tuy nhiên, theo nhiều tài liệu thì huyền thoại trong Cổ sự kí được chấp nhận
hơn cả. Đa số cho rằng bà chỉ được Izanagi sinh ra từ mắt trái của ông.
Không chỉ vậy, chuyện xưa còn kể lại việc bà lần lượt cho con trai của mình
là Tenson (Thiên Tôn) và cháu trai là Ninigi giáng thế xuống nước Nhật. “Lúc
Amaterasu cho Thiên Tôn giáng lâm, con cháu Susano vì cai trị nước của mình
không minh để nước hỗn loạn nên phải chịu nhường nước lại để đổi lấy cung điện
nguy nga” [40,28] Sau đó, “Ninigi no Mikoto, cháu của Amaterasu và thủy tổ của
dòng này đã xuống trần ở ngọn núi Takachiho no mine (Cao Thiên Huệ Phong) ở
vùng Hyuuga (Himuka, Hướng Nhật, nay thuộc tỉnh Myzanaki, phía Nam Kyuushuu)
và bắt đầu gầy dựng một hoàng tộc, chính thống trị vì không giáng đoạn trên nước
Nhật cho đến ngày nay” [40,28]. Jimu (Thần Vũ)- vị Thiên Hoàng đầu tiên của
Nhật Bản, là cháu trai Ninigi, đồng thời là cháu nhiều đời của nữ thần Mặt Trời
Amaterasu.
Qua những minh chứng trên, chúng tôi thấy rằng huyền sử nước Nhật tuy
nhắc về hai vị thần Izanagi và Izanami như những người có công khai khẩn vùng
đất lí tưởng, tạo ra cây cỏ, sông ngòi,… và các hòn đảo cho đất nước Nhật, nhưng,
có công vun đắp, mang lại sự thống nhất toàn vẹn cho dân tộc lại là vị nữ Thần Mặt
Trời Amaterasu và dòng dõi của bà.
Với vai trò là một vị đại thần với những quyền năng vô cùng quan trọng
Amaterasu là vị thần mang đến hơi ấm và nguồn năng lượng soi sáng cho sự sinh
tồn của muôn loài. Trong huyền sử Nhật Bản ta không thể không nhắc đến sự việc
các vị thần dùng “mưu kế” để mời Amaterasu ra khỏi hang sâu tăm tối. Chuyện kể
rằng, Amaterasu và em bà là Thần Bão (Susano) thường xuyên có xích mích và mâu
thuẫn với nhau. Trong một lần quá giận em trai mình “Amaterasu, nữ thần Mặt Trời

18. 16
lánh vào Thiên Nham Động (Amato Iwato) không chịu soi sáng cho thế giới nữa,
làm cho tám trăm vạn thần linh cũng điêu đứng. Do đó vị thần tư tưởng Omoikane
mới nghĩ ra một phương kế. Cho chư thần tụ tập trước động, cười đùa ầm ĩ quanh
điệu múa cuồng nhiệt của nữ thần nghệ thuật Uzume. Nàng vũ nữ thiên thần ấy trút
xiêm y, để lộ những bí ẩn của thân xác mà nhảy múa làm cho chư thần cười điên
dại. Nghe náo động, từ trong hang nữ thần Amaterasu tức giận lên tiếng: “Ta
tưởng vắng ta thì Đồng Trời Cao hẳn phải tăm tối và Đồng Lau Sậy hẳn phải âm u.
Thế mà Ameno Uzume lại thản nhiên chơi đùa và tám trăn vạn thần cười cợt được
ư?”. Uzume đáp ngay: “Chúng tôi vui đùa vì đã có một vị thần khác rồi, còn chiếu
sáng hơn nàng nữa kìa”. Điều đó làm cho Amaterasu mở hé cửa động. Và nàng
ngạc nhiên khi nhìn thấy một bóng hình rực rỡ xinh đẹp. Nàng đâu biết rằng đấy
chính là cái bóng của chính nàng. Theo kế của Omoikane, một vật kì diệu vừa được
chế ra: chiếc gương soi. Và chư thần đã đặt chiếc gương soi ngoài của động chờ
Amaterasu. Khi nàng xuất hiện, vị thần sức mạnh là Tazikarao nhanh nhẹn đẩy hẳn
tảng đá chặn của đi, đưa nữ thần Mặt Trời ra hẳn bên ngoài.” [3,26-27].
Thế giới thần linh với 8 triệu vị thần, thế nhưng thiếu đi Amaterasu thì tất cả
đều trở nên bất lực. Ánh sáng và hơi ấm của Mặt Trời là nguồn năng lượng, nguồn
sống mà không gì có thể thay thế được trong sự sinh tồn của muôn loài.
Qua huyền sử, Amaterasu được nhắc đến như một nguồn sống, một ánh sáng
diệu kì xua tan đi những u tối, những cái xấu cái ác và tạo ra những đứa con, những
dòng dõi cao quý nhất trị vì Nhật Bản. Bà là một đại diện cho uy thế của những vị
nữ thần, của quyền uy bật nữ nhân trong thế giới thần. Chính sự uy quyền đó mà
“Chế độ mẫu hệ đã tồn tại ở Nhật Bản trong một thời gian khá dài (suốt 13 thế kỷ),
vai trò của người phụ nữ trong xã hội được đề cao và chỉ dần phai nhạt khi chế độ
Mạc phủ ra đời.”[43]. Bên cạnh đó, trong tiềm thức người Nhật Bản thì hình ảnh
của người phụ nữ nói chung và người mẹ nói riêng là hình ảnh người nữ vĩnh cửu.
Trong văn học, các tác phẩm đều xuất hiện những người phụ nữ với vẻ đẹp mong
manh dịu dàng, thánh thiện. Họ là biểu tượng của cái đẹp tính nữ, là đối tượng tìm
kiếm của những người nhân vật nam. Tạo thành một nét đặc trưng trong văn hóa,
văn học Phù Tang.

19. 17
1.1.1.2. Amaterasu - những dấu vết văn hóa hiện đại
Như đã nói, Thần đạo là một trong những tín ngưỡng quan trọng trong đời sống
tinh thần ở Nhật. Trong tín ngưỡng Thần đạo, mọi vật từ cành cây, ngọn cỏ, đến núi
non, mây, gió… cho đến linh hồn của tổ tiên hay của những người có công lao đối
với dân tộc luôn tồn tại sức mạnh của một thế lực siêu nhiên (theo tín ngưỡng vật
linh -Animism). Chính vì thế mà người Nhật thường tôn thờ các đồ vật, đặc biệt là
các đồ vật được cho rằng có mối quan hệ với các vị Thần linh theo những huyền
thoại cổ xưa. Tất nhiên, trong đó, có rất nhiều vật linh có nguồn gốc thiêng liêng
gắn liền với vị nữ thần Mặt Trời Amaterasu vĩ đại.
Trước hết, khi nhắc đến những vật linh ở Nhật Bản thì phải kể đến ba báu vật
tượng trưng cho nguồn gốc của Thiên hoàng. Chúng được gọi là “Tam chủng thần
khí” gồm: chiếc gương, ngọc bội, thanh gươm. Tấm gương được gọi là Yata no
Kagami (Bát Chỉ Kính). Tấm gương ấy phản chiếu chính hình ảnh của Amaterasu,
làm cho bà ra khỏi nơi tăm tối, cứu sống cả thế giới. Không chỉ thế, trên tấm gương
ấy còn có treo viên ngọc mà ngày nay người ta cho rằng nó là viên Yasakani no
Magatama (Bát xích Quỳnh Khúc Ngọc). Nhưng lại có một huyền thoại khác cho
rằng viên ngọc ấy là một phần trong vòng tay của nữ thần Ame nu Uzume cùng với
điệu múa thần kì của bà. Và cuối cùng là thanh gươm Kusanagi no Tsurugi (Thảo
Thế Kiếm). Chiếc gươm này được biết đến với một thần thoại về sau, khi mà
Susano chiến đấu và giết được con Mãng Xà hung bạo. Ngài đã đem chiến lợi phẩm
đó để dâng lên nữ thần Amaterasu, xem như là lời tạ tội với chị mình. Sỡ dĩ chúng
tôi cắt ngang câu chuyện về việc Thần mặt trời để nói về sau vì ba vật linh thiêng
trên ngày nay có vai trò vô cùng quan trọng với Thiên Hoàng Nhật. Trong thần
thoại, khi cháu trai của nữ thần Amaterasu là Ninigi đồng ý xuống trị vì hạ giới, bà
đã đưa cho ông ba vật báu trên. Cho đến nay, sự tồn tại của Tam chủng thần khí vẫn
đang là một bí mật vì có lẽ chỉ có Thiên Hoàng và những vị có chức trách mới được
tiếp xúc với chúng.
Về chiếc gương, ngoài nguồn gốc là bảo vật quốc gia, thì trong dân gian
người ta vẫn xem những chiếc gương là vật linh thiêng và trân quý đặt giữa bàn thờ
gia tiên (kamidana) trong Thần đạo. “Bàn thờ được thiết kế thấp dưới trần nhà ở
gian phòng chính, đơn giản làm bằng gỗ với một miếng gương soi hình tròn tượng

20. 18
trưng nữ thần mặt trời đặt ở chính giữa. hai bình rượu sake ở hai bên và hai bên
ngoài cùng là hai chiếc lọ có cắm cành sakaki,…” [14,14]. Ngoài ra nó còn được
đặt trong đền thần và chiếc kiệu rước thần.
Quay trở lại với việc các vị thần tìm mọi cách để làm cho nữ thần quay trở lại.
Lúc này có huyền thoại cho rằng các vị thần đã sử dụng một cái giàn sau đó cho gà
trống đậu lên để gáy. Theo thói quen thì Amaterasu sẽ thức dậy và ra khỏi hang.
Ngày nay, chiếc giàn gà đậu ấy là cổng Tori màu cam đỏ dẫn vào đền thờ thần đạo.
Trong tiếng Nhật Tori có nghĩa là chim, cổng Tori còn được gọi là cổng Điểu cư.
Về cấu trúc, cơ bản thì Tori có hai cột thẳng đứng, hai thanh ngang được đóng sát
nhau ở trên đỉnh, phía dưới nữa là một thanh ngang. Chiếc cổng này thường được
sơn màu đỏ. Người theo Thần đạo quan niệm rằng chiếc cổng là nơi gặp gỡ của
cuộc sống trần thế và cõi linh thiêng.
Ngoài những vật trên, chúng tôi còn tìm hiểu được trong sự tôn thờ của người
Nhật còn có một sợi dây thần thiêng liêng. Về nguồn gốc của sợi dây này, người
Nhật cho rằng nó xuất hiện từ việc các vị thần dùng nó để chặn cửa thay vì hòn đá
để Nữ thần Mặt Trời không thể quay trở vào trong Hang Trời tối tăm. Ở đây, chúng
tôi không bàn đến sự chính xác tuyệt đối của sự kiện. Bởi lẽ, chúng ta đều biết rằng
huyền thoại sẽ luôn có những dị bản và thường thì chúng dùng để giải thích sự ra
đời một cách “có lí” nhất những sự vật thiêng liêng của con người. Sợi dây thiêng
trên cũng không ngoại lệ. “Sợi dây thiêng này tiếng Nhật gọi là shimenawa… Sợ
dây thừng còn được đính những tua giấy xếp màu trắng gọi là gohei và thường
giăng quanh một khu vực nào đó như nhà, cây, tảng đá… để giữ gìn khu vực thiêng
liêng hay trừ tà ma khỏi xâm nhập.” [14,12]. Ngoài ra nó còn dùng trong kiệu rước
thần cùng với tấm gương soi và trên đầu kiệu có biểu tượng con gà.
Tiếp nối những nghi thức thờ cúng của người Nhật, ta phải nhắc đến sự thờ
cúng vị nữ thần Mặt Trời trong đời sống văn hóa người Nhật. Amaterasu được
người Nhật thờ phụng ở thần cung Ise ở Ise nằm ở Ise phía Đông đảo Honshū.
Trong thần cung có phần Nội cung (Naiku) dành riêng cho bà. Tuy nhiên, ngôi đền
lại không mở cửa cho công chúng. Mỗi 20 năm sẽ có một buổi lễ gọi là Shikinen
Sengu để tôn vinh Amaterasu. Các tòa nhà thờ chính bị phá hủy và xây dựng lại tại
một vị trí tiếp giáp với địa điểm. Quần áo mới và thực phẩm sau đó được cung cấp

21. 19
cho nữ thần. Nghi lễ này là một phần của đức tin Thần đạo và đã xuất hiện từ năm
690.
Trong số các nghi lễ thờ thần của người Nhật, có một điệu múa tên là Kagura.
“Điệu múa Kagura còn được gọi là Kamukura hoặc Kamikura thường được biểu
diễn tại các đền thờ như một điệu múa thiêng liêng cùng các Miko tại đền thờ. Miko
(Vu nữ) là những người được cho là hậu duệ của nữ thần Ame nu Uzume, làm
nhiệm vụ cai quản và chăm sóc các ngôi đền”. Họ mặc áo trắng, đeo Hakama đỏ và
đeo tabi trắng”4
. Nó có nguồn gốc từ điệu múa mà nữ thần Ame nu Uzume- nữ
thần của Lễ hội và Hạnh phúc dùng kích thích sự tò mò của nữ thần Mặt Trời và
thôi thúc bà ra khỏi hang sâu tối.
Từ huyền sử đầy kì bí thuở khai thiên lập địa, đã cho ta thấy những dấu vết hết
sức rõ nét của vị nữ Thần trong văn hóa người Nhật Bản. Thế nhưng, nói đến những
vật dụng gắn với thần thoại thôi vẫn chưa đủ. Bởi lẽ ngay trong những hình ảnh tự
hào mà nước Nhật mang đến thế giới ngày nay, cũng cho ta thấy đâu đó có sự hiện
diện của “thủy tổ” mà họ hằng tôn kính.
Nhật Bản được mệnh danh là “đất nước mặt trời mọc”. “Tên nước Nhật đọc là
Nihon hoặc Nippon có nghĩa là nguồn gốc mặt trời” [14,111]. Đất nước của sự bảo
hộ, sự tỏa sáng diệu kì từ linh khí của người mẹ tinh thần - mẹ Mặt trời Amaterasu.
Ai cũng biết quốc kì là một vật báu, một vật luôn được mọi người dân tôn trọng và
trân quý, đồng thời là “đại diện” của đất nước trên trường quốc tế. Nhật bản, với lá
cờ nền trắng và có có một hình tròn đỏ ở giữa tượng trưng cho mặt trời. Tên gọi
chính thức của lá cờ này là Nisshoki (Lá cờ mặt trời) nhưng nó cũng thường được
gọi là Hinomaru (Vòng tròn mặt trời). Màu trắng của quốc kì Nhật tượng trưng cho
sự trung thực và ngay thẳng của dân tộc họ. Còn vòng tròn đỏ thì tượng trưng cho
sự chân thành và nhiệt tình, tuy nhiên, cũng có quan niệm cho rằng đó là sự tượng
trưng cho hình ảnh vị nữ thần Mặt Trời Amaterasu. Đó là sự tôn kính thật sự thiêng
liêng đáng trân trọng trong tinh thần và trong lòng tự tôn dân tộc.
Nếu như quốc kì Nhật Bản trang nghiêm với hai màu trắng đỏ thì quốc hoa của
Nhật lại đẹp vô ngần với màu vàng của hoa cúc. Hoa cúc một loài hoa bung nở tròn
4
Kagura - điệu múa thần thánh của Nhật Bản (http://duhoc.viet-sse.vn/2010/10/kagura-dieu-mua-
than-thanh-cua-nhat-ban) truy cập lần cuối ngày 01-03-2018

22. 20
trĩnh với tầng tầng, lớp lớp những cánh hoa tỏa ra như ánh mặt trời tỏa chiếu xuống
dân gian, trần thế. Hoa cúc ở Nhật Bản được xem là một loài hoa cao quý, thể hiện
niềm tự hào về nguồn gốc Thần linh, là con cháu vị nữ thần Mặt Trời của Thiên
hoàng nước Nhật.
“Xét về tính văn hóa, từ xa xưa, người Nhật đã xem hoa cúc là biểu tượng quan
trọng mang những ý nghĩa đặc biệt. Huy hiệu hoàng gia Nhật Bản, còn được gọi là
Cúc Văn (kikumon), Cúc Hoa Văn (kikukamon) hoặc Cúc Ngự Văn (kikunogomon),
là một huy hiệu được Thiên hoàng cùng những thành viên trong hoàng thất Nhật
Bản sử dụng, và cũng là quốc huy của nước Nhật Bản hiện đại kể từ năm 1867. Huy
hiệu là hình ảnh một bông hoa cúc màu vàng có viền màu đen, cấu trúc gồm một
hình tròn nhỏ làm tâm được bao bọc bởi 16 cánh hoa thuộc lớp trước, và ẩn bên
dưới là 16 cánh hoa lớp sau được xếp xen kẽ và được vẽ dưới dạng những đường
vân tròn.”5
. Ngoài việc lấy biểu tượng hoa cúc làm huy hiệu hay quốc huy thì nó
còn được lấy để gọi tên những vật cao quý như Ngai hoa cúc –ngai vàng của Thiên
Hoàng, Huân chương Hoa cúc Tối cao,…
Ngoài những lễ hội thờ cúng, và những vật thiêng trong tâm linh, ngày nay, một
số người Nhật vẫn thể hiện sự tôn thờ Mặt Trời bằng nghi lễ hết ức đơn giản.Vào
mỗi buổi sáng thức dậy, họ rửa mặt sạch sẽ và hướng về phía mặt trời bằng sự tôn
kính nhất, vỗ tay 3 tiếng và cuối đầu.
Với tất cả những điều vừa nêu trên, chúng tôi thấy rằng văn hóa Nhật Bản có
một nền tảng vững chắc từ truyền thống và sự tiếp nối các giá trị hiện đại. Đó là một
sự tiếp biến lâu dài và bền vững. Một trong những nét truyền thống ấy chính là sự
biết ơn, tôn thờ các vị thần linh, linh hồn của tổ tiên, thủy tổ của dân tộc mình. Họ
trân trọng những huyền sử sáng thế, họ tôn kính người mẹ dân tộc - thủy tổ của
người Nhật Bản - vị nữ thần Amaterasu, người đã để lại rất nhiều dấu ấn trong văn
hóa tâm linh trong tâm thức và văn hóa cộng đồng. Vì vậy mà dấu ấn về nữ thần sẽ
mãi trường tồn cùng với sự biết ơn của dân tộc “xứ sở mặt trời”. Mẫu hình về người
mẹ của dân tộc, mẫu hình về sự yêu thương bao la của tính nữ sẽ luôn nằm trong
5
Tham khảo tại trang: https://nationalsymbolss.com/2015/08/27/japan/ truy cập lần xuối ngày 01-03-2018

23. 21
tâm thức người Phù Tang, và để lại những dấu vết trong văn hóa nói chung, trong
văn học nói riêng ở những giai đoạn sau này.
1.1.2. Người phụ nữ trong đời sống xã hội Nhật Bản
1.1.2.1. Người phụ nữ và những đóng góp to lớn trong lịch sử
Người phụ nữ đầu tiên mang ánh sáng và sự sống đến cho muôn loài ở Nhật
Bản là nữ thần Mặt trời Amaterasu - người phụ nữ với xuất thân và mang tầm vóc
thần linh thiêng liêng và cao cả. Vị Đại thần được nhắc đến như biểu tượng của
“người mẹ đầu tiên” và là thủy tổ của dân tộc Nhật Bản hiện nay. Những điều trên
được ghi nhận trong dân gian và sau đó được ghi chép lại trong hai quyển Cổ sự kí
và Nhật Bản kỉ.
Trong các tài liệu lịch sử Nhật Bản ghi lại, người phụ nữ được nhắc đến
trước hết với vai trò một thành phần lao động quan trọng. Đầu tiên, chúng tôi đi từ
thời kì mà “quần đảo Nhật Bản hình thành và tách ra khỏi bìa phía đông lục địa
Eurasia (Âu- Á)”, lúc này bắt đầu xuất hiện một thời đại, một nền văn hóa có tên là
Jomon. Thời kì ấy nằm trong “thời kỳ chuyển tiếp giữa văn hóa đồ đá cũ (cựu thạch
khí) và văn hóa đồ đá mới (tân thạch khí)”,… và được xác định tồn tại khoảng
12.000 năm về trước. [41,31]. Trong thời kỳ sơ khai, khi mà các loài vật to lớn đã
tuyệt chủng thì trong thiên nhiên chỉ còn cây cối và các loài vật nhỏ sống sót. “Để
sinh sống, con người bắt buộc phải làm việc. Những công việc quan trọng để sinh
nhai của người Jômon là săn bắn, đánh cá, và thêm vào đó, không kém phần quan
trọng có lẽ là hái nhặt. Ngoài các giống hạt như hạt lật (kuri, chestnut), hạt dẻ
(donguri, acorn), hạt óc chó (kurumi, walnut), hạt tochi (horse chestnut, một loại
hạt dẻ), họ cũng đào các loại củ như khoai rừng (yamaimo, yam). Nhờ làm ra được
những dụng cụ bằng gốm để ninh nấu mà họ loại được chất độc, chất đắng chát của
các loại củ”[41,37]. Chính từ sự tác động đó, trong tập thể của người Jomon lúc
bấy giờ đã có một sự phân công trách nhiệm lao động rõ ràng giữa nam và nữ.
Những người nam lúc bấy giờ có trách nhiệm chế tác những dụng cụ bằng đá và săn
bắn, còn nữ thì đảm đương phần việc hái, lượm và làm ra những thứ đồ dùng bằng
đất nung. Vai trò của người phụ nữ trong xã hội lúc này có thể nói là sánh ngang
với nam giới. Ngoài ra, “Những ngẫu tượng (doguu) bằng đất nung thời Jômon với
cặp vú lớn và cái bụng nở cũng cho ta thấy rằng người thượng cổ bị ấn tượng mạnh

24. 22
trước khả năng sinh thực của phụ nữ, mà cuộc sống thái cổ chỉ có thể tồn tại nhờ ở
khả năng sinh thực của đất đai hoa màu”[41,91]. Điều đó càng khẳng định rằng
người phụ nữ có một vị thế cao trong cộng đồng. Nếu như thiên nhiên đem lại cho
họ cuộc sống ấm no cho muôn loài thì người phụ nữ cũng chính là người đem lại
điều đó cho cuộc sống loài người lúc bấy giờ.
Vào khoảng thế kỉ IV cho đến thứ III TrCN, tiếp sau thời kì Jomon, là sự ra
đời của thời đại Yayoi. Thời đại này là một bước phát triển trong đời sống với sự
xuất hiện của hoạt động “canh nông”. Tuy nhiên, thời đại này cũng đã có nền tảng
lâu dài từ thế kỉ V đến thế kỉ IV, tức cuối thời đại Jômon với những dấu vết về
“canh tác lúa nước”. Vào buổi sơ khai của thời đại Yayoi, cuộc sống của con người
vẫn phải phụ thuộc vào những hình thức ban đầu vì kĩ thuật canh tác cũng như sản
lượng làm ra chưa nhiều. Sau đó, cuộc sống của họ dần được cải thiện hơn với hoạt
động canh tác này nhờ vào những dụng cụ nông nghiệp bằng đá cũng như kim loại
ra đời. Và từ đó, người nam dần khẳng định vai trò của mình khi sáng tạo và sử
dụng những dụng cụ nặng như đá và kim loại trong quá trình canh tác tạo ra nông
sản. Tất nhiên, vai trò của nam và nữ lúc này không còn tương xứng nữa. Vị trí của
nữ giới bị đưa xuống thứ yếu.
Ở thời cổ của Nhật Bản, người phụ nữ không chỉ được so sánh với đàn ông ở
vai trò trong gia đình mà ở lĩnh vực chính trị, họ cũng được nhắc đến với công lao
vô cùng to lớn. Trong lịch sử Nhật Bản đã từng có rất nhiều vị Nữ vương, thiên
hoàng cai trị. “Nữ vương Himiko và Iyo, hai nhà lãnh đạo đầu tiên của nhà nước
Nhật Bản. Họ mang tính chất cô đồng của một xã hội còn ở trong vòng ảnh hưởng
của thần linh bùa chú. Người đàn bà cầm quyền vì được xem như một “linh môi”
(môi thể linh thiêng tiếp xúc được với các thần)”[41,91]. Và tiếp sau đó có thể kể
tên các vị nữ Thiên hoàng: Suiko, Kougyoku, Jitou, Genmei, Genshou, Kouken,…
Các vị Nữ thiên hoàng này đa số không còn mang dáng dấp “cô đồng” như ở thế kỉ
thứ V (trừ hai vị Suiko, Kougyoku vẫn còn sự ảnh hưởng). Điểm chung ở các nữ
Thiên hoàng trên là họ lên ngôi để giữ được ngai vàng, tránh sự tranh chấp, đồng
thời, chờ đợi một vị nam hoàng có đủ khả năng lên thay thế. Với cương vị của mình,
các vị Nữ vương và nữ Thiên hoàng đã đóng góp cho thời đại mình cai trị những

25. 23
thành tựu đáng kể trong quá trình trị trì, nhất là ở mặt ngoại giao và tiếp thu văn hóa
cũng như sự ổn định chính trị.
Người phụ nữ thời xưa của đất nước Phù Tang còn được ghi lại là những nữ
sĩ tài hoa làm đóng góp những viên gạch vô cùng vững chắc trong nền văn học, đặc
biệt là thời kỳ văn học Heian: “Do những đặc điểm rất riêng biệt trong thể chế
cung đình, người phụ nữ thời kỳ này được đề cao. Những phụ nữ quý tộc trong cung
đình Heian tự do sáng tác văn chương về tình yêu và cuộc sống. Dòng văn học nữ
lưu của Nhật Bản là hiện tượng độc nhất vô nhị trong văn học nhân loại với những
cây bút tài hoa, đa tình đã để lại những kiệt tác văn chương bất hủ: Murasaki
Sikibu với Truyện Genji; Sei Sonagon với Sách gối đầu giường (Nhật ký bằng thơ)
và nữ sĩ Komachi tài năng trác tuyệt với những vần tanka bất tử”[43]. Có thể nói
vai trò của nữ giới trong thời Heian là vô cùng đáng quý, họ chính là những người -
bằng tài hoa, cốt cách và cảm quan tinh tế, đã đưa văn học nghệ thuật Phù Tang lên
một bước hoàng kim trong lịch sử phong kiến Nhật Bản. Văn học nữ Heian cho đến
nay, vẫn được coi là một hiện tượng độc nhất vô nhị trên thế giới.
Sau thời Heian “chế độ chuộng võ”6
lên ngôi, hình thành nên tư tưởng trọng
nam khinh nữ, người phụ nữ Nhật mất dần đi vị thế trong xã hội. Thế nhưng, ở một
khía cạnh nào đó thì họ vẫn là một thành tố không thể thiếu trong xã hội với những
giá trị riêng không dễ gì thay thế.
Qua lăng kính xã hội ở một số thời kì ở Nhật Bản, người phụ nữ dù có vị thế
như thế nào đi nữa thì họ vẫn luôn có một vị thế quan trọng, không thể nào phủ
nhận. Họ là thần linh, là đấng tối cao của đức tin hay họ là những sợi dây kết nối thế
giới siêu việt với thế gian. Họ là những lãnh đạo, những thiên tài của đất nước. Đặc
biệt hơn cả, họ là người mẹ, người vợ, là một thực thể tồn tại để hi sinh, để dâng
hiến cho tập thể, cộng đồng của mình từ thuở sơ khai.
1.1.2.2. Người phụ nữ và những mẫu hình lí tưởng trong xã hội
hiện đại
Phụ nữ Nhật có thể nói là một trong những “vẻ đẹp quý báu” trên thế giới. Ở
đất nước Mặt trời mọc, vai trò của người phụ nữ trong đời sống rất quan trọng. Từ
6
Theo cách dùng của ThS Nguyễn Bích Nhã Trúc, Tính nữ vĩnh cửu trong tanka Nhật Bản, Tạp chí VHNT
số 309, tháng 3-2010.

26. 24
trong sâu thẳm tiềm thức, người mẹ đầu tiên mang lại sự trọn vẹn cho đất nước đó
chính là vị nữ Thần Mặt trời Amaterasu. Tiếp đến, ở những thời đại cổ xưa, khi mà
con người vẫn kiếm ăn bằng cách săn bắt, hái lượm – thời Jomon, thì người phụ nữ
với nhiệm vụ hái, lượm, đào bới hạt, củ... trong thiên nhiên đã mang lại một cuộc
sống ấm no cho cộng đồng. Bước sang thời mà con người Nhật biết “canh nông lúa
nước”, người phụ nữ lại càng chứng tỏ sự lao động miệt mài của mình trong đời
sống, không thua các bật nam nhi.
Và trải qua những giai đoạn thăng trầm của đất nước, người phụ nữ Nhật vẫn
giữ vững vai trò không thể thiếu của mình trong xã hội. Đặc biệt là trong gia đình-
tế bào của xã hội. Ở Nhật, cho đến nay, chuyện lo toan việc nhà và chăm sóc con
cái được coi là một “nghề nghiệp” chính thức và “nhân viên” tận tụy của ngành
nghề đặc biệt này, không ai khác chính là người phụ nữ.
Người phụ nữ Nhật luôn được biết đến với những đức tính cần cù, chịu
thương chịu khó, hy sinh, chu toàn trong mọi công việc. Và hơn hết đó chính là kỹ
năng dạy dỗ và chăm sóc con cái. Ở đây, sở dĩ cần nhấn mạnh đến vai trò của họ
trong việc nuôi dạy con cái là bởi lẽ ở đất nước Mặt trời mọc, đâu đó vẫn còn tồn tại
tư tưởng “trọng nam khinh nữ” và thói gia trưởng. Cũng như ở Việt Nam, đó là một
tư tưởng đã ngấm sâu vào văn hóa và nếp nghĩ ở một số bộ phận người dân. Trong
xã hội hiện đại Nhật Bản, ta thấy rõ mô hình phân công lao động chặt chẽ: người
chồng có vai trò trụ cột, chăm lo về mặt kinh tế, ngoại giao còn người vợ có trách
nhiệm vun vén gia đình và chăm sóc những đứa con. Tất nhiên, với xã hội hiện đại,
luật về bình đẳng giới cũng đã góp phần giúp cho vị trí của người phụ nữ được cải
thiện, thay đổi khá nhiều so với trước. Hiện nay, khá nhiều phụ nữ được tham gia
vào các công việc kinh doanh, thậm chí là chính tri của quốc gia,… Thế nhưng, dù
ở bất cứ cương vị nào thì gia đình và con cái vẫn là một phần không thể tách rời
trong cuộc sống của mỗi người phụ nữ xứ sở hoa anh đào.
Người phụ nữ Nhật hầu như dồn hết tâm lực của mình vào việc nuôi dạy con.
Chính vì vậy mà mối quan hệ giữa mẹ và con ở Nhật thường rất khắn khít, đôi khi
rất đặc biệt. Từ khi ra đời, những đứa trẻ Nhật đã ở trong vòng tay âu yếm của
người mẹ. Người Nhật, khi sinh ra một đứa bé phải có giường riêng và “giường cũi
của đứa trẻ được đặt gần giường mẹ, thế nhưng đứa trẻ không ngủ với mẹ cho đến

27. 25
khi đủ lớn để thể hiện sự chủ động” [29,334]. Lúc này, đứa trẻ như là một thực thể
vừa gắn kết, phụ thuộc vào mẹ của nó nhưng lại vừa là một cá thể độc lập, riêng rẽ
trong chiếc nôi của mình. Người Nhật rất coi trọng bầu sữa mẹ, chính vì vậy, sau ba
ngày sau sinh họ không cho đứa trẻ ăn vì đợi sữa. “Người Nhật tin rằng cho con bú
là một trong những niềm vui thể chất tuyệt vời nhất và đứa trẻ dễ dàng học được
cách chia sẻ niềm vui của mẹ. Bầu sữa không chỉ cung cấp dinh dưỡng: nó tạo ra
sự thích thú và dễ chịu” [29,334-335]. Sau khi đứa trẻ được một tháng tuổi thì
chúng thường được người mẹ địu trên lưng. Cái địu mà họ dùng để mang con trên
lưng được người Nhật gọi là Onbu. Người mẹ Nhật thông qua vật dụng ấy có thể
vừa làm việc nhà một cách thoải mái, vừa có thể bảo vệ đứa con của mình. Lúc này,
đứa trẻ được theo mẹ nó đến bất cứ đâu và tham gia vào bất cứ hoạt động nào. Lúc
ấy, người mẹ có thể “trò chuyện với nó, hát nho nhỏ cho nó nghe, cùng nó thực
hiện nhưng động tấc xã giao…Đứa bé luôn được quan tâm. Vào buổi chiều, người
mẹ đưa nó đi tắm nước ấm và chơi với nó khi đặt nó trên đầu gối.” [29,336]. Tập
quán ấy có lẽ không chỉ tạo ra sự thuận tiện trong sinh hoạt mà còn góp phần vun
đắp thêm tình cảm, sự gắn kết giữa mẹ và con.
Những người mẹ Nhật còn là những người thầy mẫu mực trong việc giáo dục
con cái. Họ dạy con mình cách đi tiểu tiện, tập cho con đi vững chải, hoặc chỉ cho
chúng đâu là nơi an toàn và đâu là những nơi nguy hiểm, cần tránh xa,… Những bà
mẹ Nhật thường ít làm đau con, mà họ thường “chỉ thay đổi âm điệu giọng nói và
dạy đứa trẻ khó bảo với thời gian thường xuyên hơn” [29,337] hay sử dụng những
từ ngữ mang tính chất cảnh báo như “nguy hiểm”, “xấu” và “bẩn” để đứa trẻ có thể
tự nhận thức. Và một cách dạy con cũng rất hiệu quả của họ là “sự chọc ghẹo”. Họ
sẽ dùng những “lời nói khích” và diễn một vài vai nhỏ để có thể “hù dọa” đứa trẻ.
Điều đó sẽ làm đứa trẻ sợ hãi và từ bỏ những thói quen xấu. Tuy nhiên, sau những
lần như vậy, những bà mẹ lại âu yếm con mình để khích lệ và cổ vũ cho những lời
hứa tốt đẹp.
Với người Nhật, sự chăm sóc cho con cái không dừng lại ở bất cứ thời điểm
nào. Người mẹ gắn bó với đứa con của mình ngay cả khi nó đến trường. Mẹ thường
sẽ chuẩn bị cho chúng bữa ăn hay những vật dụng cần thiết cho một ngày học tập
của chúng ở trường. Tất cả những điều đó sẽ như “một sự hóa thân” của mẹ theo

28. 26
chân các con đến trường, mang đến niềm vui, sự an tâm mỗi ngày. Không chỉ vậy,
họ còn rất quan tâm đến những hoạt động của con ở trường từ họp phụ huynh đến
những hoạt động tập thể và lễ hội... ở trường của con. “Bởi một đứa trẻ Nhật khi đi
học sẽ có rất nhiều hoạt động tại trường và thường đòi hỏi sự có mặt của người mẹ.
Sự vắng mặt, thiếu quan tâm của người mẹ khiến cho con của họ sẽ bị đối xử theo
cách thương hại, hay thậm chí là bị bắt nạt.”7
Từ những điều vừa nói trên, trong mối quan hệ gia đình, người Nhật hầu như
dành phần lớn tình cảm cho mẹ. Đặc biệt là đối với những người con trai. Họ đôi
khi bị phụ thuộc vào người mẹ của mình. Tất nhiên, biểu hiện của sự phụ thuộc
càng ít dần khi người con trai trưởng thành và lập gia đình. Song, tình cảm dành cho
người mẹ lúc này vẫn khó thay đổi. “Một số nhà phê bình Nhật Bản đã coi hiện
tượng này là thái độ ỉ lại vào mẹ của những người đàn ông. Mặc dù đây không phải
là hiện tượng Oedipe ở phương Tây (tâm lý học gọi là “mặc cảm Oedipe”, cho
rằng tận sâu trong tiềm thức, con trai yêu mẹ và con gái yêu bố), nhưng sự dựa dẫm
quá đáng vào mẹ sẽ dẫn tới xu hướng hình thành mối quan hệ mẹ con với tất cả
những người phụ nữ nói chung”[50,378].
Như những gì đã phân tích, người phụ nữ Nhật Bản có một vai trò vô cùng
quan trọng trong gia đình và nhất là đối với con cái. Chăm sóc con cái tận tụy, tận
hiến. Họ gắn bó với con mình và làm cho những đứa con, đặc biệt là đứa bé nam,
cảm thấy rằng “mẹ là không thể tách rời”. Chính vì vậy, dù ở thời kì nào thì người
mẹ vẫn sẽ mãi là người nữ vĩnh cửu trong tâm thức của những đứa con.
1.2. Phức cảm Genji nhìn từ góc độ văn học
1.2.1. “Tính nữ” trong văn học Heian
Tính nữ (thiên tính nữ) có thể hiểu một cách đơn giản là “tính mềm mại, tính
nhu, uyển chuyển, của người phụ nữ”8
hay “Thiên chức mà tạo hóa giao phó cho
người phụ nữ để phân biệt với nam giới, để thế giới nhị nguyên này tồn tại. Đó là
phẩm chất dịu dàng, đảm đang, khéo léo, mềm mỏng, chịu thương, chịu khó, dịu
7
Gia Lâm, Phụ nữ Nhật Bản giữ vai trò quan trọng trong gia đình, đăng ngày 21-10-2016, xem lần cuối ngày
14-03-2018 tại trang: http://baophapluat.vn/ngot-ngao/phu-nu-nhat-ban-giu-vai-tro-quan-trong-trong-gia-
dinh-300886.html
8
Dương Thị Huyền, Nguyên lý tính mẫu trong truyền thống văn học Việt Nam, 10-03-2015, xem lần cuối
09-04-2018 tại trang: http://vanhaiphong.com/ly-luan-phe-binh/1593-2015-03-04-04-35-57.html

29. 27
dàng, tinh tế, lòng vị tha, đức hi sinh… và cả khả năng sinh sản, thiên chức làm
mẹ”[18,12-13]. Không chỉ nói riêng về con người, thiên tính nữ còn là một phạm
trù có trong nhiều hiện tượng, sự vật và sự việc.
“Dấu ấn tính nữ trong văn hóa không chỉ có ở riêng Nhật Bản mà là hằng số
chung của nhiều nền văn hóa khác nhau trên thế giới, đặc biệt là các quốc gia châu
Á. Thế nhưng, có lẽ không ở đâu dấu ấn tính nữ trong văn hóa, văn học lại đậm nét
như ở xứ sở Phù Tang”[43].
Nhật Bản là một đất nước duy mĩ. Trong tâm thức người Nhật, từ cổ xưa
luôn có xu hướng hướng đến cái đẹp. Người Nhật có rất nhiều quan niệm thẩm mỹ.
Trong đó, yasashi “là một quan niệm mỹ học dùng để chỉ cái đẹp mềm mại, nữ
tính.”9
Còn youen (Yêu diễm) là “cái đẹp dịu dàng ngọt ngào nữ tính hơi pha màu
sắc tôn giáo trong thi ca Nhật Bản từ khoảng thế kỷ 12”10
. Hai nguyên lý mỹ học
vừa nhắc đến là những đại diện tiêu biểu trong quan niệm thẩm mỹ Nhật Bản có
hàm chứa nhiều biểu hiện của thiên tính nữ.
Tính nữ trong văn hóa, văn học Nhật Bản thể hiện khá rõ nét. Có lẽ vì không
loại hình nghệ thuật nào tạo điều kiện cho sự diễn tả tính nữ thuận lợi, sâu sắc như
mảnh đất văn chương. Tính nữ, có thể nói là một “cây cầu mộng” lặng lẽ, bồng
bềnh trôi trong mạch chảy ngầm của những sáng tác văn học từ cổ chí kim ở đất
nước Phù Tang, đặc biệt, ở Thời kì Heian - tính nữ trong văn chương đã lên tới đỉnh
cao rực rỡ.
Thiên tính nữ trong văn học Nhật Bản vốn đã có nguồn gốc từ những huyền
sử dân tộc. Trong quyển Cổ sự kí đã kể về nàng Izanami cùng chàng Izanagi gặp gỡ
và kết hôn cùng nhau, từ đó “sản sinh ra xứ sở” Nhật Bản. Lúc hai vị gặp nhau,
“nàng Izanami say đắm nhìn người con trai. … Và Izanagi? Chàng cũng lặng
người trước vẻ đẹp duyên dáng của cô gái có đôi mắt đầy ngạc nhiên, tóc đổ xuống
9
Nguyễn Thanh Nguyệt, Nguyên lý Yasashi - nguyên lý cơ bản trong quan niệm thẩm mỹ Nhật Bản qua tiểu
thuyết “Xứ tuyết” của Yasunari Kawabata (nhìn từ phương diện vẻ đẹp ngoại hình nhân vật nữ), 25/02/2014,
xem lần cuối ngày 09-04-2018, tại trang:
http://nguvan.hnue.edu.vn/Sinhvien/Nghiencuu/tabid/116/newstab/260/Default.aspx
10
Thuật ngữ văn học Nhật Bản, xem lần cuối ngày 09-04-2018, tại trang:
https://vi.wikipedia.org/wiki/Thu%E1%BA%ADt_ng%E1%BB%AF_v%C4%83n_h%E1%BB%8Dc_Nh%E
1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n

30. 28
đôi vai như sóng màu huyền và nàng mặc một chiếc áo choàng trắng trong thanh
nhã”[2,47]. Thiên tính nữ ẩn chứa trong thần Izanami trước hết thể hiện ở “sự say
đắm”, sự cuốn hút thể xác với chàng trai lần đầu gặp gỡ. Đó là sự rung động trong
trái tim nữ giới trong sáng, nhạy cảm, đa mang. Không chỉ vậy, nàng còn được
miêu tả với một sắc đẹp hết sức dịu dàng và nữ tính. Sau đó, khi họ đồng ý kết hôn
và “Izanagi lấp đầy những chổ thiết sót của Izanami” thì nàng có những suy nghĩ
và biểu hiện mang đậm nét nữ tính dịu dàng :“ Đôi mắt sáng bừng, đôi má bỗng
nhiên hồng ửng, nàng Izanami nhìn người bạn tình cường tráng mà ngây ngất kêu
lên: _Sao anh tốt lành đến thế!”[2,50]. Lúc này, Izanami đã tỏ tình trước với chàng
Izanagi. Một sự đề cao tình yêu sôi nổi của người phụ nữ. Không biết có phải khởi
nguyên từ chi tiết này trong huyền sử không mà sau này, trong văn hóa hiện đại
Nhật Bản, ngày Valentine (còn gọi là ngày Tình yêu), phụ nữ/ các cô gái chính là
người chủ động tặng chocolate cho nam giới, thật khác biệt với các nước khác trên
thế giới khi nam giới thường chủ động làm việc này.
Huyền thoại Nhật Bản còn kể về nữ thần Mặt Trời Amaterasu với những cảm
xúc giận hờn, tò mò, hồ nghi,…Và đặc biệt, chi tiết Amaterasu soi mình trong chiếc
gương đồng ngoài cửa hang rồi thấy ngất ngây với nhan sắc chính mình – một nữ
thần thật sáng và đẹp đã phản ánh rõ nét về tâm lý “tự chiêm ngưỡng sắc đẹp trong
gương” của đa số phụ nữ.
Tiếp đến, một nguyên nhân khác, đó là vào thời Hei, phụ nữ “được hưởng
một sự độc lập đáng kể về tài sản cũng như chức vị, điều hiếm có trong xã hội
phong kiến khác”[3,67]. Trình độ văn hóa và học vấn của người phụ nữ trong xã
hội lúc bấy giờ rất cao. Họ chính là lực lượng sáng tác văn học đông đảo, chủ chốt,
tạo ra một dòng văn học nữ lưu độc đáo. Hầu hết những tác phẩm nổi tiếng, có giá
trị trong nền văn học Heian đều do các nhà văn nữ sáng tác. Ta có thể kể đến những
vần thơ trác tuyệt của các tác giả như: Komachi, Izumi, Ise, Sakanoeno Iratsume....
Hay những kiệt tác văn xuôi: Murasaki Shikibu với Genji monogatari, Murasaki
Shikibu nikki (Nhật kí Murasaki Shikibu), Sei Shonagon với Makurano shoshi hay
người ta vẫn thường gọi là Sách gối đầu (Chẩm thảo tử), hay còn được gọi là Phù
du nhật kí là một kiệt tác của một nữ sĩ – “một bà mẹ (không rõ tên) của hữu đại
tướng Fujjiwara no Mitchisuna, ra đời năm 974” [40,109],…Ngoài ra, trong cuốn

31. 29
Eiga monogatari - tiểu thuyết lịch sử đầu tiên của văn học Nhật Bản, cũng được các
nhà nghiên cứu cho rằng đã dựa vào những nghi chép lịch sử trước đó và những ghi
chép trong các cuốn nhật kí của các nhà văn nữ.
Lực lượng sáng tác đông đảo là phụ nữ tất yếu tạo nên một làn sóng “tính
nữ” mạnh mẽ trong văn học Heian. Chính vì thế mà trong văn học Heian, thiên tính
nữ được biểu hiện rất đa dạng:
* Xu hướng chú trọng miêu tả ngoại hình phụ nữ
Trong Truyện Genji của nữ sĩ Murasaki Shikibu, những nhân vật nữ thường
được miêu tả với ngoại diện rất tinh tế, thu hút người nhìn. Đó là nàng Chujio:
“Trong chiếc áo dài màu hoa cúc tây hợp với mùa và đuôi áo mỏng dệt một cách
tao nhã, cô tỏ ra là một phụ nữ xinh đẹp, duyên dáng… Cái dáng ngồi kiểu cách
của cô, làn tóc dài chảy tuôn xuống chiếc áo dài nom thật xinh đẹp.”[20,89] Vẻ đẹp
của nàng như đi ra từ một bức họa. Trong bức tranh ấy hầu như có đầy đủ màu sắc
và đường nét. Con người nàng, sắc đẹp của nàng là trung tâm, làn tóc và bộ trang
phục với những điểm xuyến bắt mắt càng góp phần tôn vinh sắc đẹp dịu dàng, nữ
tính của nàng.
Khác với sắc đẹp trưởng thành của Chujio, sự miêu tả về sắc đẹp của cô con
gái công tử Hyobu lại toát lên một vẻ đẹp mơn mởn, mê đắm của một cô gái tuổi
xuân thì. “Nó xinh đẹp, lông mày dày, và tóc từ trán hất ra phía sau”[20,123] - một
người con gái giống như Fujitsubo (mẹ kế, người tình mà chàng Genji mê đắm).
Trong các sáng tác thời Heian, người nữ rất được chú trọng trong việc khắc
họa những đường nét về ngoại hình xinh đẹp. Tác phẩm kinh điển trên của văn học
Nhật Bản thời Heian - Truyện Genji là minh chứng tiêu biểu. Những cô gái trong
truyện, mỗi người có một sắc vóc, một nét đẹp riêng. Thế nhưng, điểm chung trong
sự miêu tả ở đây là họ đều mang những nét nữ tính, dịu dàng. Chính điều đó đã làm
cho hoàng tử hào hoa Genji bao lần phải say đắm, ngưỡng vọng, đi tìm kiếm theo
cái đẹp.
* Tâm lý nhân vật nữ được khắc họa rõ nét, tinh tế
Còn gì thú vị hơn khi những người phụ nữ viết về chính những tâm tư, tình
cảm của họ trong những bài thơ du dương, những lời tâm sự tận đáy lòng trong
những quyển nhật kí, hay tiểu thuyết….

32. 30
Trong những vần thơ tanka diễm tình của xứ sở hoa anh đào, các nữ sĩ đã thổ
lộ biết bao nỗi lòng, bao tiếng nói đầy tâm sự ẩn giấu từ tận trái tim yếu mềm trong
thế giới của tình yêu.
“Nếu yêu là chết
Thì thiếp đã chết rồi
Chết đi
Chết lại
Chết trăm nghìn lần
(Phu nhân Kaxa - TK VIII)
Phu nhân Kaxa trong bài thơ đã bộc bạch hết sức trái tim của một người phụ
nữ dám sống tận hiến với đam mê. Nàng say đắm, hi sinh tất cả vì tình yêu dẫu biết
sẽ mang kết cục bi đát. Còn đối với Komachi, một người con gái tài sắc, nàng lại
viết những vần thơ tanka với những lời thơ chất chứa một tâm hồn đa cảm, khao
khát tình yêu, khao khát tri âm, tri kỷ:
“Từ khi tôi nhìn thấy
Người tôi mong chờ
Trong một giấc mơ
Thì niềm tin từ đấy
Tôi đặt vào trong mơ”
Bên cạnh những vần thơ tanka – một thể thơ trữ tình đầy xúc cảm, thì nhật kí
và truyện ngắn trong thời kì Heian cũng tràn đầy âm hưởng và sắc màu của những
lời tâm sự đầy ưu tư và đa cảm của những người phụ nữ yếu mềm. Tập Nhật kí
Izumi của Izaumi kể lại mối tình của nàng với hoàng tử Atsumichi. Trong quyển
nhật kí, những sắc thái trong tình yêu của một tâm hồn phá yếu như hiển bày ra
trước mắt người đọc. Bên cạnh đó, Nhật kí Murasaki cũng là một kiệt tác lúc bấy
giờ. Trong đó, bà tâm sự rằng “tôi cảm thấy mình bị miệt thị, thù ghét và người ta
xem tôi là một kẻ tự tôn, ưa chỉ trích. Và tôi phải chịu đựng chuyện ấy, vì định mệnh
của tôi là cô đơn”[3,70]. Một cuốn nhật kí nổi tiếng khác không thể không nhắc đến
là Phù du nhật kí. Quyển nhật kí được viết bởi một người phụ nữ vô danh, hé lộ một
mối tình chân thành, giản dị của nàng với Hoàng thân Kaneie. Thế nhưng, sau đó
nàng bị bỏ rơi vì chồng ngoại tình. Nàng trở thành “nạn nhân của thói vị kỉ của đàn

33. 31
ông”[2,74]. Chính thế mà “Phù du nhật kí là chân dung tự họa tài tình của một phụ
nữ rất khả ái vào thế kỉ X”, “tập nhật kí của nàng đã diễn tả sinh động tâm lý phụ
nữ trong tình yêu, ghen tuông, cô đơn, buồn khổ,…Về phương diện này, trong thời
nàng, ngoại trừ Truyện Genji, nó không có đối thủ”[3,74].
Trong Genji monogatari, một nét tâm lý hết sức độc đáo của người phụ nữ
được Murasaki xây dựng thành công đó là hiện tượng “linh hồn sống” của Rokujo:
“Khi nhận ra mình không còn được Hikaru Genji quan tâm nữa, Rokujo đau khổ và
thầm ghen với những người phụ nữ đang có may mắn được gần gũi với chàng. Lòng
ghen tuông của công nương Rokujo là một thứ năng lượng đặc biệt, trở thành một
kiểu “hồn ma sống” thoát ra từ bản thân nàng để tìm đến ám hại những người phụ
nữ đang là đối tượng ghen tuông”11
. Sau này, hiện tượng “linh hồn sống” này tiếp
tục được nhà văn đương đại Murakami Haruki tiếp tục lý giải trong tác phẩm Kafka
bên bờ biển. Điều đó cho thấy Genji monogatari quả là một kho chất liệu vô tận
chưa bao giờ nhạt phai giá trị.
Những sáng tác văn học Heian nói trên đã phản ánh hết sức chân thực nét
tâm lý đặc trưng của người phụ nữ: Cô đơn, buồn khổ, ghen tuông, giận hờn, khao
khát hạnh phúc, hy sinh… Những nét đẹp đầy nữ tính, những trái tim đa sầu đa cảm
của người phụ nữ đã mang đến một thời đại văn học tràn đầy sắc màu “thiên tính
nữ” đầy sức hấp dẫn đối với người đọc.
* Hình ảnh thiên nhiên diễm tình quyến rũ
Nhật Bản là một đất nước theo tín ngưỡng vật linh. Theo quan niệm đạo
Shinto, mọi sự vật đều có linh hồn. Từ cành cây, ngọn cỏ, đến núi, ao, sông, hồ,…
Tất cả đều ẩn trong đó những linh hồn thần thánh, những phép nhiệm màu thiêng
liêng. Vì lẽ đó, người Nhật rất xem trọng thiên nhiên, coi thiên nhiên như là một
người bạn thân thiết.
Thiên nhiên có mặt bất cứ khi nào con người muốn chia sẻ nỗi lòng của mình.
Nhất là đối với những tâm hồn nhạy cảm của những cô gái. Họ tìm đến những cảnh
vật xung quanh mình để giải bày tâm sự . Và thiên nhiên đi vào thơ. Lúc này, thiên
11
Thế giới nhân vật trong genji monogatari, đăng 18-01-2015, xem lần cuối 10-04-2018 tại trang:
http://uyenlam.blogspot.com/2015/11/the-gioi-nhan-vat-trong-genji-monogatari.html

34. 32
nhiên như được hóa thân thành hình ảnh những cô gái dịu dàng, sâu sắc, đa cảm. Đó
là những hờn trách thật đáng yêu của người con gái khi tình duyên không thành:
“Bên đầm Naniwa
Những đốt vi lau
Ngắn như cuộc hẹn hò
Thế mà đời ta chẳng
Một lần tình hẹn nhau”
(Công nương Ise)
Trong Truyện Genji, những hình ảnh thiên nhiên được miêu tả như một người
phụ nữ buồn, trầm mặc, khoe sắc giữa chốn hoang vu: “Những khu rừng nhỏ mọc
rậm rạp xum xuê, hoa cỏ ở bãi đất gần đấy nom như một cán đồng hoang vu vào
mùa thu, màu xanh xịt buồn tẻ. Dầm nước cỏ mọc tua tủa và đâu đâu cũng hiện ra
một cảnh tiêu điều hoang vắng của một nơi không ai lui tới.[20,97]. Hay đó là một
nét đẹp sắp lụi tàn, mong manh, yếu ớt: “Một buổi tối cuối tháng tám, trăng lên
muộn. Trời đầy sao lấp lánh, gió thở dài qua các rặng thông”[20,162].
Thiên nhiên diễm tình là nơi bộc bạch lí tưởng của những tâm hồn nhạy cảm.
Vì vậy, các nữ sĩ thời kì Heian thường tìm đến với thiên nhiên để trải lòng mình. Họ
thổi tâm tình vào thiên nhiên, khiến thiên nhiên cũng chất chứa đầy tâm trạng và
như có linh hồn con người. Bởi thế, ngay đến thiên nhiên, cũng mang một tính nữ lạ
kì.
* Hiragana – loại chữ dành cho nữ giới
Nhật Bản thời kì Heian là giai đoạn tiếp biến văn hóa và văn học ngoại lai
Trung Hoa một cách mạnh mẽ, làm nên tảng cho sự phát triển riêng biệt của văn
hóa và văn học nước nhà. Tuy nhiên, vào cuối thế kỉ thứ IX, sự ảnh hưởng của nền
văn hóa ngoại lai này bắt đầu lắng xuống và những văn nhân thi sĩ của Nhật bắt đầu
quay về với cánh đồng văn học nội sinh. Điều đáng nói ở đây là sự tiếp biến rất
sáng tạo của người Nhật trong việc mượn Hán tự để sáng tác cũng như phiên âm
tiếng Nhật trong Manyoshu (Vạn diệp tập) cho đến đầu thời Heian thì được thay thế
bằng hệ thống văn tự Kana. “Có ba loại chữ kana: chữ thảo hiện đại hiragana (ひ
らがな), trước đây được gọi là một loại chữ viết cho phụ nữ; chữ góc cạnh hiện đại

35. 33
katakana (カタカナ); và cách ký âm cũ của kanji được gọi là manyōgana (万葉仮
名) vốn là tổ tiên của cả hai loại trên”12
Hiragana bắt nguồn từ thảo thư của chữ Hán. Nó được biết đến như một loại
chữ thư pháp của người Nhật. Với những nét chữ uyển chuyển, nhẹ nhàng và mềm
mại, và cách biểu âm đa dạng những cảm xúc khi sử dụng, hiragana quả thật là một
kiểu chữ dành cho phụ nữ. Hệ thống chữ này đã góp phần vào sự thành công của
văn học nữ lưu Heian, và được các nữ tác giả sử dụng như một phương tiện truyền
tải tâm tư, tình cảm, những khát vọng chất chứa trong biết bao vần thơ tanka, biết
bao dòng tâm sự trong nhật kí và những câu chuyện kể.
* Cảm thức thẫm mỹ aware
Sáng tác của nữ giới trong văn học Heian đã thổi một luồng gió mới mang
tên “AWARE” vào văn chương Nhật Bản. “Aware thường được hiểu là niềm bi
cảm, một cảm thức xao xuyến trước mọi cái đẹp của sự vật mà bản chất là vô
thường. Do đó aware là một trực giác thẫm mỹ chịu ảnh hưởng của Phật giáo.
Aware, nói đầy đủ hơn là Mono no aware (vật ai), dịch sát là nỗi buồn của sự vật”.
Nó không phải là cái bi đát trong mĩ học phương Tây cổ điển hay cái buồn lãng
mạn. Không ngông cuồng và không bi tráng, aware là một cảm thức thâm trầm
trước cái đẹp não lòng của thiên nhiên và con người [4,67]. Như đã nói ở trên, cảm
thức này xuất hiện rất nhiều trong các sáng tác của phong trào nữ lưu lúc bấy giờ,
tiêu biểu là Genji monogatari của Murasaki (từ aware đã được sử dụng hơn một
ngàn lần khái niệm này13
). Và để lí giải về sự xuất hiện của cảm thức trên trong văn
chương nữ giới lúc bấy giờ thì trong một bài viết của mình, Kawabata- văn hào
chịu ảnh hưởng sâu sắc văn học Heian, có nói: “Văn hóa Heian là văn hóa cung
đình- do đó nó mang đạm nữ tính. Thời Genji monogatari và Chẩm thảo là giai
đoạn phát triển rực rõ của nền văn hóa đó. Rồi từ đỉnh cao, nó bắt đầu đi xuống, đã
bắt đầu thoáng hiện những nốt buồn báo hiệu hồi kết của vinh quang”[12,247]
12
Kana, xem lần cuối 10-04-2018 tại trang: https://vi.wikipedia.org/wiki/Kana
13
Dựa theo thống kê của Nhật Chiêu trong cuốn Văn học Nhật bản từ khơi thủy đến 1868, NXB Giáo Dục,
2007.

36. 34
Cảm thức aware nổi bật với sự thể hiện yếu tố nữ tính: dịu dàng, kín đáo, ưu
nhã từ những vẻ đẹp tìm ẩn bên trong. Đó là những vẻ đẹp mà chỉ có lắng sâu cảm
nhận ta mới có thể thấu hiểu hết, vì nó rất khó nắm bắt và khó gọi tên. Ngoài ra, âm
hưởng của cảm thức này là nỗi buồn man mác, dịu nhẹ như chính tâm hồn nhưng
người phụ nữ đa sầu, đa cảm.
Thiên tính nữ trải qua bao biến thiên lịch sử vẫn tồn tại trong văn học Nhật
Bản. Dòng chảy ấy xuyên suốt từ thời Heian cho đến thời hiện đại của nền văn học
có lịch sử hơn 13 thế kỷ của Phù Tang. Những nhà văn hiện đại như Tanizaki,
Kawabata hay Murakami,… trong các sáng tác của mình đều được sinh ra và hấp
thụ cái không khí vô cùng mạnh mẽ mà cũng hết sức dịu dàng, trữ tình ấy. Thiên
tính nữ hay “người nữ vĩnh cữu” là cứu cánh mà chàng hoàng tử Genji năm xưa
dành trọn cuộc đời tìm kiếm, đến tận thế kỉ XX, cuộc truy tìm ấy dường như vẫn
không ngừng nghỉ.
1.2.2. Truyện Genji - mẩu gốc của motif “Phức cảm Genji”
Genji monogatari (Nguyên thị vật ngữ), tức Truyện Genji là cuốn tiểu thuyết vĩ
đại nhất của văn học Nhật Bản. Như đã nói ở trên, tác phẩm này là một trong những
đỉnh cao sáng chói của nền văn học thời Heian. Nó không chỉ để lại những trầm trồ
ở thời đại mình mà mãi đến nay nó vẫn được nhắc đến với những mỹ từ ca ngợi
tuyệt vời nhất. Truyện kể Genji là một trường thiên tiểu thuyết của nữ sĩ cung đình
Nhật Bản có biệt danh là Murasaki Shikibu14
sống dưới trướng của thứ phi Akiko
trong cung Fujitsubo, triều đại Thiên hoàng Ichijo (986-1011). Truyện được sáng
tác vào khoảng những năm 1010 thời đại Heian bằng chữ viết kana. Tác phẩm được
xem là “tiểu thuyết tâm lý” đầu tiên của Nhật Bản, thậm chí là của nhân loại. Trước
nó các câu chuyện kể gắn với những cái thần kì, kì ảo và mang tính chất hư cấu, hay
con người vẫn say mê với thể loại thơ truyền thống waka. Và nữ sĩ Murasaki
Shikibu đã biết tiếp thu những tinh hoa dân tộc ấy cộng hưởng với tài năng hiếm có,
cùng tâm lý nhạy cảm của bật trí giả tinh anh, sự quan sát tinh tế đời sống quý tộc,
cung đình mà viết nên truyện Genji, với những nhân vật có tâm lý, tư tưởng và hoàn
cảnh gần gũi với con người thời đại lúc bấy giờ.
14
Murasaki Shikibu thuộc dòng họ quý tộc lừng danh Fujiwara, không rõ tên thật là gì. Shikibu (Thức bộ)
chỉ là một tước vị mà nàng thừa hưởng của cha mình.

37. 35
Truyện Genji gồm 54 chương với cấu trúc chia làm ba phần15
: Bốn mươi mốt
chương đầu nói về cuộc đời và các cuộc tình của hoàng tử “Genji hào quang”. Đoạn
này kể bắt đầu từ khi Gennji được sinh ra đến khi chàng 52 tuổi. Ba chương tiếp
theo (42,43, 44) là những chương chuyển tiếp, viết từ khi hoàng tử Genji qua đời.
Cuối cùng là 10 chương còn lại, viết về người con trai trên danh nghĩa của Genji tên
là Kaoro và đứa cháu ngoại của Genj, hoàng tử Niou.
Cuộc đời Genji trong tác phẩm là một cuộc hành trình dài. Ở đó, chàng đã
dành một phần lớn để tìm kiếm sự yêu thương và thỏa mãn khát khao tình ái trong
cuộc đời hư ảo. Genji vốn là một chàng trai “sáng chói” theo đúng nghĩa đen lẫn
nghĩa bóng, một chàng trai đẹp từ ngoại hình đến phẩm chất – một hình mẫu lí
tưởng của mọi thời đại. Trong cuộc đời chàng, ngoài người mẹ bạc mệnh hiền diệu
thì chàng có mối quan hệ khác giới với 13 người phụ nữ. Qua hình tượng Genji, nhà
văn Muarasaki Shikibiu đã thể hiện một “lý tưởng thẫm mĩ” vô cùng hoàn hảo và
tuyệt vời của thời đại. Chàng là một người yêu, một người tình mà bao cô gái phải
ngưỡng vọng, tự nguyện hiến thân. Thế nhưng, trong câu chuyện ta lại thấy bất ngờ
về “con tim sai lối” dẫn chàng đến một tình yêu lầm lỗi. Tình yêu với mẹ kế
Fujitsubo. Chỉ vì nàng có nhiều điểm giống như mẹ chàng:
“… Bởi lẽ Genji không bao giờ rời khỏi cha, cho nên thứ phi mới không dễ dàng gì
mà tránh cậu bé được. Các cung nữ khác thì không có ý nghĩ rằng họ thua kém
nàng, mà kể ra thì mỗi người đều có một giá trị riêng của mình! Tuy vậy, tất thảy
cũng đã quá tuổi thanh xuân. Vẻ kiều diễm của Fujitsubo là vẻ đẹp hoa niên đương
độ và tươi mát. Với tính hổ ngươi ngây thơ, nàng cố gắng dấu mặt, nhưng Genji
thỉnh thoảng cũng nhìn thấy mặt nàng. Cậu không thể nhớ khuôn mặt của mẹ,
nhưng nghe lời người cung nữ đã lần đầu tiên nói về Fujitsubo với nhà vua, cậu
thấy xúc động đến tận đáy lòng khi hay nàng giống mẹ cậu như tạc. Cậu luôn luôn
quấn quýt bên nàng”[20,33].
Genji lúc này mang tâm lý của một đứa con mong muốn tìm lại hình bóng
người mẹ qua người mẹ kế này. Fujitsubo, một cách tình cờ lại là một bản sao chân
thật trong lòng chàng về người mẹ đã mất. Trong tâm hồn chàng, tình cảm với
15
Dựa theo Lời giới thiệu Truyện kể Genji (bản tiếng Anh) do Edward Seidensticker viết tháng 1 năm 1976.

38. 36
Fujitsubo là một sự nhập nhằng giữa tình yêu và tình mẫu tử. Cả cuộc đời, chàng
đã đi trên ranh giới mơ hồ nhưng có thực ấy. Nét tâm lý của Genji đã trở thành một
“nguyên mẫu” để giới nghiên cứu tìm tòi và xác lập nên khái niệm “phức cảm
Genji” (Genji complex).
Nhật Chiêu, trong cuốn Văn học Nhật Bản từ khởi thủy đến 1868 viết:
“Trong suốt cuộc đời mình, Genji tìm kiếm bóng hình một người mẹ trong mỗi
người tình. Để chàng có thể sống lại thời thơ ấu một cách đầy đủ hơn vì tuổi thơ
của chàng sớm phải mất mẹ. Và đồng thời qua hình ảnh “người tình – mẫu thân”
ấy chàng có thể thõa mãn ái dục của con người trưởng thành. Khát vọng lưỡng tính
ấy được giới phê bình gọi là “phức cảm Genji” (Genji complex)”[3,124].
Nguyễn Thị Bích Thúy trong bài viết “Phức cảm Genji trong tiểu thuyết
Kafka bên bờ biển của Haruki Murakami” đã trình bày như sau: “Phức cảm Genji
(Genji complex) là thuật ngữ mà các nhà phê bình dùng để chỉ một hiện tượng tâm
lý, những nỗi xúc động, cảm xúc phức tạp của Genji- nhân vật chính.…Cốt lõi của
“phức cảm Genji”, của hiện tượng tâm lý phức tạp này là một khát vọng “lưỡng
tính”. Chàng tìm kiếm vẻ đẹp tình yêu thương vĩnh cửu của người mẹ trong hình
ảnh người tình. Bản chất tình cảm của Genji đối với người mẹ kế Fujitsubo là như
vậy, rất khó tách bạch. Đó là tình mẫu tử thiêng liêng cao quý hay là tình yêu nam
nữ quyến rũ và đầy đam mê nhục thể? Cả hai điều đó dường như hòa trộn không
phân biệt trong phức cảm Genji”[34].
Từ hình tượng mẫu gốc hoàng tử Genji trong kiệt tác của Murasaki và những
nghiên cứu trên, chúng tôi có cơ sở để xác lập một khái niệm hoàn chỉnh về “Phức
cảm Genji” như sau: Phức cảm Genji là một hiện tượng tâm lý phức tạp trong
nam giới. Cốt lõi của hiện tượng tâm lý này là khát vọng lưỡng phân: người
tình – mẫu thân. Qua khát vọng ấy, nam giới có thể thõa mãn ái dục của con
người trưởng thành.
Như Kawabata đã từng nhận xét, Truyện Genji có ảnh hưởng sâu sắc ở mọi
mặt trong đời sống Nhật Bản và riêng trong văn học, ta không kể đến những tác
động về mặt thể loại hay mô phỏng tác phẩm, motif nội dung,… mà ở đây hình mẫu
Genji với “phức cảm” đặc biệt lấy mẫu từ chàng hoàng tử này, là một motif được