ว่าด้วย การนั่งที่ไม่สมควร พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภภิกษุพวกฉัพพัคคีย์ จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. เรื่องนี้มีมาแล้วโดยพิสดารใน พระวินัย นั่นแล. ส่วนในชาดกนี้มีความสังเขป ดังต่อไปนี้ :- พระศาสดารับสั่งให้เรียกภิกษุพวกฉัพพัคคีย์มาแล้ว ตรัสถามว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ได้ยินว่า พวกเธอนั่งบนอาสนะต่ำแล้วแสดงธรรมแก่ผู้นั่งบนอาสนะสูง จริงหรือ? เมื่อพวกภิกษุฉัพพัคคีย์กราบทูลว่า อย่างนั้น พระเจ้าข้า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ จึงทรงติเตียนภิกษุเหล่านั้น แล้วตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย การที่พวกเธอไม่กระทำความเคารพในธรรมของเรา ไม่สมควร ด้วยว่าโบราณกบัณฑิตทั้งหลายได้ติเตียนอาจารย์นั่งอาสนะต่ำ บอกแม้มนต์แก่ชนพวกพากเพียร แล้วทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้.

1. 1
ฉวชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๙. ฉวชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๐๙)
ว่าด้วยการนั่งเรียนมนต์ไม่เหมาะสมเหมือนเรียนกับศพ
(คนจัณฑาลโพธิสัตว์ไปลักมะม่วงในพระราชอุทยาน
เห็นพระราชานั่งในที่สูงเรียนมนต์ ปุโรหิตนั่งในที่ต่าสอนมนต์
จึงลงจากต้นมะม่วงมาตาหนิ ถูกพระราชาตรัสถามแล้ว จึงกราบทูลว่า)
[๓๓] กิจที่เราทั้ง ๓ กระทาขึ้นนี้ทั้งหมดไม่ชอบธรรม เพราะคนทั้ง ๒
ไม่เห็นธรรมเนียม จึงเคลื่อนคลาดจากธรรมเนียมเดิม อาจารย์ผู้สอนมนต์นั่งต่า
และศิษย์ผู้เรียนมนต์นั่งสูง
(ปุโรหิตกล่าวว่า)
[๓๔] เราบริโภคข้าวสาลีสุก สะอาด ปรุงด้วยเนื้อ เพราะฉะนั้น
เราจึงไม่ประพฤติธรรมที่ฤๅษีทั้งหลายประพฤติกัน
(พระโพธิสัตว์กล่าวว่า)
[๓๕] ท่านจงหลีกไป โลกนี้ยังกว้างใหญ่
แม้คนอื่นในชมพูทวีปก็ยังหุงข้าวกินกันอยู่ เพราะเหตุนั้น
ขออธรรมที่ท่านได้ประพฤติมาแล้ว อย่าได้ทาลายท่านเหมือนหินทาลายหม้อเลย
[๓๖] พราหมณ์ น่าติเตียนการได้ยศ และการได้ทรัพย์สาหรับเลี้ยงชีวิต
ซึ่งเป็นเหตุให้ประสบความพินาศ และประพฤติผิดธรรม
ฉวชาดกที่ ๙ จบ
--------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
ฉวชาดก
ว่าด้วย การนั่งที่ไม่สมควร
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภภิกษุพวกฉัพพัคคีย์ จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
เรื่องนี้มีมาแล้วโดยพิสดารใน พระวินัย นั่นแล.
ส่วนในชาดกนี้มีความสังเขป ดังต่อไปนี้ :-
พระศาสดารับสั่งให้เรียกภิกษุพวกฉัพพัคคีย์มาแล้ว ตรัสถามว่า
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ได้ยินว่า
พวกเธอนั่งบนอาสนะต่าแล้วแสดงธรรมแก่ผู้นั่งบนอาสนะสูง จริงหรือ?
เมื่อพวกภิกษุฉัพพัคคีย์กราบทูลว่า อย่างนั้น พระเจ้าข้า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ
จึงทรงติเตียนภิกษุเหล่านั้น แล้วตรัสว่า
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย

2. 2
การที่พวกเธอไม่กระทาความเคารพในธรรมของเรา ไม่สมควร
ด้วยว่าโบราณกบัณฑิตทั้งหลายได้ติเตียนอาจารย์นั่งอาสนะต่า
บอกแม้มนต์แก่ชนพวกพากเพียร
แล้วทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้.
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติในนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์บังเกิดในกาเนิดคนจัณฑาล พอเจริญวัยแล้ว ก็ตั้งตัวได้.
ภรรยาของบุรุษจัณฑาลนั้น แพ้ท้องอยากมะม่วง จึงกล่าวกะเขาว่า ข้าแต่นาย
ดิฉันอยากกินมะม่วง. สามีกล่าวว่า นางผู้เจริญ ในฤดูกาลนี้ มะม่วงไม่มี
พี่จักนาผลไม้เปรี้ยวอย่างอื่นมาให้. ภรรยากล่าวว่า ข้าแต่นาย
ดิฉันอยากได้ผลมะม่วงเท่านั้น จักมีชีวิตรอดอยู่ได้ เมื่อดิฉันไม่ได้
ชีวิตก็จะหาไม่. สามีนั้นเป็ นผู้มีจิตปฏิพัทธ์รักใคร่ภรรยานั้น จึงคิดว่า
เราจักได้มะม่วงที่ไหนหนอ.
ก็สมัยนั้นแล ในพระราชอุทยานของพระเจ้าพาราณสี
ได้มีต้นมะม่วงมีผลเป็นประจา บุรุษจัณฑาลนั้นจึงคิดว่า
เราจักนาผลมะม่วงสุกจากพระราชอุทยานนั้นมาระงับความแพ้ท้องของภรรยานี้.
ในตอนกลางคืน จึงไปยังพระราชอุทยาน ขึ้นต้นมะม่วงแอบซ่อนตัวอยู่
เที่ยวมองดูผลมะม่วงกิ่งนั้นกิ่งนี้อยู่. เมื่อบุรุษจัณฑาลนั้นกระทาอยู่อย่างนี้แหละ
ราตรีก็รุ่งสว่าง. เขาคิดว่า เราจักลงไปในบัดนี้ คนเฝ้ าพระราชอุทยานเห็นเราเข้า
ก็จักจับเราว่าเป็นโจร เราจักไปในตอนกลางคืน ที่นั้น
เขาจึงปี นขึ้นยังค่าคบแห่งหนึ่ง แอบซ่อนอยู่.
ครั้งนั้น พระเจ้าพาราณสีทรงเรียนมนต์ในสานักของปุโรหิต
พระองค์จึงเสด็จเข้าไปยังพระราชอุทยาน ประทับนั่งบนอาสนะสูง ณ
ที่โคนต้นมะม่วง ให้อาจารย์นั่งอาสนะต่า แล้วทรงเรียนมนต์.
พระโพธิสัตว์นั่งอยู่ข้างบนคิดว่า พระราชานี้ประทับนั่งอยู่บนอาสนะสูง
เรียนมนต์ ไม่ทรงเคารพในธรรม แม้พราหมณ์ผู้นั่งอาสนะต่าสอนมนต์
ก็ไม่เคารพในธรรม แม้เราผู้ไม่คานึงถึงชีวิตของเรา บอกภรรยาว่าจะลักมะม่วง
เพราะเหตุแห่งมาตุคาม ก็เป็นผู้ไม่เคารพในธรรม.
พระโพธิสัตว์นั้น
เมื่อจะลงจากต้นมะม่วงจึงจับกิ่งห้อยอยู่กิ่งหนึ่งลงยืนเฉพาะ
อยู่ในระหว่างพระราชาและปุโรหิตแม้ทั้งสองนั้น แล้วกราบทูลว่า ข้าแต่มหาราช
ข้าพระบาทเป็นคนฉิบหายแล้ว พระองค์ทรงเป็ นผู้เขลา ปุโรหิตเป็นคนตายแล้ว.
ถูกพระราชาตรัสถามว่า เพราะเหตุไร.
จึงกล่าวคาถาที่ ๑ ว่า :-
กิจทั้งหมดที่เราทั้งหลายทาแล้วนี้ เป็นกิจลามก คนทั้งสองไม่เห็นธรรม
คนทั้งสองเคลื่อนจากปกติเดิม คือ อาจารย์นั่งบนอาสนะต่าบอกมนต์

3. 3
และศิษย์นั่งบนอาสนะสูงเรียนมนต์.
พราหมณ์ได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-
เราบริโภคข้าวสุกแห่งข้าวสาลีอันสะอาด ปรุงด้วยเนื้อ เพราะเหตุนั้น
เราจึงไม่ซ่องเสพธรรมนั้น อันฤาษีทั้งหลายซ่องเสพแล้ว.
พระโพธิสัตว์ได้ฟังดังนั้น จึงได้กล่าวคาถา ๒ คาถาว่า :-
ท่านจงหลีกไปเสียเถิด โลกยังกว้างใหญ่ แม้คนอื่นๆ ก็ยังหุงต้มกิน
เพราะเหตุนั้น อธรรมที่ท่านประพฤติมา แล้วอย่าได้ทาลายท่านเสียเลย
เหมือนก้อนหินต่อยหม้อให้แตก ฉะนั้น.
ดูก่อนพราหมณ์ เราติเตียนการได้ยศ การได้ทรัพย์ และการเลี้ยงชีวิต
ด้วยการทาตนให้ตกต่า หรือด้วยการประพฤติไม่เป็นธรรม.
ดูก่อนพราหมณ์ เราติเตียน คือครหานินทา
การได้ยศและทรัพย์ของท่านอย่างนี้
เพราะเหตุไร ?
เพราะ ลาภที่ท่านได้แล้วนี้ และความถึงพร้อมด้วยเหตุ
อันเป็นเครื่องให้ตกไปในอบายทั้งหลายต่อไป
ชื่อว่าเป็นการประพฤติเลี้ยงชีพโดยไม่ชอบธรรม
จะประโยชน์อะไรด้วยการเลี้ยงชีพ ซึ่งสาเร็จด้วยการทาตนให้ตกต่าต่อไปนี้
หรือด้วยการประพฤติอันไม่ชอบธรรมนี้ ด้วยเหตุนั้น เราจึงกล่าวอย่างนี้กะท่าน.
ลาดับนั้น พระราชาทรงเลื่อมใสธรรมกถาของพระโพธิสัตว์นั้น
ตรัสถามว่า บุรุษผู้เจริญ เธอเป็นชาติอะไร? พระโพธิสัตว์กราบทูลว่า
ข้าพระองค์เป็นคนจัณฑาล พระเจ้าข้า. พระราชาตรัสว่า ท่านผู้เจริญ
ถ้าเธอจักได้เป็นผู้สมบูรณ์ด้วยชาติไซร้ เราจักได้ให้ราชสมบัติแก่เธอ
ก็ตั้งแต่นี้ไป เราจักเป็นพระราชาตอนกลางวัน เธอจงเป็ นพระราชาตอนกลางคืน
แล้วประทานพวงดอกไม้
เครื่องประดับพระศอของพระองค์ให้ประดับคอของพระโพธิสัตว์นั้น
แล้วได้ทรงกระทาพระโพธิสัตว์นั้นให้เป็ นผู้รักษาพระนคร.
นี้เป็ นธรรมเนียมของการประดับพวงดอกไม้แดงที่คอของตนผู้รักษาพ
ระนคร.
จาเดิมแต่นั้นมา พระราชาทรงดารงอยู่ในโอวาทของพระโพธิสัตว์นั้น
ทรงทาความเคารพในฐานอาจารย์ ประทับนั่งบนอาสนะต่าแล้ว ทรงเรียนมนต์
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประชุมชาดกว่า
พระราชาในครั้งนั้น ได้เป็ น พระอานนท์
ส่วนบุตรคนจัณฑาล คือ เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาฉวกชาดกที่ ๙

4. 4
-------------------------------