ว่าด้วย กาลเวลาไม่คอยใคร พระศาสดา เมื่อเสด็จประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร ทรงปรารภการออกมหาภิเนษกรมณ์ ตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. แท้จริงในครั้งนั้น พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ใช่แต่ในชาตินี้เท่านั้นก็หามิได้ แม้ในชาติก่อน ตถาคตก็ได้ออกสู่มหาภิเนษกรมณ์มาแล้วเหมือนกัน แล้วทรงนำอดีตนิทานมาตรัสดังนี้

1. 1
หัตถิปาลชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๑๓. หัตถิปาลชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๕๐๙)
ว่าด้วยหัตถิปาลกุมาร
(หัตถิปาลกุมารเห็นฤๅษีเหล่านั้นแล้วดีใจเลื่อมใส ได้กล่าว ๓ คาถาว่า)
[๓๓๗] นานแล้วหนอ ข้าพเจ้าเพิ่งจะได้พบเห็นพราหมณ์ ผู้มีเพศดังเทพ
มีชฎาใหญ่ ทรงไว้ซึ่งหาบคอน มีขี้ฟันเขรอะ มีศีรษะหมักหมมด้วยธุลี
[๓๓๘] นานแล้วหนอ ข้าพเจ้าเพิ่งจะได้พบเห็นฤๅษีผู้ยินดีในธรรมคุณ
นุ่งผ้าย้อมด้วยน้าฝาด มีผ้าคากรองปิดร่างกาย
[๓๓๙] ขอพระคุณเจ้าผู้เจริญจงรับอาสนะ น้า
และผ้าเช็ดเท้าของข้าพเจ้าเถิด
ข้าพเจ้าขอถวายของมีค่าต้อนรับพระคุณเจ้าผู้เจริญ
ขอพระคุณเจ้าผู้เจริญจงใช้สอยของมีค่าของข้าพเจ้าด้วยเถิด
(ต่อมาพระราชบิดาเมื่อทรงพร่าสอนพระกุมารตามอัธยาศัย
จึงตรัสคาถาว่า)
[๓๔๐] หัตถิบาลลูกรัก เจ้าจงเล่าเรียนวิทยาแสวงหาทรัพย์
ปลูกฝังบุตรธิดาให้ดารงอยู่ในเหย้าเรือน แล้วจงเสวยคันธารมณ์ รสารมณ์
และวัตถุกาม (คันธารมณ์ อารมณ์ที่เกิดแต่กลิ่น รสารมณ์ อารมณ์ที่เกิดแต่รส
วัตถุกาม วัตถุที่น่าใคร่ น่าปรารถนา น่าอยากได้ โดยความได้แก่กามคุณ ๕ คือ
รูป เสียง กลิ่น รส และโผฏฐัพพะ) ทั้งปวงเถิด เป็นนักบวชได้ในเวลาแก่
เป็นการดี พระอริยะสรรเสริญผู้บวชนั้นว่าเป็นมุนี
(หัตถิปาลกุมารได้กล่าวคาถาว่า)
[๓๔๑] เวทวิทยาเป็นของไม่จริง
ลาภคือทรัพย์มีสภาพเป็นอันเดียวก็หาไม่
ชนทั้งหลายห้ามความชราได้เพราะลาภคือบุตรก็หาไม่
สัตบุรุษกล่าวยกย่องการปล่อยวางคันธารมณ์และรสารมณ์ ผลสาเร็จย่อมมีได้
เพราะการกระทาของตน
(พระราชาทรงสดับดังนั้นแล้วจึงตรัสคาถาว่า)
[๓๔๒] คาของเจ้านั้นเป็ นคาสัตย์อย่างแท้จริง
ผลสาเร็จย่อมมีได้เพราะการกระทาของตน
แต่มารดาบิดาของเจ้าเหล่านี้แก่เฒ่าแล้ว พึงเห็นเจ้ามีอายุ ๑๐๐ ปี ไม่มีโรค
(หัตถิปาลกุมารสดับดังนั้นแล้วจึงได้กล่าว ๒ คาถาว่า)
[๓๔๓] ขอเดชะพระมหาราช ผู้แกล้วกล้าประเสริฐกว่านรชน
ความเป็นเพื่อนกับความตาย ความเป็นมิตรไมตรีกับความแก่ พึงมีแก่ผู้ใด

2. 2
และแม้ผู้ใดพึงรู้ในกาลบางคราวว่า เราจักไม่ตาย มารดาบิดาพึงเห็นผู้นั้นมีอายุ
๑๐๐ ปี ไม่มีโรค
[๓๔๔] ถ้าคนยกเรือลงน้าพายไป นาคนข้ามฟากไปยังฝั่งได้แม้ฉันใด
พยาธิและชราก็ฉันนั้น ย่อมนาสัตว์ไปสู่อานาจของมัจจุราชผู้ทาที่สุดแน่นอน
(อัสสปาลกุมารเมื่อจะแสดงธรรมแก่พระราชบิดา จึงตรัส ๒ คาถาว่า)
[๓๔๕] กามทั้งหลายเสมือนเปือกตม เสมือนหล่ม
เป็นเครื่องนาใจเหล่าสัตว์ไปได้ ข้ามได้ยาก เป็นที่ตั้งแห่งพญามัจจุราช
สัตว์ทั้งหลายผู้จมอยู่ในเปือกตมและหล่มคือกามนั้น
เป็นผู้มีอัตภาพเลวทรามย่อมข้ามถึงฝั่งคือพระนิพพานหาได้ไม่
[๓๔๖] เมื่อก่อน อัตภาพนี้ได้กระทากรรมอันหยาบช้าไว้
ข้าพระพุทธเจ้าได้รับวิบากกรรมนั้นแล้ว
ความพ้นจากวิบากกรรมนี้ไม่มีแก่ข้าพระพุทธเจ้าเลย
ข้าพระพุทธเจ้าจะปิดกั้นปกปักรักษาอัตภาพนั้นไว้
ขออัตภาพนี้อย่าได้กระทากรรมหยาบช้าอีกเลย
(โคปาลกุมารทรงปฏิเสธพระราชบิดาแล้ว จึงตรัสคาถาว่า)
[๓๔๗] ขอเดชะพระมหาราช นายโคบาลเมื่อไม่เห็นโคที่หายไปในป่า
ย่อมตามหาฉันใด ขอเดชะพระเจ้าเอสุการีมหาราช
ประโยชน์ของข้าพระพุทธเจ้าก็หายไปแล้วฉันนั้น ไฉนเล่า
ข้าพระพุทธเจ้านั้นจะไม่พึงแสวงหา
(และท่านได้ฟังพระดารัสขอร้องของพระราชบิดาแล้ว
จึงตรัสคาถาอีกว่า)
[๓๔๘] คนกล่าวผัดเพี้ยนว่า พรุ่งนี้ก็เสื่อม ว่า มะรืนนี้ก็ยิ่งเสื่อม
ธีรชนคนใดเล่าจะพึงรู้ว่า อนาคตนั้นไม่มี แล้วบรรเทาความพอใจที่เกิดขึ้นได้
(อชปาลกุมารกราบทูลปฏิเสธพระราชบิดาแล้ว จึงตรัส ๒ คาถาว่า)
[๓๔๙] ข้าพระพุทธเจ้าเห็นหญิงสาวคนหนึ่ง ท่องเที่ยวไปเหมือนคนเมา
มีดวงตาเหมือนดอกการะเกด
พญามัจจุราชได้คร่าชีวิตนางในปฐมวัยซึ่งยังมิได้บริโภคโภคะไป
[๓๕๐] สามชายหนุ่มมีชาติกาเนิดที่ดี มีใบหน้างดงาม
ทรวดทรงน่าทัศนา มีหนวดประปรายเหมือนเกษรดอกโกสุม
ยังตกอยู่ในอานาจของพญามัจจุราช ขอเดชะพระองค์ผู้สมมติเทพ
ข้าพระพุทธเจ้าจักรีบละกามคุณและเคหสถานบวช
ขอทรงพระกรุณาโปรดอนุญาตให้ข้าพระพุทธเจ้าบวชเถิด พระเจ้าข้า
(ปุโรหิตเมื่อจะปรึกษากับนางพราหมณี จึงกล่าวคาถาว่า)

3. 3
[๓๕๑] ต้นไม้ได้โวหารว่าต้นไม้ เพราะมีกิ่งทั้งหลาย แต่ต้นไม้ที่ขาดกิ่ง
ชาวโลกเรียกว่าตอไม้ แม่วาเสฏฐีผู้เจริญ บัดนี้เราขาดบุตร
ถึงเวลาที่จะเที่ยวภิกขาจาร
(นางพราหมณีเมื่อจะนาตัวอย่างที่เป็นอดีตมา กล่าวอุทานคาถาว่า)
[๓๕๒] นกกระเรียนทั้งหลายบินไปในอากาศได้ฉันใด
หงส์ทั้งหลายทาลายข่ายคือใยที่แมงมุมชักขึงไว้ ในปลายฤดูฝนบินไปได้ฉันนั้น
ลูกและผัวของเราก็พากันไปหมด ไฉนเรารู้อยู่จะไม่พึงไปตาม
(พระอัครมเหสีเมื่อจะให้พระราชาทรงทราบเรื่องกามด้วยอุปมา จึงตรัส
๒ คาถาว่า)
[๓๕๓] นกเหล่านี้กินเนื้อแล้วสารอกแล้วด้วย ย่อมบินหลีกไปได้
ส่วนนกเหล่าใดกินเนื้อแล้วไม่สารอก
นกเหล่านั้นก็ตกอยู่ในเงื้อมมือของหม่อมฉัน
[๓๕๔] ขอเดชะพระมหาราช พราหมณ์ได้สารอกกามทั้งหลายทิ้งแล้ว
พระองค์นั้นกลับจะบริโภคกามนั้นอีก
คนบริโภคสิ่งที่เขาคายทิ้งแล้วเป็นคนที่บัณฑิตไม่สรรเสริญเลย
(พระราชาเกิดความสลดพระทัยเมื่อจะทรงชมเชยพระเทวี
จึงตรัสคาถาว่า)
[๓๕๕]
บุรุษผู้มีกาลังฉุดบุรุษผู้มีกาลังทรามที่จมอยู่ในเปือกตมและหล่มเลนขึ้นได้ฉันใด
แม่ธิดาแห่งปัญจาลนครผู้เจริญ แม้พระนางก็ฉันนั้น
พยุงพี่ให้ข้ามขึ้นจากเปือกตมคือกามได้ด้วยคาถาสุภาษิต
(พระศาสดาเมื่อจะประกาศว่าพระราชาทรงผนวชแล้ว
จึงตรัสพระคาถาว่า)
[๓๕๖] พระเจ้าเอสุการีมหาราช ผู้เป็นใหญ่ทั่วทิศ
ครั้นตรัสพระดารัสนี้แล้วละแคว้นทรงผนวชแล้ว
เหมือนพญาช้างตัดเครื่องผูกได้ขาด
(ชาวเมืองประชุมกันไปกราบทูลพระราชเทวี จึงกล่าวคาถาว่า)
[๓๕๗] ก็พระราชาผู้กล้าหาญ ประเสริฐกว่านรชน
ทรงพอพระทัยการบรรพชา ละแคว้นไปแล้ว
แม้พระนางก็จงทรงเป็นพระราชาของพวกข้าพระพุทธเจ้าเถิด
พวกข้าพระพุทธเจ้าถวายความคุ้มครองแล้ว
ขอพระนางทรงครอบครองราชสมบัติโดยธรรมเหมือนพระราชาเถิด
(พระราชเทวีทรงสดับคากราบทูลของมหาชนแล้ว
จึงตรัสคาถาที่เหลือว่า)

4. 4
[๓๕๘] ก็พระราชาผู้กล้าหาญ ประเสริฐกว่านรชน
ทรงพอพระทัยการบรรพชา ละแคว้นไปแล้ว ถึงเราก็จักละกามทั้งหลาย
ซึ่งเป็ นที่น่ารื่นรมย์ยินดี ท่องเที่ยวไปคนเดียวในโลก
[๓๕๙] ก็พระราชาผู้กล้าหาญ ประเสริฐกว่านรชน
ทรงพอพระทัยการบรรพชา ละแคว้นไปแล้ว
ถึงเราก็จักละกามทั้งหลายที่มีอยู่โดยทั่วไป ท่องเที่ยวไปคนเดียวในโลก
[๓๖๐] กาลเวลาย่อมล่วงเลยไป ราตรีย่อมผ่านพ้นไป
ชั้นแห่งวัยก็ละลาดับไป ถึงเราก็จักละกามทั้งหลาย
ซึ่งเป็ นที่น่ารื่นรมย์ยินดีท่องเที่ยวไปคนเดียวในโลก
[๓๖๑] กาลเวลาย่อมล่วงเลยไป ราตรีย่อมผ่านพ้นไป
ชั้นแห่งวัยก็ละลาดับไป ถึงเราก็จักละกามทั้งหลายที่มีอยู่โดยทั่วไป
ท่องเที่ยวไปคนเดียวในโลก
[๓๖๒] กาลเวลาย่อมล่วงเลยไป ราตรีย่อมผ่านพ้นไป
ชั้นแห่งวัยก็ละลาดับไป ถึงเราก็จักเป็นผู้เยือกเย็น ล่วงเครื่องข้องทั้งปวง
ท่องเที่ยวไปคนเดียวในโลก
หัตถิปาลชาดกที่ ๑๓ จบ
----------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
หัตถิปาลชาดก
ว่าด้วย กาลเวลาไม่คอยใคร
พระศาสดา เมื่อเสด็จประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร
ทรงปรารภการออกมหาภิเนษกรมณ์ ตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
แท้จริงในครั้งนั้น พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
ใช่แต่ในชาตินี้เท่านั้นก็หามิได้ แม้ในชาติก่อน
ตถาคตก็ได้ออกสู่มหาภิเนษกรมณ์มาแล้วเหมือนกัน
แล้วทรงนาอดีตนิทานมาตรัสดังนี้
ในอดีตกาล
มีพระราชาทรงพระนามว่า เอสุการี ได้ครองราชสมบัติอยู่ในพระนครพาราณสี
พราหมณ์ปุโรหิตผู้หนึ่งเป็ นปิยสหายของพระราชานั้นตั้งแต่ครั้งยังเยาว์อยู่ด้วยกัน
แม้ทั้งสองนั้น หามีโอรสและบุตรผู้จะสืบสกุลไม่
ครั้นวันหนึ่งในยามที่มีความสุข พระราชากับพราหมณ์ปุโรหิต
จึงปรึกษากันว่า อิสริยยศของเราทั้งสองมีมาก โอรสหรือธิดาไม่มีเลย
เราทั้งสองควรจะทาอย่างไรดี.
ลาดับนั้น พระเจ้าเอสุการีตรัสสั่งพราหมณ์ปุโรหิตว่า สหายรัก
ถ้าหากว่าในเรือนของท่าน จักเกิดมีบุตรขึ้นไซร้

5. 5
บุตรของท่านจักเป็นเจ้าของครอบครองราชสมบัติของเรา
ถ้าว่าเราจักเกิดมีบุตรขึ้น
บุตรของเราจักต้องเป็นเจ้าของครอบครองโภคสมบัติในเรือนของท่านด้วย.
ทั้งสองฝ่ายต่างได้ทาการนัดหมายซึ่งกันแลกันไว้ด้วยอาการอย่างนี้.
ต่อมาวันหนึ่ง พราหมณ์ปุโรหิตไปยังบ้านส่วยของตนในเวลาจะกลับ
จึงเข้าสู่พระนครทางประตูด้านทิศทักษิณ พบสตรีเข็ญใจชื่อ พหุปุตติกะ คนหนึ่ง
ในภายนอกพระนคร นางมีบุตรเจ็ดคนทั้งหมดไม่มีโรคภัยไข้เจ็บ
ลูกชายคนหนึ่งถือกระเบื้องอันเป็ นภาชนะหุงต้ม คนหนึ่งหอบเสื่อปูนอน
คนหนึ่งเดินนาหน้า คนหนึ่งเดินตามหลัง คนหนึ่งเดินเกาะนิ้วมือมารดาเดินไป
คนหนึ่งอยู่ที่สะเอว อีกคนหนึ่งอยู่บนบ่า
ลาดับนั้น พราหมณ์ปุโรหิต ถามหญิงผู้เป็นมารดาว่า แม่มหาจาเริญ
บิดาของเด็กๆ เหล่านี้อยู่ที่ไหน? ฝ่ายหญิงเข็ญใจนั้นก็ตอบว่า บิดาของเด็กๆ
เหล่านี้ จะได้มีอยู่ประจาก็หามิได้.
ปุโรหิตจึงถามต่อไปว่า เจ้าทาอย่างไรถึงได้ลูกชายมากถึงเจ็ดคนเช่นนี้
นางไม่เห็นหลักฐานอื่นเป็นเครื่องยืนยัน
เห็นต้นไทรต้นหนึ่งขึ้นอยู่ใกล้ประตูพระนคร จึงตอบไปว่า ข้าแต่นาย
ดิฉันบวงสรวงปรารถนาในสานักของเทพยดาซึ่งสิงอยู่ที่ต้นไทร
จึงได้บุตรถึงเจ็ดคน เทพยดาที่สิงอยู่นี้ให้บุตรทั้งหมดแก่ดิฉัน.
ปุโรหิตพูดว่า ถ้าเช่นนั้นเจ้าจงไปเถิด แล้วลงจากรถตรงไปยังต้นไทร
จับกิ่งไทรเขย่า พลางขู่รุกขเทพยดาว่า เทพยดาผู้เจริญ
ท่านไม่ยอมให้โอรสแก่พระราชาบ้างเลย
อะไรบ้างที่ท่านไม่ได้จากสานักพระราชาทุกๆ ปีมา
พระราชาทรงสละพระราชทรัพย์ถึงพันกหาปณะ ตรัสสั่งให้ทาพลีกรรมแก่ท่าน
ท่านยังไม่ให้โอรสแก่พระองค์เลย หญิงเข็ญใจนี้ทาอุปการคุณอะไรแก่ท่าน
เหตุไรท่านจึงให้บุตรแก่นางถึงเจ็ดคน
ถ้าหากว่าท่านไม่ให้โอรสแก่พระราชาของเรา จากนี้ไปอีก ๗ วัน
เราจักให้คนฟันต้นไทรโค่นลงทั้งราก สับให้เป็นท่อนๆ ดังนี้แล้วก็หลีกไป
พอรุ่งขึ้นๆ ปุโรหิตก็ไปยังต้นไทรนั้น แล้วกล่าวขู่โดยทานองนี้ จนครบ
๖ วัน.
แต่ในวันที่ ๖ ได้จับกิ่งไทรพูดว่า ดูก่อนรุกขเทวดา
เหลืออีกเพียงราตรีเดียวเท่านั้น
ถ้าท่านไม่ยอมให้โอรสผู้ประเสริฐแก่พระราชาของเราไซร้
พรุ่งนี้เราจักให้สาเร็จโทษท่าน.
รุกขเทวดาคานึงดูรู้เหตุผลนั้นแน่นอนแล้วคิดว่า
เมื่อพราหมณ์ผู้นี้ไม่ได้บุตร คงจักทาลายวิมานของเราจนพินาศ

6. 6
เราควรให้บุตรแก่พราหมณ์ปุโรหิตนี้ ด้วยอุบายอย่างใดหนอ
ดังนี้แล้วจึงไปยังสานักของท้าวจาตุมหาราช แจ้งเนื้อความนั้นให้ทราบ
ท้าวจาตุมหาราชกล่าวปฏิเสธว่าพวกเราไม่สามารถจะให้บุตรแก่พราห
มณ์ปุโรหิตนั้นได้
รุกขเทวดาจึงไปยังสานักของยักขเสนาบดี ๒๘ ตนแจ้งเรื่องให้ทราบ.
แม้ยักขเสนาบดีเหล่านั้นก็กล่าวอย่างนั้นเหมือนกัน
รุกขเทวดาจึงไปยังสานักของท้าวสักกเทวราช กราบทูลให้ทรงทราบ
ฝ่ายท้าวสักกเทวราชทรงใคร่ครวญดูว่า
พระราชาจักได้พระราชโอรสผู้สมควรหรือหาไม่ ทอดพระเนตรเห็นเทพบุตร ๔
องค์ผู้มีบุญ(ควรเกิดในราชตระกูล).
ได้ยินว่า ในภพก่อนๆ เทพบุตรทั้ง ๔
นั้นเกิดเป็ นช่างหูกอยู่ในเมืองพาราณสี แบ่งทรัพย์ที่หาได้จากการงานนั้นเป็น
๕ ส่วน บริโภคเสีย ๔ ส่วน ถือเอาส่วนที่ ๕ พร้อมกันทาบุญให้ทาน
ช่างทอหูกทั้ง ๔ นั้นเคลื่อนจากภพนั้นแล้วบังเกิดในดาวดึงสพิภพ ต่อแต่นั้น
เลื่อนขึ้นไปบังเกิดในพิภพยามา เที่ยวเสวยทิพยสมบัติอยู่ในเทวโลก ๖ ชั้น
วนไปเวียนมาด้วยอาการอย่างนี้
ก็คราวนั้น
ถึงวาระที่เทพบุตรเหล่านั้นจะเคลื่อนจากดาวดึงสพิภพไปเกิดยังพิภพยามา
ท้าวสักกเทวราชจึงเสด็จไปยังสานักของเทพบุตรเหล่านั้น ตรัสเรียกมาแล้ว
มีเทวบัญชาว่า
ดูก่อนท่านผู้นิรทุกข์ทั้งหลายควรที่พวกท่านจักไปบังเกิดยังมนุษยโลก
พวกท่านจงบังเกิดในพระครรภ์อัครมเหสีแห่งพระเจ้าเอสุการีราชเถิด.
เทพบุตรเหล่านั้นได้ฟังพระดารัสแห่งท้าวสักกเทวราชแล้วพากันกราบ
ทูลว่า ข้าแต่พระองค์ผู้ประเสริฐ พะย่ะค่ะ พวกข้าพระบาทจักไปตามเทวโองการ
แต่ว่าพวกข้าพระบาทไม่มีความต้องการราชตระกูล
จักพากันไปบังเกิดในเรือนของท่านปุโรหิต
แล้วจักละกามสมบัติออกบวชในเวลาที่ยังเป็นหนุ่มอยู่นั่นเอง.
ท้าวสักกเทวราชทรงรับปฏิญญาของเทพบุตรเหล่านั้นว่าดีแล้ว
จึงเสด็จมาบอกเนื้อความนั้นแก่รุกขเทวดา.
รุกขเทวดาดีใจถวายบังคมท้าวสักกเทวราช
แล้วตรงไปยังวิมานของตนทันที.
ครั้นในวันรุ่งขึ้น
พราหมณ์ปุโรหิตมีบัญชาให้บุรุษที่ล่าสันมีกาลังมาประชุมกัน
แล้วให้ถือมีดและขวานเป็นต้นไปยังโคนต้นไม้ จับกิ่งไทรไว้แล้วพูดว่า
ดูก่อนเทพยดาผู้เจริญ เราเพียรขอบุตรกะท่าน ครบ ๗ วันทั้งวันนี้

7. 7
บัดนี้เป็นเวลาที่จะสาเร็จโทษท่านละ.
ลาดับนั้น
รุกขเทวดาจึงออกมาจากระหว่างต้นไทรด้วยอานุภาพอันยิ่งใหญ่
เชื้อเชิญปุโรหิตนั้นมาด้วยเสียงอันไพเราะ แล้วกล่าวว่า ดูก่อนพราหมณ์
บุตรคนเดียวจะเป็นไรไป เราจักให้บุตรแก่ท่าน ๔ คน
พราหมณ์ปุโรหิตตอบว่า ข้าพเจ้าไม่มีความต้องการบุตร
ท่านโปรดให้แก่พระราชาของข้าพเจ้าเถิด.
รุกขเทวดากล่าวว่า เราจักให้แก่ท่านเท่านั้น
พราหมณ์ปุโรหิตขอร้องว่า ถ้าเช่นนั้น ท่านจงให้ข้าพเจ้าสองคน
ให้พระราชาสองคนเถิด.
รุกขเทวดาตอบว่า เราจะไม่ให้พระราชา
จะให้ท่านผู้เดียวเท่านั้นแม้ทั้ง ๔ คนแต่บุตรทั้ง ๔ นั้น
ท่านจักเป็นเพียงแต่สักว่าได้เท่านั้น (เพราะ)บุตรทั้ง ๔ นั้นจะไม่อยู่ครองเรือน
จักพากันออกบวชแต่ในเวลาที่ยังเป็นหนุ่มทีเดียว.
พราหมณ์ปุโรหิตอ้อนวอนต่อไปว่า
ท่านโปรดให้บุตรแก่พระราชาหมดทั้ง ๔ คนเถิด ส่วนเหตุที่จะไม่ให้บุตรทั้ง ๔
ออกบวชเป็นภาระของข้าพเจ้าเอง.
รุกขเทวดาประทานบุตรผู้ประเสริฐแก่พราหมณ์ปุโรหิตนั้นแล้วเข้าไปยังพิภพขอ
งตน จาเดิมแต่นั้นมา ลาภสักการะก็เกิดแก่เทวดาอย่างนองเนือง.
เชษฐกเทพบุตรจุติมาบังเกิดในครรภ์นางพราหมณีภรรยาของพราหม
ณ์ปุโรหิต
ในวันขนานนามกุมารนั้น
มารดาบิดาพร้อมกันให้ชื่อว่าหัตถิปาลกุมาร แล้วมอบให้นายควาญช้างรับเลี้ยงไว้
เพื่อต้องการป้ องกันมิให้กุมารนั้นบวช.
หัตถิปาลกุมารนั้นเจริญเติบโตในสานักของนายควาญช้าง.
ในกาลที่หัตถิปาลกุมารเดินไปมาได้
เทพบุตรองค์ที่สองก็จุติมาบังเกิดในครรภ์ของนางพราหมณีอีก.
กาลเมื่อกุมารนั้นเกิดแล้ว มารดาบิดาก็ขนานนามให้ว่าอัสสปาลกุมาร.
อัสสปาลกุมารก็เจริญเติบโตในสานักของคนเลี้ยงม้า.
ในกาลที่บุตรคนที่สามเกิดแล้ว
มารดาบิดาขนานนามให้ว่าโคปาลกุมาร มอบให้นายโคบาลเลี้ยงไว้
ในเวลาที่บุตรคนที่สี่เกิดแล้ว
มารดาบิดาขนานนามให้ว่าอชปาลกุมาร มอบให้นายอชบาลเลี้ยงไว้.
อชปาลกุมารเจริญเติบโตกับพวกอชบาล.
ครั้นกุมารเหล่านั้นเจริญวัย เติบโตแล้วได้เป็ นผู้มีรูปร่างงดงามยิ่งนัก.

8. 8
ต่อมามารดาบิดาทั้งสองก็เชื้อเชิญบรรพชิตทั้งหลายออกไปเสียจากพร
ะราชอาณาเขต เพราะกลัวกุมารเหล่านั้นจะบวช.
ในแคว้นกาสิกรัฐทั้งหมดจะมีบรรพชิตแม้องค์เดียวก็หามิได้.
กุมารทั้ง ๔ เหล่านั้นเป็นผู้หยาบช้ากล้าแข็งยิ่งนัก
จะไปสู่ทิศใดก็พากันแย่งชิงเอาสิ่งของที่เขานาจากทิศนั้นๆ.
เมื่อหัตถิปาลกุมารอายุครบ ๑๖ ปี
พระราชาและพราหมณ์ปุโรหิตได้เห็นสรีรสมบัติแล้ว จึงปรึกษากันว่า กุมารทั้ง ๔
เติบใหญ่แล้วเป็นสมัยที่จะยกเศวตฉัตรให้ครอบครองราชสมบัติ
เราควรจะจัดการกับกุมารเหล่านั้นอย่างไรดี
แล้วคิดต่อไปว่า
กุมารเหล่านี้นับแต่ได้รับอภิเษกแล้วคงจักหยาบช้าสาหัสยิ่งขึ้น
ถ้าบรรพชิตทั้งหลายจักมาจากที่ต่างๆ ในเวลานี้
กุมารเหล่านี้เห็นเข้าก็จักพากันบวชเสีย เวลาที่กุมารเหล่านี้บวชแล้ว
ชาวชนบทก็จะรวนเรกาเริบ เราทั้งสองต้องทดลองดูก่อน
จึงจักอภิเษกกุมารเหล่านั้นต่อภายหลัง แล้วทั้งสองคนต่างแปลงเพศเป็นฤาษี
(ทาเป็น) เที่ยวภิกษาจารไปจนถึงประตูนิเวศน์แห่งหัตถิปาลกุมาร
หัตถิปาลกุมารเห็นบรรพชิตจาแลงเหล่านั้นแล้ว ยินดีมีความเลื่อมใส
เข้าไปใกล้ถวายนมัสการ แล้วกล่าวคาถา ๓ คาถา ความว่า
นานทีเดียว ข้าพเจ้าเพิ่งได้พบเห็นผู้มีผิวพรรณดังเทพยเจ้า
มุ่นชฎาใหญ่ ทรงไว้ซึ่งหาบคอน ผู้ทรมานกิเลสดังเปลือกตมแล้ว
ผู้ย้อมเศียรเกล้า.
นานนักหนา ข้าพเจ้าเพิ่งได้เห็นพระฤาษีผู้ยินดีในธรรมคุณ
นุ่งห่มผ้าย้อมฝาด ครองผ้าคากรอง ปกปิดโดยรอบ.
ขอท่านผู้เจริญจงรับอาสนะ น้า
ผ้าเช็ดเท้าและน้ามันทาเท้าของข้าพเจ้า
ข้าพเจ้าขอต้อนรับท่านด้วยสิ่งของมีค่ามาก
ได้กรุณารับของมีค่ามากของข้าพเจ้าเถิด.
หัตถิปาลกุมารกล่าวเชื้อเชิญบรรดาฤาษีทั้งสองเหล่านั้นเป็ นรายรูปต่าง
วาระกันอย่างนี้.
ลาดับนั้น ปุโรหิตฤาษีแปลงแกล้งถามว่า แน่ะพ่อหัตถปาละ
เจ้าสาคัญเราทั้งสองเป็นใครกันจึงกล่าวอย่างนี้ หัตถิปาลกุมารตอบว่า
ข้าพเจ้าสาคัญว่า พวกท่านเป็นฤาษีผู้อยู่ในหิมวันตประเทศ
ปุโรหิตแปลงจึงชี้แจงว่า พ่อคุณ พวกเรามิใช่พระฤาษี
นี้คือราชาเอสุการี เราคือปุโรหิตผู้เป็นบิดาของเจ้า.
หัตถิปาลกุมารถามว่า เมื่อเป็นเช่นนั้น

9. 9
เพราะเหตุไรบิดากับพระราชาจึงต้องปลอมเพศเป็นฤาษี?. ปุโรหิตตอบว่า
เพื่อจะทดลองเจ้าดู.
หัตถิปาลกุมารถามว่า ทดลองข้าพเจ้าทาไม?
พราหมณ์ปุโรหิตจึงกล่าวว่า ทดลองดูว่า
ถ้าเจ้าเห็นพวกเราแปลงเป็นพระฤาษีแล้ว มิได้บวชไซร้ เมื่อเป็นเช่นนั้น
พวกเราจึงมาเพื่ออภิเษกเจ้าให้เสวยราชสมบัติ.
หัตถิปาลกุมารกล่าวว่า ข้าแต่ท่านบิดา
ข้าพเจ้าไม่มีความต้องการราชสมบัติเลย ข้าพเจ้าจักบวช.
ลาดับนั้น ปุโรหิตผู้บิดาจึงกล่าวชี้แจงกะหัตถิปาลกุมารว่า
หัตถิปาลกุมารลูกรัก เวลานี้ยังไม่ใช่เวลาที่เจ้าจะบวช เมื่อจะพร่าสอนตามอัธยาศัย
จึงกล่าวคาถาที่ ๔ ความว่า
หัตถิปาละลูกรัก เจ้าจงเรียนวิชาและจงแสวงหาทรัพย์
จงปลูกฝังบุตรและธิดาให้ดารงอยู่ในเรือนเสียก่อน
แล้วจงบริโภคกลิ่นรสและวัตถุกามทั้งปวงเถิด
กิจที่จะอยู่ป่าเมื่อเวลาแก่สาเร็จประโยชน์ดี มุนีใดบวชในกาลเช่นนี้ได้ มุนีนั้น
พระอริยเจ้าสรรเสริญ.
ลาดับนั้น หัตถิปาลกุมารกล่าวคาถา ความว่า
วิชาเป็นของไม่จริง และลาภคือทรัพย์ก็ไม่จริง ใครๆ
จะห้ามความชราด้วยลาภ คือบุตรไม่ได้เลย
สัตบุรุษทั้งหลายสอนให้ปล่อยวางคันธารมณ์ และรสารมณ์เสีย
ความอุบัติแห่งผลย่อมมีได้ เพราะกรรมของตน.
พระราชาทรงสดับคาของกุมารแล้ว ตรัสพระคาถาความว่า
คาของเจ้าที่ว่า ความอุบัติแห่งผลย่อมมีได้ เพราะกรรมของตนนั้น
เป็ นคาจริงแท้แน่นอน อนึ่ง มารดาบิดาของท่านนี้แก่เฒ่าแล้ว
หวังจะเห็นท่านมีอายุยืนร้อยปี ไม่มีโรค.
หัตถิปาลกุมารฟังพระราชดารัสแล้วกราบทูลว่า ขอเดชะพระองค์
ผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐ เหตุไรพระองค์จึงตรัสเช่นนี้ แล้วกล่าวคาถาสองคาถา
ความว่า
ข้าแต่พระราชาผู้ประเสริฐกว่านรชน ความเป็นสหายกับความตาย
ความไมตรีกับความแก่พึงมีแก่ผู้ใด หรือแม้ผู้ใดจะพึงรู้ว่า เราจักไม่ตาย
มารดาบิดาพึงเห็นผู้นั้นมีอายุยืนร้อยปี ไม่มีโรคเบียดเบียนได้ในบางคราว.
บุรุษเอาเรือมาจอดไว้ที่ท่าน้า รับคนฝั่งนี้ส่งถึงฝั่งโน้น
แล้วย้อนกลับรับคนฝั่งโน้น พามาส่งถึงฝั่งนี้ฉันใด ชรา และพยาธิ
ก็ย่อมนาเอาชีวิตสัตว์ไปสู่อานาจแห่งมัจจุราชอยู่เนืองๆ ฉันนั้น.

10. 10
ครั้นหัตถิปาลกุมารแสดงชีวิตและสังขารแห่งสัตว์เหล่านี้ว่า
เป็นของนิดหน่อยอย่างนี้แล้ว จึงถวายโอวาทพระราชาว่า
ขอเดชะพระมหาราชเจ้า ขอพระองค์ดารงอยู่เป็นสุขเถิด ชรา พยาธิ
และมรณะย่อมรุกรานเข้าใกล้ข้าพระพุทธเจ้าผู้กาลังกราบทูลสนทนาอยู่กับพระอง
ค์ทีเดียว ขอพระองค์อย่าได้ทรงประมาทมัวเมา แล้วถวายบังคมพระราชา
กราบไหว้บิดา พาบริวารของตน ละทิ้งราชสมบัติในพระนครพาราณสี
ออกไปด้วยตั้งใจว่า เราจักบรรพชา.
มหาชนออกไปพร้อมกับหัตถิปาลกุมาร ด้วยคิดว่า
ขึ้นชื่อว่าบรรพชานี้คงจะงดงามดี. ได้มีบริษัทติดตามไปประมาณหนึ่งโยชน์.
หัตถิปาลกุมารไปถึงฝั่งน้าคงคาพร้อมด้วยบริษัทนั้น
เพ่งดูน้าในแม่น้าคงคา เจริญกสิณบริกรรม ยังฌานให้บังเกิด แล้วคิดว่า
สมาคมนี้จักใหญ่ยิ่ง น้องชายของเราสามคน มารดาบิดาของเรา
พระราชาและพระราชเทวี ท่านทั้งหมดเหล่านี้พร้อมด้วยบริวารก็จักบวช
เมืองพาราณสีจักว่างเปล่า เราจักอยู่ในที่นี้แหละ จนกว่าคนเหล่านั้นจะตามมา
หัตถิปาลกุมารนั่งให้โอวาทแก่มหาชนอยู่ที่ฝั่งแม่น้าคงคานั่นเอง.
ในวันรุ่งขึ้น พระเจ้าเอสุการีกับพราหมณ์ปุโรหิตคิดกันว่า
เจ้าหัตถิปาลราชกุมารสละราชสมบัติ
พามหาชนล่วงหน้าไปก่อนด้วยคิดว่าจักบวชดังนี้แล้ว
นั่งพักอยู่ที่ฝั่งแม่น้าคงคาแล้ว เราทั้งสองต้องทดลองอัสสปาลกุมารดู
จักได้อภิเษกให้ครองราชสมบัติ.
คนทั้งสองจึงได้ไปยังประตูเรือนของอัสสปาลกุมาร
ด้วยการจาแลงเพศเป็นฤาษีเหมือนกัน.
ฝ่ายอัสสปาลกุมารครั้นเห็นแล้ว มีจิตเลื่อมใส
เข้าไปใกล้แล้วกล่าวคาเป็นต้นว่า นานมาแล้วข้าพเจ้าเพิ่งจะได้เห็น
แล้วปฏิบัติตามนัยที่กล่าวมาแล้วนั้น.
แม้ฤาษีจาแลงเหล่านั้นก็บอกอัสสปาลกุมารอย่างที่กล่าวมาแล้วเหมือน
กัน และได้แถลงเหตุที่ตนมาให้ทราบ. อัสสปาลกุมารถามว่า
เมื่อหัตถิปาลกุมารพี่ชายของข้าพเจ้ายังอยู่ ไยเศวตฉัตรจะมาถึงข้าพเจ้าก่อนเล่า
เมื่อบิดาตอบว่า ลูกรัก พี่ชายของเจ้าพูดว่า ไม่ต้องการราชสมบัติ จักบวช
ออกไปบวชเสียแล้ว จึงถามต่อไปว่า เดี๋ยวนี้พี่ชายของข้าพเจ้าอยู่ที่ไหน
ครั้นบิดาบอกว่าพานักอยู่ที่ฝั่งแม่น้าคงคา จึงพูดว่า ข้าแต่ท่านบิดา
ข้าพเจ้าไม่มุ่งหมายราชสมบัติซึ่งอุปมาดังก้อนเขฬะอันพี่ชายของข้าพเจ้าบ้วนทิ้ง
แล้ว แท้จริงสัตว์ทั้งหลายผู้โง่เขลาเบาปัญญา ย่อมไม่อาจจะทิ้งกิเลสนั้นได้
แต่ข้าพเจ้าจักละ
เมื่อจะแสดงธรรมแก่พระราชาและบิดาของตน ได้กล่าวคาถา ๒

11. 11
คาถาความว่า
กามทั้งหลายเป็นดังเปลือกตม เป็นเครื่องให้จมลง
เป็นเครื่องนาน้าใจสัตว์ไป ข้ามได้ยาก เป็นที่ตั้งแห่งมฤตยู
สัตว์ทั้งหลายผู้ข้องอยู่ในกามอันเป็นดังเปลือกตม เป็นเครื่องให้จมลงนี้
เป็นสัตว์มีจิตเลวทราม ย่อมข้ามถึงฝั่งไม่ได้.
เมื่อครั้งก่อน อัตภาพของข้าพระองค์นี้ได้กระทากรรมอันหยาบช้า
ผลแห่งกรรมนั้นอันข้าพระองค์ยึดไว้มั่นแล้ว
ข้าพระองค์จะพ้นไปจากผลแห่งกรรมนี้ไม่ได้เลย
ข้าพระองค์จักปิดกั้นรักษาอัตภาพนั้นอย่างรอบคอบ
ขออัตภาพนี้อย่าได้ทากรรมอันหยาบช้านี้อีกเลย.
อัสสปาลกุมารให้โอวาทต่อไปว่า
ขอพระองค์และท่านบิดาจงดารงอยู่เป็นสุขเถิด ชรา พยาธิ
และมรณะย่อมรุกรานข้าพระพุทธเจ้าผู้กาลังกล่าวสนทนากับท่านทั้งสองอยู่ทีเดียว
แล้วพาบริษัทมีโยชน์หนึ่งเป็ นกาหนดออกไปยังสานักของหัตถิปาลกุมาร.
หัตถิปาลกุมารนั่งอยู่บนอากาศแสดงธรรมแก่อัสสปาลกุมาร
แล้วกล่าวว่า น้องรัก สมาคมนี้จักใหญ่ยิ่ง พวกเราจักอยู่ในที่นี้ก่อน.
ฝ่ายอัสสปาลกุมารก็รับคา (แล้วอยู่ในที่นั้น).
วันรุ่งขึ้น พระราชากับราชปุโรหิตพากันไปสู่นิเวศน์ของโคปาลกุมาร
ด้วยอุบายอย่างนั้นเหมือนกัน อันโคปาลกุมารยินดีต้อนรับ
เหมือนดังที่กล่าวมาแล้ว จึงแจ้งเหตุแห่งการมาของตนให้ทราบ.
แม้โคปาลกุมารก็ปฏิเสธเหมือนอัสสปาลกุมาร กล่าวว่า
ข้าพเจ้าปรารถนาจะบวชมานานแล้ว
เที่ยวใคร่ครวญหาทางบรรพชาดังคนหาโคที่หายไป
ข้าพเจ้าเห็นทางที่พี่ชายทั้งสองของข้าพเจ้าไปแล้วเหมือนคนพบรอยโคที่หายไป
ฉะนั้น ข้าพเจ้าเองก็จักไปตามทางนั้นเหมือนกัน
แล้วกล่าวคาถา ความว่า
ขอเดชะพระราชาธิบดี
บุรุษผู้เลี้ยงโคไม่เห็นโคที่หายไปในป่าทึบมืดฉันใด
ขอเดชะพระองค์ผู้ทรงพระนามว่าเอสุการี
ประโยชน์ของข้าพระพุทธเจ้าก็หายไปแล้วฉันนั้น อย่างไรเล่า
ข้าพระพุทธเจ้าจักไม่แสวงหาต่อไป.
ลาดับนั้น
พระราชาและปุโรหิตบิดาพากันกล่าวอ้อนวอนโคปาลกุมารว่า
พ่อโคปาลกุมารรออีกวันสองวันก่อนเถิด
พอให้เราทั้งสองเบาใจแล้วภายหลังเจ้าจักได้บวช.

12. 12
โคปาลกุมารกราบทูลว่า ขอเดชะพระมหาราชเจ้า
กรรมดีควรทาในวันนี้ ไม่ควรกล่าวผัดเพี้ยนว่าจักทาในวันพรุ่งนี้
ขึ้นชื่อว่ากรรมดีควรทาวันนี้ วันนี้เท่านั้น
แล้วกล่าวคาถานอกนี้ ความว่า
บุรุษผู้กล่าวผัดเพี้ยนการงานที่ควรจะทาในวันนี้ว่าควรทาในวันพรุ่งนี้
การงานที่ควรจะทาในวันพรุ่งนี้ว่าควรทาในวันต่อไป ย่อมเสื่อมจากการงานนั้น
ธีรชนคนใดรู้ว่า สิ่งใดเป็นอนาคต สิ่งนั้นไม่มีแล้ว
พึงบรรเทาความพอใจที่เกิดขึ้นเสีย.
โคปาลกุมารแสดงธรรมด้วยคาถา ๒ คาถาอย่างนี้แล้วกล่าวว่า
ขอท่านทั้งสองจงดารงอยู่เป็นสุขเถิด ชรา พยาธิ มรณะเป็นต้น
ย่อมคุกคามข้าพเจ้าผู้กาลังกล่าวสนทนาอยู่กับท่านทั้งสองทีเดียว
แล้วพาบริวารมีโยชน์หนึ่งเป็ นกาหนด ออกไปยังสานักแห่งพี่ชายทั้งสอง.
หัตถิปาลกุมารจึงแสดงธรรมแก่โคปาลกุมาร.
วันรุ่งขึ้น
พระราชาและราชปุโรหิตไปยังนิเวศน์ของอชปาลกุมารโดยอุบายอย่างนั้นเหมือน
กัน แม้อชปาลกุมารนั้นก็ยินดีต้อนรับดังที่กล่าวมาแล้ว
ท่านทั้งสองบอกเหตุที่ตนมาแล้วกล่าวว่า เราทั้งสองจะยกเศวตฉัตรมอบให้เจ้า.
อชปาลกุมารถามว่า พี่ชาย ๓ คนของข้าพเจ้าไปไหน?
พระราชาและราชปุโรหิตตอบว่า พี่ชายของเจ้าทั้ง ๓ คนนั้น
กล่าวว่าไม่มีความต้องการด้วยราชสมบัติ ทิ้งเศวตฉัตรไว้ แล้วพาบริวารมี ๓
โยชน์เป็นกาหนด ออกไปบวชพานักอยู่ที่ฝั่งแม่น้าคงคา.
อชปาลกุมารกล่าวว่า ข้าพเจ้าจักเอาศีรษะทูลราชสมบัติ
อันเปรียบเสมือนก้อนเขฬะที่พี่ชายของข้าพเจ้าทั้ง ๓ บ้วนทิ้งแล้ว
เที่ยวไปอยู่หาได้ไม่ แม้ข้าพเจ้าก็จักบวช.
พระราชาและราชปุโรหิตกล่าววิงวอนว่า พ่ออชปาลกุมาร
เจ้ายังหนุ่มนัก เป็ นภาระที่เราทั้งสองต้องอุ้มชู
คงจักได้บวชในเวลาที่ถึงวัยอันสมควร.
ลาดับนั้น อชปาลกุมารจึงกล่าวว่า ท่านทั้งสองพูดอย่างไร
ธรรมดาสัตว์ทั้งหลายเหล่านี้ ย่อมตายในเวลาเป็นเด็กก็มี ในเวลาแก่ก็มี มิใช่หรือ
ไม่มีนิมิตเครื่องหมายที่มือหรือที่เท้าของใครเลยว่า ผู้นี้จักตายในเวลาเป็นเด็ก
ผู้นี้จักตายในเวลาแก่เฒ่า ข้าพเจ้าเองก็ไม่รู้เวลาตายของข้าพเจ้า เพราะฉะนั้น
ข้าพเจ้าจักบวชเสียเดี๋ยวนี้ทีเดียว
แล้วกล่าวคาถา ๒ คาถา ความว่า
ข้าพระองค์ได้เห็นหญิงสาวคนหนึ่งรูปร่างงามพอประมาณ
มีดวงเนตรเหมือนดอกการะเกด มัจจุราชมาฉุดคร่าเอาหญิงสาวคนนั้น

13. 13
ซึ่งกาลังตั้งอยู่ในปฐมวัย ยังไม่ทันได้บริโภคโภคสมบัติไป.
อนึ่ง ชายหนุ่มมีทรวดทรงงาม มีใบหน้าผ่องใสน่าดูน่าชม
มีวรรณะเรืองรองดังทองคา มีหนวดเคราละเอียดอ่อนดังเกสรดอกคาฝอย
แม้ชายหนุ่มเห็นปานนี้ก็ย่อมไปสู่อานาจแห่งมฤตยู ขอเดชะ
ข้าพระองค์จะละกามละเรือนเสียแล้วจักบวช
ขอได้โปรดทรงพระกรุณาอนุญาตให้ข้าพระองค์บวชเถิด พระเจ้าข้า.
ก็แหละครั้นอชปาลกุมารกล่าวอย่างนี้แล้ว กล่าวต่อไปว่า
ขอท่านทั้งสองจงดารงอยู่เป็นสุขเถิด ชรา
พยาธิและมรณะรุกรานข้าพเจ้าผู้กาลังกล่าวสนทนากับท่านทั้งสองอยู่ทีเดียวดังนี้
แล้วไหว้กราบลาท่านทั้งสองพาบริวารมีโยชน์หนึ่งเป็ นกาหนด
ออกไปสู่ฝั่งแม่น้าคงคาทีเดียว.
หัตถิปาลกุมารนั่งอยู่ในอากาศแสดงธรรมแม้แก่อชปาลกุมารนั้น
แล้วพูดว่า สมาคมจักใหญ่ยิ่ง แล้วนั่งลงพานักอยู่ในที่นั้นต่อไป.
วันรุ่งขึ้น พราหมณ์ปุโรหิตนั่งท่ามกลางบัลลังก์ พลางคิดว่าบุตรทั้ง ๔
ของเราบวชแล้ว บัดนี้เหลือแต่เราผู้เดียวเป็นเหมือนมนุษย์ตอไม้ แม้เราก็จักบวช.
เขาจึงปรึกษากับนางพราหมณีกล่าวคาถา ความว่า
ดูก่อนแม่วาเสฏฐิ ต้นไม้จะได้นามโวหารว่าต้นไม้ได้
ก็เพราะมีกิ่งและใบ ชาวโลกเขาเรียกต้นไม้ที่ไม่มีกิ่งและใบว่าเป็นตอไม้ ทุกวันนี้
เราเป็นผู้มีบุตรละทิ้งไปแล้ว ถึงเวลาที่เราจะบวชภิกษาจาร.
ครั้นพราหมณ์ปุโรหิตกล่าวอย่างนี้แล้ว
จึงเรียกพราหมณ์หมื่นหกพันคน มาประชุมกัน.
ลาดับนั้น พราหมณ์ปุโรหิตจึงกล่าวกะพราหมณ์เหล่านั้นว่า
พวกท่านจักทาอย่างไร?
พราหมณ์เหล่านั้นย้อนถามว่า ท่านอาจารย์เล่าจักทาอย่างไร?
พราหมณ์ปุโรหิตตอบว่า เราจักบวชในสานักแห่งบุตรของเรา
พราหมณ์เหล่านั้นจึงกล่าวว่า
นรกเป็ นของร้อนเฉพาะท่านผู้เดียวก็หามิได้ แม้เราทั้งหลายก็จักบวช.
พราหมณ์ปุโรหิตมอบทรัพย์สมบัติ ๘๐
โกฏิให้แก่นางพราหมณีผู้ภรรยาแล้ว พาพราหมณบริษัทมีโยชน์หนึ่งเป็ นกาหนด
ไปสู่สานักแห่งบุตรทั้ง ๔ ทันที. หัตถิปาลกุมารยืนอยู่ในอากาศ
แสดงธรรมแก่บริษัทแม้นั้น.
ในวันรุ่งขึ้น นางพราหมณีคิดว่า
บุตร ๔ คนของเราละทิ้งเศวตฉัตรไปด้วยคิดว่าจักบวช
แม้พราหมณ์สามีของเราก็ทิ้งสมบัติ ๘๐ โกฏิพร้อมด้วยตาแหน่งปุโรหิต
ไปสู่สานักบุตรทั้ง ๔ เหมือนกัน เราผู้เดียวเท่านั้นจักทาอะไรได้

14. 14
เราก็จักไปตามทางที่บุตรของเราไปแล้วเหมือนกัน.
นางพราหมณี เมื่อจะนาเอาเรื่องที่ผ่านมาแล้วเป็นอุทาหรณ์
จึงกล่าวอุทานคาถาความว่า
นกกระเรียนทั้งหลายบินไปในอากาศได้คล่องแคล่วฉันใด
เมื่อสิ้นฤดูฝนแล้ว หงส์ทั้งหลายพึงทาลายใยที่แมงมุมทาไว้ไปได้ฉันนั้น
บุตรและสามีของเราพากันไปหมด
ไฉนเราจะไม่ปฏิบัติตามบุตรและสามีของเราเล่า.
นางพราหมณี เมื่อจะประกาศความนั้น จึงกล่าวคาถาอย่างนี้.
ท่านกล่าวอธิบายไว้ดังนี้
นกกระเรียนบินไปในอากาศได้ไม่ขัดข้องฉันใด
หงส์ทั้งหลายก็ฉันนั้นเมื่อล่วงเลยฤดูฝนแล้ว
ดรุณหงส์สองตัวทาลายข่ายที่แมงมุมทาไว้แล้วบินไปที่นั้น หงส์อื่นๆ
ก็บินไปตามทางที่ดรุณหงส์นั้นไป ก็บัดนี้บุตรของเราตัดข่ายคือกามไปแล้ว
เหมือนดรุณหงส์ตัดข่ายแมงมุมไปฉะนั้น
แม้เราก็ควรจะไปตามทางที่บุตรเหล่านั้นของเราไปแล้ว เพราะฉะนั้น
นางพราหมณีเมื่อจะไปตามความตั้งใจนี้ จึงกล่าวว่า
ลูกและผัวของเราพากันไปหมด ไฉนเราจะไม่พึงคล้อยตามเล่า ดังนี้.
นางพราหมณีตกลงใจว่า เมื่อเรารู้ชัดอย่างนี้ ไฉนจักไม่ออกบวช
เราจักบวชแน่นอน ดังนี้แล้ว จึงเรียกนางพราหมณีทั้งหลายมาชี้แจงแล้วกล่าวว่า
ท่านทั้งหลายจักทาอย่างไร?
นางพราหมณีเหล่านั้นถามว่า ข้าแต่แม่เจ้า ท่านเล่าจักทาอย่างไร?
นางพราหมณีตอบว่า เราจักบวช. นางพราหมณีพากันพูดว่า
ถึงพวกข้าพเจ้าก็จักบวช นางพราหมณีจึงสละละโภคสมบัตินั้น
พาบริษัทมีโยชน์หนึ่งเป็ นกาหนดไปสู่สานักบุตรของตนทันที
หัตถิปาลกุมารนั่งบนอากาศแสดงธรรมแก่บริษัทแม้นั้น.
วันรุ่งขึ้น พระราชาตรัสถามราชบุรุษว่า ปุโรหิตไปไหน?
ราชบุรุษกราบทูลว่า ข้าแต่พระองค์ผู้สมมติเทพ
ท่านปุโรหิตและนางพราหมณีละทิ้งสมบัติทั้งหมด
พาบริวารของตนมีสองโยชน์เป็นกาหนด ไปสู่สานักแห่งบุตรชายทั้ง ๔ แล้ว
พระเจ้าข้า.
พระราชาทรงพระดาริว่า
ทรัพย์สมบัติที่ไม่มีเจ้าของปกครองย่อมตกเป็นของเรา
แล้วตรัสสั่งให้ราชบุรุษไปขนเอาทรัพย์สมบัติมาจากเรือนของปุโรหิตทั้งหมด.
ต่อมาพระอัครมเหสีของท้าวเธอตรัสถามราชบุรุษว่า
พระราชาทรงทาอะไรอยู่

15. 15
เมื่อราชบุรุษกราบทูลว่า
พระราชาตรัสสั่งให้ขนทรัพย์มาจากเรือนของปุโรหิต
จึงตรัสถามว่า ปุโรหิตไปไหน? ทรงสดับข่าวว่า
ปุโรหิตพร้อมด้วยภรรยาออกบวชเสียแล้ว จึงทรงดาริว่า
พระราชสวามีของเรานี้ช่างหลงใหลด้วยโมหจริต
ให้ไปขนเอาทรัพย์สมบัติที่เป็นเหมือนคบเพลิง อันพราหมณ์ปุโรหิต
นางพราหมณีและบุตร ๔ คนของเขาละทิ้ง
และเป็นเหมือนก้อนเขฬะที่เขาบ้วนทิ้งแล้ว เอามาบรรจุไว้ในพระคลังหลวง
เราจักให้ท้าวเธอทิ้งสมบัตินั้นเสียด้วยอุปมาข้อเปรียบเทียบ
ดังนี้แล้วรับสั่งให้คนไปขนเอาเนื้อสุนัขและโคมากองไว้ที่หน้าพระลานหลวง
จัดแจงทางให้ตรงแล้วรับสั่งให้ขึงตาข่ายล้อมไว้โดยรอบ
แร้งทั้งหลายเห็นเนื้อแต่ไกล จึงโผลงมาเพื่อจะกินเนื้อนั้น
แร้งในจานวนนั้น พวกที่มีปัญญารู้ว่าเขาขึงตาข่ายดักไว้ คิดว่า
เรากินเนื้ออิ่มหนักกาย ไม่อาจบินไปตรงๆ ได้
จึงคายสารอกเนื้อที่ตนกินแล้วออกเสีย โผบินขึ้นไปตรงได้ หาติดข่ายไม่
ส่วนพวกที่โง่เขลาเบาปัญญา
พากันกินเนื้อที่แร้งเหล่านั้นคายสารอกทิ้งไว้ จนกายหนักไม่อาจบินเหินไปตรงๆ
ได้ ก็พากันติดอยู่ในข่าย
ราชบุรุษทั้งหลายจับแร้งได้ตัวหนึ่งแล้วนามาถวายพระเทวี
พระนางจึงนาแร้งตัวนั้นไปสู่สานักพระราชา ทูลว่า ขอเดชะพระมหาราชเจ้า
ขอเชิญเสด็จไปทอดพระเนตรกิริยาของแร้งตัวหนึ่งที่หน้าพระลานหลวงเถิด
แล้วทรงเปิดพระแกลทูลว่า ข้าแต่พระมหาราชเจ้า
ขอเชิญทอดพระเนตรแร้งฝูงนี้เถิด พะย่ะค่ะ
แล้วตรัสคาถา ๒ คาถา ความว่า
ฝูงแร้งเหล่านี้ ครั้นกินเนื้อแล้วก็สารอกออกเสียจึงบินไปได้
ฝ่ายแร้งเหล่าใดกินเนื้อแล้วไม่สารอกเนื้อออก
แร้งเหล่านั้นก็ตกอยู่ในเงื้อมมือของหม่อมฉัน
ข้าแต่พระราชา พราหมณ์ได้คลายกามทั้งหลายออกทิ้งแล้ว
ส่วนพระองค์นั้นกลับรับเอากามนั้นไว้บริโภคอีก
บุรุษผู้บริโภคสิ่งที่ผู้อื่นคายออกแล้ว ไม่พึงได้รับความสรรเสริญเลย.
พระราชาทรงสดับคาของพระเทวีแล้ว ได้เป็ นผู้มีวิปฏิสาร
ภพทั้งสามปรากฏประหนึ่งไฟลุกโพลงแล้ว ท้าวเธอเกิดความสลดพระทัย
ราพึงว่าควรที่เราจะสละราชสมบัติบวชเสียวันนี้ทีเดียว
เมื่อจะทรงชมเชยพระเทวี จึงตรัสพระคาถา ความว่า
ดูก่อนพระนางปัญจาลีผู้เจริญ

16. 16
บุรุษผู้มีกาลังช่วยฉุดบุรุษทุพพลภาพผู้จมอยู่ในเปลือกตมขึ้นได้ฉันใด
เธอก็ช่วยพยุงฉันให้ขึ้นจากกามได้ด้วยคาถาอันเป็ นสุภาษิตฉันนั้นแล.
ครั้นพระเจ้าเอสุการีราชตรัสอย่างนี้แล้ว
ทรงมีพระราชประสงค์จะบรรพชาทันทีในขณะนั้น
จึงตรัสสั่งให้เรียกอามาตย์ทั้งหลายมาเฝ้ า ตรัสเล่าให้ฟังแล้วตรัสถามว่า
ท่านทั้งหลายจักทาอย่างไร?
อามาตย์ทั้งหลายก็กราบทูลว่า ขอเดชะ พระองค์เล่า พระเจ้าข้า?
พระองค์ตรัสตอบว่า เราจักบวชในสานักของหัตถิปาลกุมาร
อามาตย์เหล่านั้นจึงกราบทูลว่า ขอเดชะ
ข้าพระพุทธเจ้าทั้งหลายก็จักบวช พระเจ้าข้า.
พระเจ้าเอสุการีราชทรงละทิ้งราชสมบัติในพระนครพาราณสี
อันมีอาณาเขตถึง ๑๒ โยชน์ ทรงประกาศว่า ผู้ใดมีความต้องการราชสมบัติ
จงให้ยกเศวตฉัตรขึ้นครองราชย์เถิด
แล้วทรงแวดล้อมด้วยหมู่อามาตย์ราชบริพาร พาบริษัทมีประมาณ ๓
โยชน์เป็นกาหนด เสด็จไปยังสานักของหัตถิปาลกุมารเหมือนกัน
หัตถิปาลกุมารนั่งอยู่บนอากาศ แสดงธรรมแก่บริษัทแม้นั้น
พระบรมศาสดา เมื่อจะทรงประกาศความเป็นบรรพชิตของพระราชา
จึงตรัสพระคาถาความว่า
พระเจ้าเอสุการีมหาราชผู้เป็นอธิบดีในทิศ ทรงภาษิตคาถานี้แล้ว
ทรงสละราชสมบัติออกบรรพชา
อุปมาดังนาคหัตถีปตัวประเสริฐสลัดตัดเครื่องผูกไปได้ฉะนั้น.
ในวันรุ่งขึ้น ประชาชนที่เหลืออยู่ในพระนครประชุมกันแล้ว
พากันไปยังประตูพระราชวังให้กราบทูลพระราชเทวีแล้ว
พากันเข้าไปในพระราชนิเวศน์ ถวายบังคมพระราชเทวีแล้ว ยืนอยู่ ณ
ที่สมควรส่วนข้างหนึ่ง กล่าวคาถาความว่า
ก็พระราชาผู้กล้าหาญ ประเสริฐที่สุดกว่านรชน
ทรงพอพระทัยในบรรพชาเพศ ละรัฐสีมาไปแล้ว
ขอพระนางจงโปรดเป็นพระราชาแห่งข้าพระพุทธเจ้าทั้งหลายเถิด
พระนางเจ้าอันข้าพระพุทธเจ้าทั้งหลายคุ้มครองแล้ว โปรดทรงอนุศาสน์
เสวยราชสมบัติเหมือนเช่นพระราชาเถิด.
พระราชเทวีทรงสดับถ้อยคาของมหาชนแล้วได้ตรัสพระคาถาที่เหลือทั้
งหลายความว่า
ก็พระราชาผู้กล้าหาญประเสริฐที่สุดกว่านรชน
ทรงพอพระทัยในบรรพชาเพศ ละรัฐสีมาไปแล้ว
แม้เราก็จักละกามทั้งหลายอันน่ารื่นรมย์ใจ เที่ยวไปในโลกแต่ผู้เดียว.

17. 17
ก็พระราชาผู้กล้าหาญ ประเสริฐสุดกว่านรชน
ทรงพอพระทัยในบรรพชาเพศ ละรัฐสีมาไปแล้ว
แม้เราก็จักละกามทั้งหลายอันตั้งอยู่เป็นถ่องแถวแล้ว เที่ยวไปในโลกแต่ผู้เดียว.
กาลย่อมล่วงไป ราตรีย่อมผ่านไป ชั้นแห่งวัยย่อมละลาดับไป
แม้เราก็จักละกามทั้งหลายอันน่ารื่นรมย์ใจ เที่ยวไปในโลกแต่ผู้เดียว.
กาลย่อมล่วงไป ราตรีย่อมผ่านไป ชั้นแห่งวัยย่อมละลาดับไป
แม้เราก็จักละกามทั้งหลายอันตั้งอยู่เป็นถ่องแถว เที่ยวไปในโลกแต่ผู้เดียว.
กาลย่อมล่วงไป ราตรีย่อมผ่านไป ชั้นแห่งวัยย่อมละลาดับไป
แม้เราก็จักเป็นผู้เยือกเย็น ก้าวล่วงความข้องทั้งปวง เที่ยวไปในโลกแต่ผู้เดียว.
พระนางเทวีทรงแสดงธรรมแก่มหาชนด้วยคาถาเหล่านี้
ด้วยประการฉะนี้แล้ว มีรับสั่งให้เรียกภรรยาของอามาตย์ทั้งหลายมาเฝ้ า
แล้วตรัสว่า พวกเธอจักทาอย่างไร?
เหล่าภรรยาของอามาตย์ทั้งหลายกราบทูลถามว่า ข้าแต่พระแม่เจ้า
พระองค์เล่าจักทรงทาอย่างไร?
พระนางตรัสตอบว่า เราจักบวช.
ภรรยาของหมู่อามาตย์ก็กราบทูลว่า แม้พวกกระหม่อมฉันก็จักบวช.
พระนางเทวีมีพระเสาวนีย์ว่า ดีแล้วล่ะแม่คุณทั้งหลาย ดังนี้แล้ว
มีรับสั่งให้เจ้าพนักงานเปิดประตูพระคลังทองเป็นต้นในพระราชนิเวศน์
รับสั่งให้จารึกพระสุพรรณบัฏว่า ขุมทรัพย์ใหญ่ฝังไว้แล้วในที่โน้นบ้าง ในที่นี้บ้าง
แล้วดารัสว่า ใครมีความต้องการก็จงขนเอาทรัพย์ที่เราพระราชทานแล้วนี้ไปเถิด
แล้วให้ผูกสุพรรณบัฏ แขวนไว้ที่เสาต้นใหญ่
ให้พนักงานเภรีตีกลองป่าวประกาศไปทั่วพระนคร
แล้วทรงสละมหาสมบัติ เสด็จออกจากพระนคร.
ขณะนั้น ทวยนาครก็เดือดร้อนโกลาหลว่า
พระราชาและนางเทวีทรงสละราชสมบัติออกทรงผนวชแล้ว
พวกเราจักทาอะไรในพระนครนี้.
แต่นั้นประชาชนทั้งหลายต่างก็ละทิ้งเคหสถานทั้งที่ยังมีสมบัติเต็มบริบูรณ์
จูงลูกหลานออกไป (โดยเสด็จพระราชเทวี). เรือนโรง
ร้านตลาดก็มีสิ่งของวางอยู่เกลื่อนกลาด โดยนิยามที่วางแบแผ่ไว้
จะมีผู้ใดผู้หนึ่งซึ่งจะเหลียวกลับมาแลดูก็มิได้มี.
พระนครทั้งสิ้นว่างเปล่าปราศจากผู้คน.
ฝ่ายพระนางเทวีทรงพาบริวารมีประมาณ ๓ โยชน์เป็นกาหนด
เสด็จไปในสานักของหัตถิปาลกุมารนั้นแหละ.
หัตถิปาลกุมารนั่งบนอากาศแสดงธรรม แม้แก่บริษัทนั้นแล้วพาบริษัทมีประมาณ
๑๒ โยชน์นั้น บ่ายหน้าไปสู่หิมวันตประเทศ

18. 18
ทวยนาครชาวกาสิกรัฐก็ระบือกันกระฉ่อนไปว่า
ได้ยินว่าหัตถิปาลกุมารรวบรวมบริษัทได้ถึง ๑๒ โยชน์
กระทาพระนครพาราณสีให้ว่างเปล่า พามหาชนไปสู่หิมวันตประเทศ
ด้วยคิดว่าจักบวช พวกเราจะอยู่ไปไยในเมืองนี้. ในเวลาต่อมา
บริษัทก็ได้เพิ่มประมาณถึง ๓๐ โยชน์.
หัตถิปาลกุมารก็ไปยังป่าหิมพานต์พร้อมด้วยบริษัทนั้น.
ท้าวสักกเทวราชทรงราพึงดู รู้พฤติเหตุนั้นแล้วทรงดาริว่า
หัตถิปาลกุมารออกสู่มหาภิเนษกรมณ์แล้ว จักเป็นสมาคมใหญ่ยิ่ง
ควรที่บริษัททั้งหลายจักได้ที่อยู่ จึงทรงบังคับวิสสุกรรมเทพบุตรว่า
ไปเถิดวิสสุกรรมเทพบุตร เธอจงเนรมิตอาศรมยาว ๓๖ โยชน์กว้าง ๑๕ โยชน์
แล้วจัดแจงบริขารของบรรพชิตไว้ให้เสร็จบริบูรณ์.
วิสสุกรรมเทพบุตรรับเทวบัญชาแล้ว
ไปเนรมิตอาศรมบทขนาดยาวกว้างตามเทวบัญชาไว้ในภูมิภาคอันรื่นรมย์ใกล้ฝั่ง
แม่น้าคงคา แต่งตั้งอาสนะ มีอาสนะที่ลาดด้วยท่อนไม้และใบไม้เป็นต้นไว้
แล้วเนรมิตบรรพชิตบริขารทั้งหมดไว้ในบรรณศาลา
และที่ประตูบรรณศาลาแต่ละแห่งก็เนรมิตที่จงกรมไว้แห่งละหนึ่งที่
มีที่พักกลางคืนและที่พักกลางวันคั่นเป็ นระยะ และมีกระดานที่พิงพัก
ฉาบด้วยปูนขาวสะอาดในสถานที่ทุกแห่ง มีพุ่มดอกไม้ดาดาษไปด้วยสุรภี
และโกสุมในแนวสวนหย่อมนานาพรรณ ในที่สุดแห่งที่จงกรมแต่ละแห่ง
เนรมิตบ่อน้าไว้บ่อหนึ่งๆ เต็มเปี่ยมไปด้วยน้า ในที่ใกล้บ่อน้านั้น
เนรมิตต้นไม้มีผลไว้ต้นหนึ่งๆ ต้นไม้แต่ละต้นก็เผล็ดผลดกทั่วถึงกัน.
ทั้งหมดนี้ได้สาเร็จขึ้นด้วยเทวานุภาพ.
วิสสุกรรมเทพบุตร ครั้นเนรมิตอาศรมสถาน
จัดตั้งบรรพชิตบริขารไว้ในบรรณศาลาเสร็จแล้ว
จึงเอาชาดแลหรดาลจารึกอักษรไว้ที่ฝาว่า ใครๆ มีความประสงค์จะบวช
จงถือเอาบริขารเหล่านี้เถิด แล้วขับไล่หมู่มฤคและปักษีที่มีเสียงน่าหวาดกลัว
ทั้งหมู่อมนุษย์ที่มีรูปชั่วร้ายให้หลีกไปห่างไกล ด้วยอานุภาพของตน
แล้วกลับไปยังทิพยวิมานสถานที่อยู่ของตนทันที.
หัตถิปาลกุมารเข้าไปสู่อาศรมที่ท้าวสักกะประทานโดยทางจรไปเฉพา
ะตนผู้เดียวก่อน เห็นอักษรที่จารึกไว้แล้วดาริว่า
ท้าวสักกเทวราชคงจักทรงทราบความที่เราออกสู่มหาภิเนษกรมณ์ ดังนี้แล้ว
จึงเปิดประตูเข้าไปยังบรรณศาลา บรรพชาเป็นฤาษีแล้วออกสู่ที่จงกรม
เดินจงกรมไปมาอยู่สองสามวาระแล้ว ยังหมู่ชนที่เหลือให้บรรพชา
ตรวจตราดูอาศรมทั่วไป
ให้บรรณศาลาแก่สตรีแม่ลูกอ่อนอยู่ในท่ามกลาง.

19. 19
ถัดจากนั้นมาให้แก่สตรีชรา
ถัดออกมาให้แก่สตรีที่มีวัยปานกลาง
ส่วนชั้นนอกสุดให้บุรุษทั้งหลายอยู่รายรอบ.
ครั้งนั้นมีพระราชาองค์หนึ่งทรงทราบว่า
ในพระนครพาราณสีไม่มีพระราชาประทับอยู่ จึงเสด็จมาตรวจดูพระนคร
อันประดับประดาตกแต่งไว้ดีแล้ว เสด็จขึ้นสู่พระราชนิเวศน์
ทอดพระเนตรเห็นกองรัตนะในที่นั้นๆ
ทรงดาริว่า
จาเดิมแต่เวลาที่พระเจ้ากรุงพาราณสีทรงสละพระนครเห็นปานนี้ออกทรงผนวช
ชะรอยบรรพชาเพศนี้จักเป็ นของมีคุณค่าโอฬารยิ่ง
แล้วตรัสถามหนทางกะพวกนักเลงสุรา เสด็จไปยังสานักของหัตถิปาลดาบส.
หัตถิปาลดาบสทราบว่า พระราชาพระองค์นั้นเสด็จมาถึงแนวป่า
จึงเดินสวนทางไปรับเสด็จ นั่งในอากาศแสดงธรรมแก่บริษัท
แล้วนาไปสู่อาศรมบท ให้บริษัททั้งหมดบรรพชา.
พระราชาแม้เหล่าอื่นทรงออกบรรพชา โดยอุบายนี้ถึง ๖ พระองค์.
รวมพระราชาสละโภคัยมไหศวริยสมบัติ ออกบรรพชาเป็น ๗
พระองค์.
อาศรมมีปริมณฑล ๓๖ โยชน์ เต็มบริบูรณ์หาที่ว่างมิได้.
ดาบสองค์ใดตรึกวิตกอย่างใดอย่างหนึ่งมีกามวิตกเป็ นต้น
หัตถิปาลดาบสผู้มหาบุรุษก็แสดงธรรมแก่ดาบสนั้น
บอกให้เจริญพรหมวิหารภาวนาบ้าง กสิณภาวนาบ้าง.
ดาบสเหล่านั้นยังฌานและอภิญญาให้เกิดแล้วโดยมาก
ในสามส่วนไปบังเกิดในพรหมโลกสองส่วน. แบ่งส่วนที่ ๓ ออกเป็น ๓ ประเภท
ส่วนหนึ่งบังเกิดในพรหมโลก ส่วนหนึ่ง บังเกิดในฉกามาพจรสวรรค์
ส่วนหนึ่งทาการบารุงบาเรอแก่ฤาษีทั้งหลาย แล้วบังเกิดในกุลสมบัติ ๓ (คือ
กษัตริย์ พราหมณ์และคฤหบดี) ในมนุษยโลก.
คาสั่งสอนของหัตถิปาลดาบสทาให้มหาชนปราศจากทุคติ คือนรก
กาเนิดสัตว์เดียรัจฉาน ปิตติวิสัย และอสุรกายด้วยประการฉะนี้.
สมดังที่พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ว่า
บุคคลพึงขวนขวายในกรรมที่ดี พึงห้ามจิตเสียจากความชั่ว
เพราะเมื่อทาความดีช้า ใจย่อมยินดีในความชั่ว
คนเราจึงควรกระทาความดีโดยเร็วพลันทีเดียว.
พระบรมศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้วตรัสว่า
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
แม้ในปางก่อนตถาคตก็ออกสู่มหาภิเนษกรมณ์อย่างนี้เหมือนกัน

20. 20
แล้วทรงประชุมชาดกว่า
พระเจ้าเอสุการีในครั้งนั้น
ได้มาเป็น พระเจ้าสุทโธทนมหาราช ในบัดนี้
พระเทวีได้มาเป็ น พระนางมหามายา
ปุโรหิตได้มาเป็น พระกัสสป
นางพราหมณีได้มาเป็น นางภัททกาปิลานี
อชปาลกุมารได้มาเป็น พระอนุรุทธะ
โคปาลกุมารได้มาเป็น พระโมคคัลลานะ
อัสสปาลกุมารได้มาเป็ น พระสารีบุตร
บริษัทที่เหลือได้มาเป็ น พุทธบริษัท
ส่วนหัตถิปาลกุมารได้แก่ เราผู้ตถาคต นั่นเอง ฉะนี้แล.
จบอรรถกถาหัตถิปาลชาดกที่ ๑๓
-----------------------------------------------------