ว่าด้วย โทษที่ไม่รู้ประมาณตน พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเวฬุวันวิหาร ทรงปรารภเหตุที่พระเทวทัตทำท่าทางอย่างพระสุคตเจ้า จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. เรื่องปัจจุบันได้ให้พิสดารแล้วในหนหลังแล. ส่วนในชาดกนี้มีความย่อดังต่อไปนี้ :- พระศาสดาตรัสถามว่า สารีบุตร พระเทวทัตเห็นพวกเธอแล้วกระทำอย่างไร พระเถระจึงกราบทูลว่า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ พระเทวทัตนั้น เมื่อจะกระทำตามพระองค์ ให้พัดในมือข้าพระองค์แล้วนอน ทีนั้น พระโกกาลิกะจึงเอาเข่าประหารพระเทวทัตนั้นที่อก พระเทวทัตนั้นกระทำตามพระองค์ ได้เสวยทุกข์เห็นปานนี้. พระศาสดาทรงสดับดังนั้นจึงตรัสว่า สารีบุตร เทวทัตกระทำตามกิริยาท่าทางของเรา จึงเสวยความทุกข์ มิใช่ในบัดนี้เท่านั้น แม้ในกาลก่อน ก็ได้เสวยมาแล้วเหมือนกัน อันพระเถระทูลอาราธนาแล้ว จึงทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
ชัมพุกชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๕. ชัมพุกชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๓๕)
ว่าด้วยสุนัขจิ้งจอกชัมพุกะอวดเก่ง
(ราชสีห์โพธิสัตว์สอนสุนัขจิ้งจอกว่า)
[๑๓๗] ชัมพุกะ ช้างนั้นมีร่างกายสูงใหญ่และมีงายาว
เจ้าไม่ได้เกิดในตระกูลของราชสีห์ที่สามารถจับช้างได้
(ราชสีห์โพธิสัตว์ยืนอยู่บนยอดภูเขา เห็นสุนัขจิ้งจอกถึงความพินาศ
จึงกล่าวว่า)
[๑๓๘] สัตว์ใดมิใช่ราชสีห์ ทาท่าทางเหมือนราชสีห์
สัตว์นั้นจะเป็ นเหมือนสุนัขจิ้งจอกถูกช้างเหยียบแล้ว
นอนทอดอาลัยอยู่บนแผ่นดิน
[๑๓๙] ผู้ใดไม่รู้กาลังกาย กาลังปัญญา และกาเนิดของบุคคลผู้มียศ
ผู้สูงสุด มีร่างกายใหญ่และมั่นคง มีกาลังมาก
ผู้นั้นก็เหมือนชัมพุกะที่ถูกช้างฆ่านอนตายอยู่
[๑๔๐] ส่วนผู้ใดในโลกนี้รู้กาลังกายและกาลังปัญญาในตน
พิจารณาด้วยความรู้ที่ได้เล่าเรียนศึกษามา และด้วยคาสุภาษิต
ประมาณตนแล้วจึงทาการงาน ผู้นั้นย่อมมีชัยอย่างไพบูลย์
ชัมพุกชาดกที่ ๕ จบ
----------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
ชัมพุกชาดก
ว่าด้วย โทษที่ไม่รู้ประมาณตน
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเวฬุวันวิหาร
ทรงปรารภเหตุที่พระเทวทัตทาท่าทางอย่างพระสุคตเจ้า
จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
เรื่องปัจจุบันได้ให้พิสดารแล้วในหนหลังแล.
ส่วนในชาดกนี้มีความย่อดังต่อไปนี้ :-
พระศาสดาตรัสถามว่า สารีบุตร
พระเทวทัตเห็นพวกเธอแล้วกระทาอย่างไร พระเถระจึงกราบทูลว่า
ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ พระเทวทัตนั้น เมื่อจะกระทาตามพระองค์
ให้พัดในมือข้าพระองค์แล้วนอน
ทีนั้น พระโกกาลิกะจึงเอาเข่าประหารพระเทวทัตนั้นที่อก
พระเทวทัตนั้นกระทาตามพระองค์ ได้เสวยทุกข์เห็นปานนี้.

2. 2
พระศาสดาทรงสดับดังนั้นจึงตรัสว่า สารีบุตร
เทวทัตกระทาตามกิริยาท่าทางของเรา จึงเสวยความทุกข์ มิใช่ในบัดนี้เท่านั้น
แม้ในกาลก่อน ก็ได้เสวยมาแล้วเหมือนกัน อันพระเถระทูลอาราธนาแล้ว
จึงทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติในนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์บังเกิดในกาเนิดราชสีห์ อยู่ในถ้า ณ หิมวันตประเทศ วันหนึ่ง
ฆ่ากระบือแล้วกินเนื้อ ดื่มน้า แล้วกลับมายังถ้า สุนัขจิ้งจอกตัวหนึ่งพบราชสีห์นั้น
เมื่อไม่อาจหลบหนี จึงนอนหมอบ เมื่อราชสีห์กล่าวว่า อะไรกัน สุนัขจิ้งจอก
มันจึงกล่าวว่า ท่านผู้เจริญ ข้าพเจ้าจักอุปัฏฐากท่าน. ราชสีห์กล่าวว่า ถ้าอย่างนั้น
เจ้าจงมา แล้วนาสุนัขจิ้งจอกนั้นไปยังสถานที่อยู่ของตน
แล้วนาเนื้อมาเลี้ยงดูมันทุกวันๆ เมื่อสุนัขจิ้งจอกนั้นมีร่างกายอ้วนพี
เพราะกินเดนของราชสีห์
วันหนึ่ง เกิดมานะขึ้นมาก มันจึงเข้าไปหาราชสีห์แล้วกล่าวว่า
ข้าแต่นาย ข้าพเจ้าเป็ นกังวลสาหรับท่านมาตลอดกาลนาน
ท่านนาเนื้อมาเลี้ยงข้าพเจ้าเป็นนิจ วันนี้ ท่านจงอยู่ที่นี้แหละ
ข้าพเจ้าจักฆ่าช้างเชือกหนึ่งกินเนื้อมันแล้วจักนามาเผื่อท่านด้วย.
ราชสีห์กล่าวว่า สุนัขจิ้งจอกเจ้าอย่าพอใจเรื่องฆ่าช้างนี้เลย
เพราะเจ้ามิได้เกิดในกาเนิดสัตว์ที่ฆ่าช้างกินเนื้อ เราจักฆ่าช้างให้แก่เจ้า
ธรรมดาช้างทั้งหลายตัวใหญ่ร่างกายสูง เจ้าอย่าสวนหน้าจับ
เจ้าจงทาตามคาของเรา แล้วกล่าวคาถาที่ ๑ ว่า :-
ดูก่อนสุนัขจิ้งจอก ช้างนั้นตัวใหญ่ ร่างกายสูง งาก็ยาว
ตัวเจ้าไม่ได้เกิดในตระกูลสัตว์ที่จะจับช้างได้.
สุนัขจิ้งจอก เมื่อราชสีห์ห้ามอยู่ ก็ขืนออกจากถ้า
บันลืออย่างสุนัขจิ้งจอก ๓ ครั้งว่า ฮกๆๆ แล้วยืนบนยอดเขา แลดูที่เชิงเขา
เห็นช้างดาเชือกหนึ่งกาลังเดินไปตามเชิงเขา
จึงโดดไปหมายว่าจักตกลงบนกระพองของช้างนั้น แต่พลาดตกไปที่ใกล้เท้า.
ช้างยกเท้าหน้าเหยียบลงบนกระหม่อมของสุนัขจิ้งจอกนั้น
ศีรษะแตกแหลกละเอียดเป็นจุรณวิจุรณไป. สุนัขจิ้งจอกนั้นนอนทอดถอนใจอยู่
ณ ที่นั้นเอง. ช้างส่งเสียงโกญจนาทแปร๋นแปร๋นหลีกไป.
พระโพธิสัตว์ไปยืนอยู่บนยอดเขา เห็นสุนัขจิ้งจอกนั้นถึงความพินาศ
จึงกล่าวว่า สุนัขจิ้งจอกได้รับความฉิบหาย เพราะอาศัยมานะของตน
แล้วกล่าวคาถา ๓ คาถาว่า :-
ผู้ใดมิใช่ราชสีห์ ยกตนเพราะสาคัญว่าเป็นราชสีห์
ผู้นั้นย่อมเป็นเหมือนสุนัขจิ้งจอก ถูกช้างเหยียบนอนหายใจแขม่วอยู่บนแผ่นดิน.
ผู้ใดไม่รู้จักกาลังกาย กาลังความคิด และชาติสกุลของผู้มียศ

3. 3
เป็นคนชั้นสูง มีข้อลาล่าสัน มีกาลังมาก ผู้นั้นย่อมเป็นเหมือนสุนัขจิ้งจอก
ถูกช้างเหยียบนอนตายอยู่นี้.
ส่วนผู้ใดใคร่ครวญก่อนแล้ว จึงทาการงาน รู้จักกาลังกาย
และกาลังความคิดของตน ด้วยการเล่าเรียนด้วยความคิด และด้วยคาสุภาษิต
ผู้นั้นย่อมมีชัยอย่างไพบูลย์.
พระโพธิสัตว์กล่าวกรรมที่ควรกระทาในโลกนี้ด้วยคาถา ๓ คาถาเหล่า
นี้ด้วยประการฉะนี้แล.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว
จึงทรงประชุมชาดกว่า
สุนัขจิ้งจอกในครั้งนั้น ได้เป็น พระเทวทัต ในบัดนี้
ส่วนราชสีห์ในครั้งนั้น ได้เป็น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาชัมพุกชาดกที่ ๕
--------------------------