2. Εισαγωγή
Οι οικονομικές δομές του ελληνικού κόσμου υπέστησαν μεγάλες αλλαγές, στους τρεις αιώνες της
Αρχαϊκής περιόδου (800-περίπου 480 π.Χ.). Το τέλος της βρίσκει τα ελληνικά φύλα να κατοικούν
σε μία έκταση από την αναπτυγμένη Eγγύς Aνατολή μέχρι και τις πιο απόμακρες ακτές της
Mεσογείου και να εκμεταλλεύονται τις φυσικές πηγές χρησιμοποιώντας όλο και περισσότερο
εξειδικευμένες μεθόδους. Με αυτόν τον τρόπο ήταν σε θέση πλέον να καλύπτουν τις ανάγκες
τους, να αυξάνουν τον αριθμό τους σταδιακά και να παράγουν ένα σεβαστό πλεόνασμα αγαθών.
Ενώ όμως είναι δυνατό να καθοριστεί ο γενικός χαρακτήρας και ο ρυθμός αυτής της εξέλιξης, τα
αίτια που οδήγησαν σε αυτήν παρουσιάζουν δυσκολίες αναφορικά με τον ακριβή εντοπισμό τους.
3. Ένας σημαντικός λόγος για την κατάσταση αυτή είναι η
ανεπάρκεια γραπτών πηγών, σύγχρονων με τα γεγονότα.
Το έργο του Ησιόδου "Έργα και Ημέραι" , όσα από τα
συγγραφικά έργα του Θέογνη έχουν διασωθεί, καθώς και
αυτά του Ηροδότου -που αναφέρονται στο τέλος της
Αρχαϊκής περιόδου- είναι οι μόνες πηγές αυτής της εποχής
που μπορούν να χρησιμοποιηθούν.
Τόσο ο Όμηρος, ο οποίος περιγράφει προγενέστερες
περιόδους από την Αρχαϊκή, όσο και οι μεταγενέστεροι
συγγραφείς Αριστοτέλης, Θουκυδίδης και όσοι ακόμη
περιλαμβάνουν στα έργα τους πληροφορίες σχετικές με
οικονομικής φύσης θέματα, πρέπει να μελετιούνται με
μεγάλη προσοχή. Ωστόσο, μπορεί κανείς να απομονώσει
και να μελετήσει ορισμένα στοιχεία που καθορίζουν τον
οικονομικό χαρακτήρα των αρχαϊκών ελληνικών
κοινοτήτων.
Αρχαϊκός κούρος από το Πτώων της Βοιωτίας που
ίσως απεικονίζει τον Απόλλωνα (περ.520 π.Χ.).
4. Βασικά είναι η ιδιοκτησία και η καλλιέργεια της γης που αποτελούν κύριες προϋποθέσεις για
την απόκτηση εξουσίας. Η περιουσία που βασιζόταν στη γεωργία ήταν πρωταρχικής σημασίας
τόσο για την πολιτική όσο και για την κοινωνική θέση ενός έλληνα πολίτη. H σχέση της
γαιοκτησίας με την πολιτικο-οικονομική ανεξαρτησία ενός οίκου ή μιας οικογένειας υπήρξε
πάντα αλληλένδετη στη ζωή των Eλλήνων και δεν εμφανίζεται για πρώτη φορά στην Αρχαϊκή
περίοδο (Αριστοτέλης, Πολιτικά 1266β14-1266β24).
Αμφορέας της Ομάδας της Μπολόνια με θέμα τον Ηρακλή που φέρνει
τον Ερυμάνθιο Κάπρο στον τρομαγμένο Ευρυσθέα (520-500).
5. Προκειμένου δε να εξηγηθεί η οικονομική επέκταση εκτός του ελλαδικού χώρου την εποχή αυτή,
έχει συνδεθεί με την εμφάνιση αστικών κέντρων και την εξέλιξη των πόλεων, καθώς και με τη
συγκέντρωση της πολιτικής εξουσίας στα χέρια των τυράννων από τον 6ο αιώνα π.Χ. και ύστερα.
Με τις διαδικασίες οικονομικής ανάπτυξης των ελληνικών κοινωνιών έχουν επίσης συσχετιστεί,
το αποικιακό ρεύμα, η ανάπτυξη του εμπορίου και προς το τέλος των αρχαϊκών χρόνων η
εμφάνιση του νομίσματος.
Υδρία με θέμα τον Αχιλλέα που απαγάγει την Πολυξένη και τον Τρωίλο (περ.550).
6. Γεωργία - Εισαγωγή
Η κύρια πηγή εισοδημάτων, είτε αυτά
προορίζονταν για εγχώρια κατανάλωση, είτε
για ανταλλαγή μέσω του εμπορίου, ήταν η
γη. Η κτηνοτροφία περιοριζόταν σε
συγκεκριμένες ορεινές περιοχές, λόγω
ακριβώς της γεωγραφικής τους θέσης. Οι
μελετητές της Αρχαϊκής περιόδου
υποστηρίζουν ότι οι οικονομικοί λόγοι των
κρίσεων του αρχαϊκού κόσμου -όπου και
όποτε οι κρίσεις αυτές μπορούσαν να
εντοπιστούν και ανεξάρτητα απ' το αν ήταν
αποτέλεσμα κοινωνικής δυσαρέσκειας ή
πολεμικών επιχειρήσεων- συνδέονταν άμεσα
ή έμμεσα με τη γη. Επιπλέον, όσες
οικονομικές διεκδικήσεις έγιναν, για τις
οποίες πληροφορούμαστε μέσα από τις
πηγές, επικεντρώνονταν γύρω από το θέμα
της γης.
Αμφορέας του Ζωγράφου του Λυσιππίδη με θέμα τη μονομαχία Αχιλλέα-Μέμνωνα υπό τα
βλέμματα της Θέτιδος και της Ηούς (περ.510). Σύμφωνα με την άποψη πολλών μελετητών
της μυθολογίας και αρχαιολογίας, οι εκστρατείες του Αχιλλέα γύρω από τα τρωικά εδάφη
– κατά τη διάρκεια μιας εκ των οποίων φόνευσε τον σύμμαχο των Τρώων Μέμνωνα –
αλλά ίσως και η ίδια η τρωική εκστρατεία είχαν οικονομικό κίνητρο.
7. Ο Ησίοδος με το έργο του Έργα και Ημέραι και ο Σόλων με όσα από τα ποιήματά του σώζονται είναι οι
μόνες σύγχρονες με την εποχή πηγές που έχουμε, οι οποίες αναφέρονται στην ένταση που υπήρχε
μεταξύ των φτωχών χωρικών και των μεγάλων γαιοκτημόνων-αριστοκρατών. Πρέπει να τονιστεί βέβαια
ότι τόσο ο Σόλων όσο και ο Ησίοδος αναφέρονται σε διαφορετικές περιοχές και ανήκουν σε
διαφορετικές εποχές, καθώς τους χωρίζει περίπου ένας αιώνας. Ο Ησίοδος μας δίνει πληροφορίες για τις
συνθήκες γεωργίας σε μία μικρή αγροτική περιοχή της Βοιωτίας, την Άσκρα (πιθανότατα πρόκειται για
το δικό του χωριό), στις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ. (Ησίοδος, Έργα και Ημέραι 383-617).
Αμφορέας με θέμα τον Ηρακλή
και τη μάχη του με το Γηρυόνη
(520 π.Χ.). Ο ημίθεος αποτελούσε
τον κατεξοχήν ήρωα της Βοιωτίας,
αφού είχε γεννηθεί εκεί κατά τον
επικρατέστερο μύθο.
8. Οι απόψεις του Σόλωνα, όπως αυτές σώζονται στο έργο
του Αριστοτέλη και του Πλούταρχου, αποτελούν μία
άμεση πηγή για την Αθήνα των αρχών του 6ου αιώνα
π.Χ., πριν από την επικράτηση της τυραννίας του
Πεισίστρατου (Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία 12,
Πλούταρχος, Βίος Σόλωνα 13.1-3). Τα προβλήματα
ανάμεσα στους χωρικούς και στους γαιοκτήμονες, ήταν
αποτέλεσμα της απληστίας των πλουσίων, οι οποίοι
είχαν παντού την εξουσία και επιδίωκαν να αυξήσουν
την περιουσία τους και να μεγαλώσουν τον αριθμό του
εργατικού δυναμικού που εξαρτιόταν από αυτούς. H
κατάσταση αυτή επιδεινώθηκε με την ύπαρξη
ανεκμετάλλευτων εκτάσεων, την άνιση διανομή της γης
και τη μέθοδο του διαμοιρασμού της περιουσίας στους
κληρονόμους.
Μοσχοφόρος από την Ακρόπολη της Αθήνας,
570-560 π.Χ. Αθήνα, Μουσείο Ακροπόλεως.
9. Πόλεμος
Στην Αρχαϊκή περίοδο πολεμικές συρράξεις συνέβαιναν κυρίως μεταξύ των γειτονικών πόλεων
για τον έλεγχο των συνόρων. Το μεγαλύτερο όμως ποσοστό αυτών των συρράξεων είχαν τη
μορφή επιδρομών. Μάλιστα ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι οι επιδρομές ήταν χαρακτηριστικό
στοιχείο του ελληνικού κόσμου από την αρχή της ιστορίας του. Δεν είναι εξακριβωμένο απόλυτα
-αν και είναι πολύ πιθανόν να ίσχυε- εάν οι πολεμικές συμπλοκές για πολιτικούς λόγους είχαν και
αυτές τη μορφή ληστρικών επιδρομών (Θουκυδίδης, Iστοριών 1.2, 1.24).
Πρώιμος ερυθρόμορφος αμφορέας του Ανδοκίδη με θέμα μονομαχία ηρώων υπό τα βλέμματα
της Αθηνάς και του Ερμή (520-500 π.Χ.). Οι μονομάχοι είναι εξοπλισμένοι με όπλα
σύγχρονα του αγγειογράφου.
10. Μέσω του πολέμου, η ελληνική πόλη είχε την ευκαιρία να αυξήσει τη δύναμή της αποκτώντας
περισσότερες γεωργικές εκτάσεις, ενώ την ίδια στιγμή έθετε σε κίνδυνο την επιβίωση των γειτόνων
της με την καταστροφή ή την ιδιοποίηση της καλλιεργήσιμης γης τους. Επιπλέον, τα λάφυρα
οποιασδήποτε μορφής αποτελούσαν σημαντική πηγή πλούτου για τους στρατούς των πόλεων.
Αμφορέας με παράσταση της Θέτιδος να παραδίδει στον Αχιλλέα τα νέα
του όπλα (575-550).
11. Οι τακτικές πολεμικές
εκστρατείες ήταν άλλος ένας
τρόπος, για να συμπληρωθούν
οι υπάρχουσες προμήθειες
τροφίμων με την αρπαγή των
ξένων, αλλά και για να
προστατευθεί η δική τους
παραγωγή από οποιαδήποτε
ξένη επιβουλή. Για το χρονικό
διάστημα που διαρκούσαν
αυτές, οι αγρότες ήταν
παράλληλα και στρατιώτες.
Στην αρχαϊκή Ελλάδα, ειδικά
μετά την επικράτηση της νέας
πολεμικής μεθόδου, της
οπλιτικής φάλαγγας, οι ρόλοι
του αγρότη και του οπλίτη
ήταν άμεσα συνδεδεμένοι
μεταξύ τους.
Κύλικα με παράσταση μυθικού πολεμιστή εξοπλισμένου κατά
τα πρότυπα της οπλιτικής φάλαγγας (περ.560).
12. Στις περισσότερες ελληνικές πόλεις,
οι ίδιοι οι πολίτες έπρεπε να
προμηθεύονται τον οπλιτικό
εξοπλισμό τους, ώστε να μπορούν να
συμμετέχουν σε στρατιωτικές
εκστρατείες. Η Σπάρτη αποτελούσε
εξαίρεση σε αυτό μια και η ίδια η
πόλη πρόσφερε τα όπλα στους
στρατιώτες της. Αναπόφευκτα, μόνον
όσοι ανήκαν στα ισχυρά οικονομικά
στρώματα αποτελούσαν τα μέλη των
στρατευμάτων. Αρχικά, οι
αριστοκράτες συγκροτούσαν κυρίως
το ιππικό. Με τη σταδιακή όμως
επικράτηση της οπλιτικής φάλαγγας
και με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
στην Αθήνα, η τάξη των ζευγιτών ή
διακοσιομέδιμνων αποτέλεσε πλέον
τη βάση του στρατού.
13. Οι δύο πρώτες οικονομικές τάξεις, οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς (τριακοσιομέδιμνοι),
συνέχισαν να επανδρώνουν το ιππικό. Με τον καιρό, όμως, το σώμα των ιππέων άρχισε να
χάνει την κυρίαρχη θέση που είχε στο στράτευμα και τον πρωταγωνιστικό ρόλο που έπαιζε
μέχρι τότε στις πολεμικές συγκρούσεις. Πιθανότατα, λοιπόν, ορισμένοι από τους
πεντακοσιομέδιμνους και τους ιππείς να επέλεγαν ή και να αναγκάζονταν να υπηρετούν
πλέον στο σώμα των οπλιτών. Από την άλλη πλευρά, οι ασθενέστερες οικονομικά τάξεις
μετείχαν ως ακροβολιστές ή ως απλοί κωπηλάτες.
Χάλκινος ελικωτός κρατήρας: Οπλίτες και τέθριππα από τον διάκοσμο του λαιμού, 550-525
π.Χ. Châtillon-sur-Seine, Musée.
14. Οπλίτες
Το πνεύμα που χαρακτηρίζει τη νέα πραγματικότητα της Αρχαϊκής περιόδου -όπως αυτή εκφράζεται
μέσα από το θεσμό της πόλης- απαιτεί από το άτομο, για να μπορέσει να αποκτήσει μία θέση στον
πολιτικό της κόσμο, να λειτουργεί ως αναπόσπαστο τμήμα της, να συνεργάζεται δηλαδή και να
συμπάσχει με το υπόλοιπο τμήμα των πολιτών. Αυτό το πνεύμα φαίνεται και μέσα από τη νέα τακτική
πολέμου, που εισάγεται τον 7ο αιώνα π.Χ., την οπλιτική φάλαγγα. Παλαιότερα οι μάχες είχαν τη
μορφή συμπλοκών μεταξύ των ευγενών από τις αντίπαλες παρατάξεις. Τώρα απαιτούνται οι μαχητικές
ικανότητες του συνόλου των πολεμιστών για τη διατήρηση της αδιάσπαστης πολεμικής παράταξης.
Αναπαράσταση Ελλήνων οπλιτών από σύλλογο ιστορικών μελετών. Είναι
εμφανής ο οπλιτικός τρόπος μάχης με την πυκνή παράταξη βαριά θωρακισμένων
ασπιδοφόρων ανδρών.
15. Από τις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ., ο στρατός των περισσότερων πόλεων, όπως για παράδειγμα
της Αθήνας, αποτελούνταν από οπλίτες που προμηθεύονταν οι ίδιοι τα όπλα και το φαγητό τους,
εκτός από την περίπτωση της Σπάρτης, όπου τον εξοπλισμό τον διέθετε το ίδιο το κράτος. Τη
στρατιωτική εικόνα της αρχαϊκής πόλης συγκροτούσε ο πολίτης-στρατιώτης που μαχόταν ως
μέλος μιας ομάδας.
Αμφορέας της
Ομάδας Ε με θέμα
τον Ηρακλή που
μάχεται με τον
τρισώματο γίγαντα
Γηρυόνη (περ.540).
Ο Γηρυόνης
αποδίδεται ως τρεις
αρχαϊκοί οπλίτες με
πλήρη οπλισμό σε
κλειστή φάλαγγα.
16. Ο οπλίτης ήταν ο καθιερωμένος πεζικάριος των
ελληνικών πόλεων, όπως καθιερώθηκε από τον 7ο
αιώνα μέχρι και τον 4ο αιώνα π.Χ. Πήρε το όνομά
του από το πλέον εμφανές κομμάτι του αμυντικού
εξοπλισμού του, την κοίλη -συνήθως κυκλική
ασπίδα- που λεγόταν όπλον. Είχε διάμετρο περίπου
1 μέτρο και ήταν κατασκευασμένη από χαλκό, ξύλο
και δέρμα. Τα υπόλοιπα μέρη του εξοπλισμού του
αποτελούσαν ο θώρακας, οι περικνημίδες και το
κράνος, όλα κατασκευασμένα από χαλκό.
Αμφορέας του Ευθυμίδη: Ο Έκτορας με
τον Πρίαμο και την Εκάβη, 510-500 π.Χ.
Μόναχο, Staatliche
Antikensammlungen. Ο ήρωας
απεικονίζεται ως ένας τυπικός οπλίτης
της ύστερης αρχαϊκής περιόδου με τον
ανάλογο οπλισμό.
17. Για την επίθεση ήταν εξοπλισμένος με δύο δόρατα, ενώ το
σπαθί δεν ήταν βασικό εξάρτημα της οπλιτικής πανοπλίας·
χρησιμοποιούνταν μόνο σε περίπτωση ανάγκης και ήταν σαφώς
μικρότερο και λιγότερο σημαντικό απ' ότι στη Γεωμετρική
εποχή (Αλκαίος, αρ.357 στο Loeb I, Greek Lyric). Ο ποιητής
Τυρταίος αναφέρει ότι η συμμετοχή των γυμνητών -που
μάχονταν με τόξα, βέλη και σφενδόνες- ήταν περιστασιακά
αποδεκτή στην οπλιτική τακτική του πολέμου κατά την
Αρχαϊκή περίοδο. Το τόξο και η σφενδόνη χρησιμοποιήθηκαν
από τον 7ο αιώνα π.Χ. και δεν αποτελούσαν στοιχεία της προ-
οπλιτικής περιόδου στην Ελλάδα.
Οπλίτης από τη Στερεά Ελλάδα κατά τα τέλη της
αρχαϊκής περιόδου. Εντυπωσιακό είναι το διπλό λοφίο,
ενώ αξιοσημείωτο είναι ότι ο οπλίτης φορά πλήρη
αμυντικό εξοπλισμό που αποτελείται από ασπίδα με
χάλκινη επικάλυψη (όπλον), μεταλλικές περικνημίδες,
μεταλλικό θώρακα με δερμάτινα εξαρτήματα και «κλειστό»
μεταλλικό κράνος.
18. Το χαρακτηριστικό της οπλιτικής φάλαγγας ήταν η συνολική παράταξη των στρατιωτών για μάχη
και σίγουρα χρονολογείται πριν από την εμφάνιση του οπλιτικού εξοπλισμού στις ελληνικές
κοινότητες. Τα διάφορα εξαρτήματά του εμφανίστηκαν σταδιακά, περίπου από το 720 π.Χ. μέχρι
το 650 π.Χ. Γενικά, δε μπορεί να γίνεται λόγος για συστηματικό και πλήρη οπλιτικό εξοπλισμό
νωρίτερα από το β' μισό του 7ου αιώνα π.Χ.
Αναπαράσταση οπλιτικής φάλαγγας από
σύλλογο ιστορικών. Αξιοσημείωτη είναι η
πανσπερμία εμβλημάτων στις ασπίδες
(επισήματα).
19. Η απόκτηση της οπλιτικής πανοπλίας
ήταν πραγματικός κόπος και μεγάλο
έξοδο. Απαιτούσε μεγάλες ποσότητες
ακριβού μετάλλου, ένα κράμα χαλκού
και κασσίτερου, που έπρεπε να
εισαχθεί από τα Βαλκάνια, τη Μικρά
Ασία και την Κύπρο. Γι' αυτό το λόγο
οι οπλίτες στις περισσότερες
ελληνικές πόλεις ανήκαν στις ισχυρές
οικονομικά τάξεις.
Η αναχώρηση του οπλίτη. Ο
πρωταγωνιστής εξοπλίζεται με
τη βοήθεια των οικείων του.
Σκηνή σε ερυθρόμορφο αμφορέα
του 6ου
αι.
20. Στην Αθήνα την οπλιτική
φάλαγγα συγκροτούσαν οι
ζευγίτες, τα μέλη δηλαδή της
κοινωνικής τάξης που παρήγαγαν
200 τουλάχιστον μεδίμνους
σιτηρών ή κρασιού ετησίως.
Υπάρχει και η άποψη -που δεν
είναι αποδεκτή όμως από όλους
τους ερευνητές- ότι ονομάστηκαν
έτσι, γιατί μπορούσαν να
διατηρούν ένα ζευγάρι βοδιών για
την καλλιέργεια των χωραφιών
τους. Εξαιτίας της συμμετοχής
τους ως οπλίτες, η οικονομική και
πολιτική ανεξαρτησία τους ήταν
αναπόφευκτα ζωτική για την
πόλη-κράτος. Ένας ζευγίτης
χρειαζόταν το λιγότερο δώδεκα
εκτάρια γης, για να παράγει τους
ζητούμενους 200 μεδίμνους
σιτηρών, που θα του επέτρεπαν να
προμηθευτεί την οπλιτική
πανοπλία.
Ερυθρόμορφη Κύλικα του Όλτου με παράσταση οπλίτη
(περ.490). Αυτή είναι η εικόνα ενός νεαρού οπλίτη της
περιόδου των Μηδικών Πολέμων
21. Τέλος, μία άλλη άποψη ταυτίζει τους ζευγίτες με τους εκτήμορους της προ-σολωνικής εποχής,
τους χρεωμένους δηλαδή αγρότες που ήταν υποχρεωμένοι να παραδίδουν το 1/6 της παραγωγής
τους ως μορφή ενοικίου. Σύμφωνα με αυτήν την άποψη μετά τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα,
αφού απελευθερώθηκαν από τα χρέη οι πρώην εκτήμοροι, συνέχισαν να καλλιεργούν μικρές
εκτάσεις γης και συγκρότησαν την τάξη των ζευγιτών.
Τυρρηνικός
αμφορέας με θέμα
οπλιτική μάχη
(περ.560). Ας
παρατηρήσει
κανείς ότι οι
στρατιώτες
αριστερά διαθέτουν
την κυκλική
ασπίδα Όπλον, που
ήταν η
δημοφιλέστερη και
αποτελεσματικότερ
η, ενώ η αριστερή
παράταξη την
οκτώσχημη που
συνηθιζόταν στη
Βοιωτία και
Λοκρίδα.
22. Η πόλη της Σπάρτης υιοθέτησε την οπλιτική
φάλαγγα περίπου στα μέσα του 7ου αιώνα
π.Χ. Ένας μεγάλος αριθμός από αγαλματίδια
(κατασκευασμένα μαζικά από καλούπι), που
παριστάνουν οπλίτες και είναι αφιερωμένα
από φτωχούς Σπαρτιάτες στο διάσημο ιερό
της Αρτέμιδος Ορθίας, έχουν ερμηνευτεί ως
ένδειξη μιας ενωμένης οπλιτικής τάξης με
κοινή συνείδηση.
Χάλκινο ειδώλιο νέου (περ.550-500).
Πολλά ανδρικά ειδώλια αφιερώνονταν
στα κατά τόπους ιερά κατά την αρχαϊκή
εποχή και αποτελούσαν συνήθως
αναθήματα πολεμιστών ή νέων που
ενηλικιώνονταν.
23. Σε αντίθεση με άλλες πόλεις όπως η Αθήνα,
στη Σπάρτη λόγω της ύπαρξης των
ειλώτων, που καλλιεργούσαν την πρώην
δική τους γη για λογαριασμό των
Σπαρτιατών, η τάξη των οπλιτών ήταν
συνώνυμη με το σύνολο των πολιτών. Ήταν
μοναδικό φαινόμενο στον ελλαδικό χώρο η
περίπτωση των σπαρτιατών πολιτών, οι
οποίοι είχαν τη δυνατότητα αλλά και την
υποχρέωση να μετατρέπονται σε
επαγγελματικό στρατό, όποτε εμφανιζόταν
ανάγκη. Στην Αθήνα, αντίθετα, οι πολίτες
δούλευαν τη γη και όσοι από αυτούς είχαν
αρκετή περιουσία να προμηθευτούν την
οπλιτική πανοπλία υπηρετούσαν στην
οπλιτική φάλαγγα.
Μοντέλο Σπαρτιάτη αξιωματικού της
αρχαϊκής – κλασικής περιόδου. Φέρει πλήρη
αμυντικό οπλισμό (ασπίδα με το σύμβολο των
Διοσκούρων ως επίσημα, ένδειξη ότι ανήκει
στη φρουρά του βασιλιά, μεταλλικό μυώδη
θώρακα, μεταλλικές περικνημίδες και
κλειστό κράνος με κάθετο λοφίο
αξιωματικού) και ξίφος.
24. Στη Σπάρτη, η πόλη προμήθευε τα
όπλα στους πολίτες, στους είλωτες
και στους πρώην είλωτες, ενώ η
προϋπόθεση, για να υπηρετήσουν οι
πρώτοι στο οπλιτικό σώμα, ήταν η
ελάχιστη συνδρομή στα συσσίτια.
Αυτό το μέτρο συστηματοποιήθηκε
κατά τη διάρκεια ή αμέσως μετά το
Β' Μεσσηνιακό πόλεμο, στα χρόνια
πλέον της Κλασικής περιόδου, όταν
απαιτήθηκε από το λαό και
πραγματοποιήθηκε από τους
βασιλείς του, ο καταμερισμός της
γης. Το αποτέλεσμα ήταν όλοι οι
πολίτες να μετατραπούν σε οπλίτες
και να υποχρεωθούν να
ακολουθήσουν κοινή "αγωγή",
δηλαδή εκπαίδευση, μέσα από την
οποία αναπτύχθηκε η έννοια των
ομοίων.
Κύλικα του Ζωγράφου του Κλεοφράδη ή του Σωσία με θέμα την περιποίηση του
τραυματισμένου Πατρόκλου από τον Αχιλλέα (500-480). Η συντροφικότητα των
πολεμιστών είναι ήδη ανεπτυγμένη μέσα στο αρχαϊκό έπος και αντικατοπτρίζει πλήρως τη
συντροφικότητα των πολεμιστών στον αληθινό πόλεμο. Το απόγειό της το παρατηρούμε
στους Σπαρτιάτες οπλίτες.
25. Μισθοφόροι
Οι Έλληνες και οι Κάρες ήταν οι δύο
μεγαλύτερες ομάδες μισθοφόρων στην Αρχαϊκή
περίοδο. Πληροφορίες για τους δεύτερους
έχουμε από το λυρικό ποιητή Αρχίλοχο, που
υπήρξε ο ίδιος για κάποιο χρονικό διάστημα
μισθοφόρος στην περιοχή του βόρειου Αιγαίου
και μας αναφέρει ότι οι Κάρες ήταν οι πιο
διάσημοι μισθοφόροι του 7ου αιώνα π.Χ.
(Αρχίλοχος, αρ. 14 & 24 στο Loeb II, Elegy and
Iambus). Η Αίγυπτος πρόσφερε ένα μόνιμο
πεδίο απασχόλησης σε αυτόν τον τομέα και οι
αιγυπτιακές αρχές επέτρεπαν στους
μισθοφόρους τους να εγκατασταθούν στη χώρα
καλλιεργώντας δική τους γη. Ο Ηρόδοτος
περιγράφει τις συνθήκες υπό τις οποίες οι
πρώτοι έλληνες οπλίτες βρέθηκαν και
εγκαταστάθηκαν στην Αίγυπτο. Αν και η
εκδοχή του διαφέρει από εκείνη του Διόδωρου
του Σικελιώτη, σχετικά με το αν βρέθηκαν κατά
τύχη στην Αίγυπτο ή τους ζητήθηκε από το
Φαραώ Ψαμμήτιχο να έρθουν, το σημαντικό
στοιχείο είναι ότι αυτοί οι οπλίτες αποτέλεσαν
τους πρώτους έλληνες αποίκους στην Αίγυπτο. Ψηφιακή αναπαράσταση Έλληνα οπλίτη με
πλήρη οπλισμό.
26. Ο Ηρόδοτος προσθέτει ότι οι Αιγύπτιοι χαρακτήριζαν τους έλληνες στρατιώτες "χαλκέους
άνδρες", προφανώς εξαιτίας της εντύπωσης που προκαλούσαν, όταν εμφανίζονταν με την
οπλιτική πανοπλία (Ηρόδοτος, Ιστορίαι2.152). Το πιο γνωστό στρατόπεδο μισθοφόρων ήταν στις
Δάφνες κοντά στο Νείλο. Εκτός από την έντονη παρουσία των Ελλήνων στους αιγυπτιακούς
στρατούς, αναφορές υπάρχουν και για τη συμμετοχή μισθοφόρων από τη Μικρά Ασία σε
στρατούς της Ανατολής (Meiggs & Lewis, 1988:12-13, no 7).
Κρατήρας με θέμα μονομαχία πάνω από το νεκρό σώμα του Ιππόλυτου (Κόρινθος,
περ.570-540 π.Χ.).
27. Με την εμφάνιση των τυραννιών στον
ελλαδικό χώρο, οι έλληνες μισθοφόροι βρήκαν
νέο πεδίο απασχόλησης στις αυλές των
διάφορων τυράννων. Γενικά, ορισμένοι
τύραννοι του 7ου και του 6ου αιώνα π.Χ.
προσλάμβαναν μισθωμένους στρατιώτες,
κυρίως ως σωματοφύλακες. Αρχικά,
προτιμούσαν να χρησιμοποιούν πολίτες στην
προσωπική τους φρουρά, όπως ο Πεισίστρατος
κατά τη διάρκεια της πρώτης προσπάθειάς του
να επιβληθεί στην Αθήνα. Πιθανότατα τόσο ο
Θεαγένης, τύραννος των Μεγάρων, όσο και ο
Διονύσιος των Συρακουσών να
συμπεριελάμβαναν μισθοφόρους στις
σωματοφυλακές τους. Σίγουρα πάντως από το
β' μισό του 6ου αιώνα π.Χ., ήταν πλέον
κανόνας οι προσωπικές φρουρές των τυράννων
να αποτελούνται από μισθοφόρους
στρατιώτες. Ο Πολυκράτης, τύραννος της
Σάμου, μόλις κατέλαβε την εξουσία στο νησί,
δανείστηκε στρατιώτες από το Λύγδαμη της
Νάξου (Ψευδο-Αριστοτέλης, Οικονομικά
1346β10) για λόγους προστασίας.
Μελανόμορφος αμφορέας με πολεμική σκηνή (περ. 500).
28. Καλλιτεχνική απεικόνιση οπλιτών
της αρχαϊκής και πρώιμης κλασικής
εποχής. Το γεγονός ότι εδώ οι
οπλίτες απεικονίζονται χωρίς
θώρακες οδηγεί στο συμπέρασμα πως
μάλλον πρόκειται για πεζοναύτες.
Επιπτώσεις
Ο πόλεμος στην αρχαϊκή Ελλάδα δεν
είχε μόνο πολιτικό ρόλο αλλά και
οικονομικό. Λειτουργούσε ως
παράγοντας που επηρέαζε άμεσα -θετικά
ή αρνητικά- τους ουσιώδεις τομείς της
οικονομικής ζωής (απόκτηση τροφής,
περιουσία, εργασία).
Αντίθετα, δεν είναι δυνατόν να συνδεθεί
άμεσα με την οικονομική ανάπτυξη των
ελληνικών πόλεων. Ωστόσο, έχει ειπωθεί
ότι οι πολεμικές εκστρατείες ώθησαν την
παραγωγή όπλων σε μία διαδικασία
εντατικοποίησής της, εξαιτίας βέβαια της
αύξησης στη ζήτησή τους, ιδιαίτερα μετά
την επικράτηση της οπλιτικής φάλαγγας.
Σίγουρες πάντως αποδείξεις για αυτό το
φαινόμενο δεν υπάρχουν.
θκθκθξκθκ
υηκυηυηκξ
ξηυθθθθθθ
θθθθθθθθθ
θθθθθθθθθ
θθθθθθθηξ
ηξηξηηξηξη
ξηξηξηξθυυ
29. Ανεξάρτητα όμως από την ακρίβεια της παραπάνω δήλωσης, δεν μπορεί να αγνοηθεί ότι ο πόλεμος
είχε ως αποτέλεσμα την αναγκαστική εκμετάλλευση του έμψυχου και άψυχου δυναμικού της
ηττημένης πόλης: την υποδούλωση, δηλαδή, του λαού και την πώληση των κατοίκων του στις αγορές
δούλων, την καταστροφή των καλλιεργειών, την κλοπή προμηθειών και την απόκτηση λαφύρων.
Αρύβαλλοι με τη μορφή κεφαλής που φέρει κράνος (περ.600-550, Ανατολική Ελλάδα - Ιωνία).
30. Λάφυρα
Μία σημαντική πηγή εσόδων για τους νικηφόρους στρατούς ήταν οπωσδήποτε τα λάφυρα. Σε αυτήν
την κατηγορία ανήκαν οι αιχμάλωτοι και τα ανδράποδα, άτομα δηλαδή που είχαν συλληφθεί κατά τη
διάρκεια πολεμικών συρράξεων και λεηλασιών σε διάφορες πόλεις και περιοχές, και προορίζονταν
κυρίως για υποδούλωση. Εκτός από το "έμψυχο υλικό", μία ακόμα ποικιλία από αντικείμενα
κατέληγε στα χέρια των νικητών· ανάμεσά τους ξεχώριζαν οι δακτύλιοι (χρυσά και αργυρά
κοσμήματα), τα εκπώματα και τα ποτήρια (κύπελλα πόσης από πολύτιμα μέταλλα), τα έπιπλα
(κατασκευές από πολύτιμα μέταλλα) και ο ιματισμός (υφάσματα και ρούχα πολυτελείας).
Η αναχώρηση του Αχιλλέα για τον πόλεμο. Μελανόμορφος αττικός αμφορέας (περ.550 π.Χ.).
31. Μέρος των λαφύρων κατέληγε στα διάφορα ιερά με τη μορφή ιδιωτικών ή δημόσιων
αφιερωμάτων. Τα όπλα του ηττημένου στρατού ήταν από τα πιο χαρακτηριστικά αντικείμενα που
οι νικητές πρόσφεραν στους θεούς ως ένδειξη της ευγνωμοσύνης τους για τη νίκη που τους
χάρισαν. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι Φωκείς, σε μία μόνο περίπτωση, αφιέρωσαν στο ιερό των
Δελφών 2000 εχθρικές ασπίδες έπειτα από νίκη τους (Ιστορίαι 8.27).
Αμφορέας με θέμα τον
Αχιλλέα και τον
Αίαντα που παίζουν
πεσσούς ενώ τους
παρακολουθούν
οπλισμένοι Αχαιοί
(περ.510). Τα όπλα
ενός πολεμιστή που
έπεφτε στη μάχη
αποτελούσαν λάφυρο
(αν ήταν εχθρός) ή
τιμητικό δώρο (αν ήταν
φίλος), όπως στην
περίπτωση των όπλων
του Αχιλλέα. Στην
παράσταση εικονίζεται
τυπικός αρχαϊκός-
κλασικός οπλισμός.
32. Eπίσης, υπάρχουν και περιπτώσεις αφιέρωσης ολόκληρων εμβόλων από πολεμικά πλοία, μετά
από ναυμαχίες. Ο Παυσανίας δίνει την πληροφορία ότι οι Μεγαρείς, ύστερα από τον πόλεμο με
την Αθήνα για την κυριότητα της Σαλαμίνας, γιόρτασαν τη νίκη τους με την προσφορά ενός
χάλκινου εμβόλου από ένα αθηναϊκό πλοίο, που είχαν καταλάβει στο Ολυμπείο των Μεγάρων
(Αττικά 1.40.5). Αυξάνοντας τους θησαυρούς τους ορισμένα ιερά αποκτούσαν οικονομική αλλά
και πολιτική δύναμη. Έτσι, αποτελούσαν με τη σειρά τους το στόχο πολεμικών συρράξεων
προκειμένου ο έλεγχός τους -και κατά συνέπεια οι θησαυροί τους- να περιέλθουν στην κατοχή της
μίας ή της άλλης πόλης. Είναι γνωστό ότι στην Ελλάδα ίσχυε γενικά η αρχή για το απαραβίαστο
των ιερών και της περιουσίας τους, η οποία όμως σε περίοδο πολέμου αναιρούνταν.
33. Σόλων
Στα τέλη του 7ου-αρχές του 6ου αι. π.Χ., ορισμένοι
Αθηναίοι είχαν αναγκαστεί να εκχωρήσουν τη γη τους
σε πλούσιους γαιοκτήμονες, στους οποίους
υποχρεώνονταν να πληρώνουν ενοίκιο με τη μορφή
μέρους των παραγόμενων αγαθών. Όπως μας
πληροφορεί ο ίδιος ο Σόλων, η νομοθεσία του
Δράκοντα επέτρεπε στον πολίτη, όποτε υπήρχε
ανάγκη, να εγγυηθεί βάζοντας ως ενέχυρο το άτομό
του. Στην περίπτωση όμως που οι όροι της συμφωνίας
δεν ακολουθούνταν, τότε κινδύνευε να υποδουλωθεί
και να πουληθεί μακριά από την πόλη του
(Παυσανίας, Αττικά 16.1, Σόλων, απόσπασμα 36,
Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία 12). Η οικονομική
κατάσταση αρκετών φτωχών αθηναίων πολιτών, που
δεν είχαν καμιά πολιτική ισχύ, επιδεινωνόταν διαρκώς
και πολλοί από αυτούς είχαν ήδη καταλήξει να
πουληθούν ως δούλοι. Αυτή η κατάσταση οδήγησε σε
οικονομική και κοινωνική κρίση, την οποία ο Σόλων,
όταν εξελέγη άρχων στα 594/3 π.Χ., προσπάθησε να
εκτονώσει. Από τις βασικές οικονομικές του
μεταρρυθμίσεις ήταν η σεισάχθεια και η
κατηγοριοποίηση των πολιτικών προνομίων με βάση
την περιουσία του κάθε πολίτη.Αμφορέας με θέμα τον Θησέα και το
Μινώταυρο (περ.530). Ο Θησεύς ήταν ο
μεγάλος αθηναίος ήρωας.
34. Με τη "σεισάχθεια" ο Σόλων μπόρεσε, όπως ο ίδιος υποστηρίζει, να "τινάξει" από τους ώμους των
φτωχών αγροτών το βάρος των χρεών. Ορισμένοι ερευνητές έχουν συνδέσει το μέτρο αυτό με
τους εκτημόρους. ’λλοι πάλι υποστηρίζουν ότι σχετίζεται με όλους όσους είχαν δανειστεί και
καλλιεργούσαν την γη των πλουσίων και ισχυρών με ενέχυρο την προσωπική τους ελευθερία
(δανεισμός "επί σώμασιν").
Σκύφος του Ζωγράφου του Θησέα με θέμα αγώνα Παγκρατίου (περ.500).
35. Μετά τη "σεισάχθεια", το επόμενο βήμα ήταν να διαχωρίσει τους Αθηναίους πολίτες σε
κοινωνικές τάξεις με βάση τα εισοδήματά τους από την παραγωγή τους σε σιτηρά, ελαιόλαδο και
κρασί (Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία 7, Πλούταρχος, Βίος Σόλωνα 18.1-3). Έτσι, ο
πληθυσμός της Αθήνας χωρίστηκε σε τέσσερις τάξεις, η κάθε μία με συγκεκριμένα πολιτικά
προνόμια. Η συμμετοχή σε κάθε τάξη καθοριζόταν από την περιουσία του κάθε πολίτη,
βασισμένη σε μία σταθερή μονάδα μέτρησης της ετήσιας γεωργικής παραγωγής σε σιτηρά ή
κρασί, τη "μέδιμνο" και το "μετρητή". Οι Αθηναίοι πολίτες ανήκαν στους πεντακοσιομέδιμνους
(από 500 μέδιμνους και πάνω), στους τριακοσιομέδιμνους ή ιππείς (από 300 μέδιμνους και πάνω),
και στους διακοσιομέδιμνους ή ζευγίτες (από 200 μέδιμνους και πάνω).
Πλούσιοι Αθηναίοι και Αθηναίες σε καλλιτεχνική αναπαράσταση.
36. Τέλος, όσοι είχαν περιουσία κάτω από 200
μέδιμνους κάθε χρόνο ή και καθόλου,
ανήκαν στους θήτες.
Το αποτέλεσμα ήταν οι ευγενείς να
αντικατασταθούν σταδιακά από μία
αριστοκρατία πλουσίων, καθώς η
συμμετοχή στη νέα τάξη εξαρτιόταν πλέον
από τις οικονομικές αλλαγές. Κάθε
Αθηναίος επιτυχημένος οικονομικά
μπορούσε να ενταχθεί στην προνομιούχα
τάξη των κυβερνώντων, ενώ όσοι έχαναν
με τον ένα ή τον άλλο τρόπο την περιουσία
τους έπαυαν να ανήκουν σε αυτήν. Η
εξουσία ανήκε σε όσους υπερείχαν σε
πλούτο γης.
Αμφορέας με παράσταση του Ηρακλή
και της παράδοσης του Ερυμάνθιου
Κάπρου στον Ευρυσθέα (περ.510-500).
37. Πέρα από τα δύο προαναφερθέντα μέτρα, υπάρχουν αναφορές
στις πηγές σχετικά και με κάποιες άλλες οικονομικές αποφάσεις
του Σόλωνα, που όμως δε θεωρούνται αξιόπιστες. Ο Πλούταρχος
αναφέρει στο "Βίο του Σόλωνα" ότι οι Αθηναίοι της εποχής του
διατηρούσαν μία παράδοση, σύμφωνα με την οποία ο Σόλων είχε
καθιερώσει μία πολύ χαμηλότερη τιμή για το σιτάρι απ' ότι ίσχυε
μέχρι τότε. Σε ένα λόγο του, ο μεταγενέστερος ρήτορας Λυσίας
αναφερόμενος στην έννοια του τόκου συνδέει την επιβολή του με
το Σόλωνα. Θεωρείται πολύ πιθανόν ότι με τον τόκο ο Σόλων
προσπάθησε να εξισορροπήσει τις συνέπειες της "σεισάχθειας".
Η αφαίρεση της δυνατότητας που είχε κάποιος να υποδουλώνει
εκείνους που είχαν χρέη σε αυτόν, καλυπτόταν με τη
διαβεβαίωση του δικαιώματος του δανειστή να αποσπά τόκο. Το
πιο σημαντικό αποτέλεσμα των οικονομικών μεταρρυθμίσεων
του Σόλωνα ήταν ότι απάλλαξαν τους ακτήμονες πολίτες από το
φόβο της πιθανής υποδούλωσης (Παυσανίας, Αττικά 16.1). Αυτό
είχε ως συνέπεια, ο μεγαλύτερος αριθμός αθηναίων γεωργών να
είναι ανεξάρτητοι μικρο-ιδιοκτήτες γης.
Αγιογραφία με την απεικόνιση του σοφού νομοθέτη Σόλωνα.
Ο σπουδαίος αθηναίος αποτελούσε και αποτελεί θρυλική
και σεβαστή ιστορική προσωπικότητα και στους
χριστιανικούς χρόνους.
38. Σεισάχθεια
Είναι γνωστό ότι με τη "σεισάχθεια" ο Σόλων έδωσε τέλος στην εξάρτηση των φτωχών αγροτών
στην Αττική. Εκείνο που δεν είναι γνωστό και παραμένει θέμα διαμάχης ανάμεσα στους
ερευνητές είναι η διαδικασία που ακολούθησε προκειμένου να αποκαταστήσει όσους είχαν πέσει
θύματα της αυθαιρεσίας των πλουσίων, ακριβώς γιατί δεν υπήρχαν γραπτές διατάξεις (αυτό
άλλωστε λέει και ο Σόλων σε ένα από τα ποιήματά του). Με τη "σεισάχθεια" τα χρέη ακυρώθηκαν
και όσοι Αθηναίοι πολίτες είχαν δεσμευτεί να παράγουν και να προσφέρουν μερίδιο της σοδειάς
τους (εκτήμοροι) αποδεσμεύτηκαν. Όσοι πάλι είχαν καταλήξει σκλάβοι στην Αττική, επειδή ήταν
χρεωμένοι, απελευθερώθηκαν και όσοι είχαν πουληθεί εκτός ελλαδικού χώρου ως δούλοι,
επέστρεψαν στην Αθήνα (Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία 6, Πλούταρχος, Βίος Σόλωνα 15.3-5).
Χάλκινο αγαλματίδιο
σειρήνας (500).
39. Ιδιαίτερα, σε μια προσπάθεια να διώξει από τις
συνειδήσεις των πολιτών το θεσμό του
εκτημόρου, ο Σόλων, απομάκρυνε τους όρους,
τις πέτρινες ή μαρμάρινες δηλαδή πλάκες, που
σημάδευαν τα όρια της καλλιεργήσιμης έκτασης
και υποδείκνυαν ότι ο καλλιεργητής της δεν είχε
δικαίωμα ιδιοκτησίας και ταυτόχρονα
υπενθύμιζαν τις δεσμεύσεις που είχε αναλάβει ο
φτωχός αγρότης απέναντι στον ιδιοκτήτη του.
Συνήθως είχαν μία σύντομη επιγραφή, η οποία
αναφερόταν στη λειτουργία του όρου.
Επανέφερε όσους είχαν πουληθεί νόμιμα ή
παράνομα έξω από την Αττική και όσους είχαν
εγκαταλείψει την Αθήνα λόγω ανάγκης και πιο
συγκεκριμένα εξαιτίας των χρεών τους.
Αμφορέας μελανόμορφος με θέμα τη
διαμάχη του Οδυσσέα με τον Αίαντα για
τα όπλα του Αχιλλέα (περ.520).
40. Επίσης, επανέφερε και τις οικογένειες όσων είχαν
πουληθεί ή εξοριστεί, οι οποίες τους είχαν
ακολουθήσει από την πρώτη στιγμή της εκδίωξής
τους από την Αθήνα. Υπήρχαν όμως και
περιπτώσεις οικογενειών που απομακρύνθηκαν
αργότερα, καθώς οι κυβερνώντες είχαν το δικαίωμα
να τιμωρήσουν με αυτό τον τρόπο τους απογόνους
του κατηγορουμένου, ακόμη κι όταν ο ίδιος πλέον
δε βρισκόταν στην πόλη. Όταν επομένως μία
ολόκληρη οικογένεια έφευγε από την πόλη, η γη
τους κατάσχετο και έπαυε να είναι διαθέσιμη. Η
διάταξη αυτή, αν και τους επέτρεπε την επιστροφή
και την επαναπόκτηση των πολιτικών δικαιωμάτων
τους, δεν τους εξασφάλιζε ωστόσο, ούτε την
επιστροφή της παλιάς τους γης ούτε την απόκτηση
μιας οποιοασδήποτε άλλης έκτασης στη θέση της
προηγούμενης. Τέλος, ο Σόλων απελευθέρωσε με το
νόμο Περί Αμνηστίας και όσους είχαν υποδουλωθεί
μέσα στην πόλη.
Οινοχόη με θέμα την αποχώρηση του Αινεία με
τον πατέρα του στον ώμο από την Τροία
(περ.510).
41. Εκτήμοροι
Οι εκτήμοροι ήταν εξαρτημένοι
αγρότες που καλλιεργούσαν τη γη
των προνομιούχων με τη συμφωνία
να τους δίνουν το 1/6 της παραγωγής
αντί ενοικίου. Ο Αριστοτέλης μας
πληροφορεί ότι οι εκτήμοροι ή οι
νομικά εξαρτημένοι μπορούσαν να
πουληθούν ως δούλοι, εάν δεν
πλήρωναν το συμφωνημένο ποσοστό
(Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία 2
& 10).
Η θέση του εκτημόρου μάλλον ήταν
σταθερή παντού στην Αττική κατά
την Αρχαϊκή εποχή. Το πιο πιθανό
είναι ότι όλοι πλήρωναν ως ενοίκιο
το ίδιο ποσοστό από την παραγωγή.
Πάνω σ' αυτό το θέμα όμως οι
απόψεις των ερευνητών διίστανται.
Κύλικα του Βρύγου με θέμα το Διόνυσο και Σειληνούς (490-480). Η διονυσιακή λατρεία
είχε τεράστια απήχηση στον αγροτικό κόσμο όλης της Ελλάδος.
42. Η κατηγορία αυτή των αγροτών σταδιακά παύει να υφίσταται. Από τα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ.
και μετά δεν υπάρχουν πια αναφορές σε εκτημόρους. Πέρα από τη σεισάχθεια του Σόλωνα, άλλοι
λόγοι που συνέβαλαν σ' αυτήν την εξέλιξη ήταν η έλλειψη σημαντικών οικονομικών δομών
-ειδικά στην παραγωγή κρασιού και λαδιού- και η επικράτηση των ανεξάρτητων αγροτικών
επιχειρήσεων.
Αμφορέας
«δίγλωσσος» με
θέμα τον Ηρακλή
και τον Κέρβερο
(520-500 π.Χ.). Το
ίδιο θέμα έχει
αποδοθεί με
ερυθρόμορφη και
μελανόμορφη
τεχνική σε
καθεμιά πλευρά
του αγγείου.
43. Πεισίστρατος
Η Αθήνα ήταν κυρίως μία αγροτική κοινωνία και η οικονομική της σταθερότητα εξαρτιόταν από
την παραγωγή των καλλιεργήσιμων εκτάσεών της. Γνωρίζουμε ότι ο Πεισίστρατος θεσμοθέτησε
κρατικά αγροτικά δάνεια με ευνοϊκούς όρους για όσους τα είχαν ανάγκη, πιθανώς χωρίς τόκο. Με
αυτόν τον τρόπο, εξασφάλιζε την άμεση υποστήριξη των χωρικών προς το πρόσωπό του. Το
ακριβές ποσοστό του φόρου δεν είναι γνωστό, αλλά πρέπει να κυμαινόταν ανάμεσα στο 1/16 και
1/20 της παραγωγής. Οι αγρότες δεν εξαρτιόνταν πλέον από τους ευγενείς ή τους άλλους ισχυρούς
πιστωτές. Επίσης, ο τύραννος της Αθήνας ήταν ο πρώτος που καθιέρωσε την άμεση φορολογία
στα προϊόντα που παρήγαγαν οι πολίτες. Αυτό το μέτρο υιοθετήθηκε έπειτα από τους
περισσότερους τυράννους (Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία 16.2-4, 16.6). Υπάρχει μία
πιθανότητα ο Πεισίστρατος να προχώρησε στον καταμερισμό της γης, τον οποίο νωρίτερα ο
Σόλων είχε αποφύγει να πραγματοποιήσει. Αφού πρώτα κατάσχεσε την περιουσία των εχθρών
του, τη μοίρασε στους φτωχούς χωρικούς. Οι πηγές, πάντως, δεν είναι ακριβείς σε αυτό το θέμα.
Θα πρέπει να τονιστεί ότι, αν και οι λόγοι που ώθησαν τον Πεισίστρατο να μοιράσει τη γη ήταν
διαφορετικοί από εκείνους που έκαναν το Σόλωνα να σκεφτεί αυτό το ενδεχόμενο, η ιδέα
προϋπήρχε. Ο τύραννος της Αθήνας ήθελε να κερδίσει την εύνοια των φτωχών, ενώ ο Σόλων
απέρριπτε την οικονομική ισότητα λέγοντας ότι οι θεοί δίνουν στον κάθε άνθρωπο ό,τι δικαιούται.
Πανοραμική εικόνα του Κεραμικού όπου θάβονταν οι Αθηναίοι.
44. Αριστοκράτες
Οι αριστοκράτες ήταν χωρίς αμφιβολία από τα πιο πλούσια μέλη της αρχαϊκής κοινωνίας. Η
περιουσία τους οριζόταν κυρίως από τη γη που κατείχαν, αν και ορισμένοι από αυτούς πιθανόν να
ήταν αναμεμιγμένοι στο εμπόριο ή στη βιοτεχνία, τουλάχιστον έμμεσα. Ο πλούτος τους και ο
έλεγχος που ασκούσαν σε θρησκευτικά ζητήματα και στα αξιώματα της πόλης τούς έδιναν την
απαραίτητη εξουσία, για να διατηρήσουν την πολιτική τους δύναμη. Αρκετά μέλη των κατώτερων
τάξεων ήταν κατά κάποιο τρόπο πελάτες τους. Δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα για τον ακριβή
χαρακτήρα της πελατειακής τους σχέσης. Πιθανότατα να ήταν ολικώς ή μερικώς εξαρτημένοι από
τους πλούσιους γαιοκτήμονες για λόγους προστασίας (Φώτιος, Λεξ. πελάτες, Σχολ. Πλάτωνος
Ευθύφρ. 327, Πολυδεύκης 4,165).
Χάλκινο νόμισμα από τη μικρασιατική πόλη Κύζικο στην Προποντίδα (περ.530-450).
45. Στη Βοιωτία από την εποχή του Ησιόδου, στις αρχές του 8ου αιώνα π.Χ., παρατηρείται
συγκέντρωση μεγάλου τμήματος γης στα χέρια ορισμένων οικογενειών, μέσα από τη διαδικασία
του γάμου, της προίκας και της διαθήκης. Αυτές οι οικογένειες, αποκτώντας οικονομική δύναμη
επιβλήθηκαν στους φτωχότερους αγρότες και σταδιακά αποτέλεσαν την αριστοκρατία της
περιοχής (Ησίοδος, Έργα και Ημέραι 338-341).
Κύλικα του Ζωγράφου της Ταρκυνίας με θέμα την πρεσβεία του Ερμή, του Φοίνικα
και του Οδυσσέα στον οργισμένο Αχιλλέα (Ραψωδία Θ). Περίπου 480 π.Χ.
46. Στην Αθήνα τα μέλη της αριστοκρατίας, οι ονομαζόμενοι
ευπατρίδες, αντέδρασαν στην κατάργηση των χρεών,
γιατί -όπως είναι κατανοητό- τους στοίχισε οικονομικά.
Θα πρέπει να τονιστεί πάντως ότι οι μεταρρυθμίσεις του
Σόλωνα αποδείχτηκαν μακροπρόθεσμα ωφέλιμες για τους
πλούσιους πολίτες της Αθήνας. Διαμόρφωσαν μια μεγάλη
ομάδα ανθρώπων ανάμεσα στους αριστοκράτες και τους
δούλους, εξασφαλίζοντας παράλληλα τη συνεχή ύπαρξή
τους. Ένα από τα καθήκοντά της πιθανώς να ήταν η
σύμπραξη, σε περίπτωση ανάγκης, με τους πρώτους
εναντίον των δεύτερων. Στην περίπτωση που οι
ασθενέστεροι οικονομικά Αθηναίοι ξέπεφταν σε μία
κατάσταση ανάλογη με εκείνη των δούλων, τότε ο
κίνδυνος για τη δημιουργία μίας ομοιογενούς κατώτερης
τάξης ήταν εμφανής. Εάν, στη συνέχεια, η τάξη αυτή
αποκτούσε συνείδηση της συλλογικής δύναμής της, αυτό
θα σήμαινε και το τέλος της μορφής που είχε η αθηναϊκή
κοινωνία την εποχή εκείνη. Με τη δημιουργία όμως μίας
ομάδας πολιτών με καθορισμένη την κοινωνική της θέση,
οι πλούσιοι μπορούσαν να αξιοποιούν τους ξένους
δούλους στο βαθμό που ήθελαν και να φοβούνται
λιγότερο για το ξέσπασμα μίας ταξικής επανάστασης.
Οινοχόη με μαύρο σώμα και ζώνη με ανθέμια (περ.500-450). Το μεγαλύτερο μέρος της
κεραμικής δεν διέθετε τις εξαιρετικές παραστάσεις θεών/ηρώων ή καθημερινής ζωής,
εντούτοις μπορούσε να είναι όμορφα διακοσμημένο με διάφορα μοτίβα, αφηρημένα ή από
τον φυσικό κόσμο.
47. Χωρικοί
Ίσως, η πιο σημαντική εξέλιξη την εποχή αυτή είναι ο υποβιβασμός των φτωχών αγροτών στο
επίπεδο του εξαρτημένου παραγωγού από μία δευτερεύουσα ομάδα, που χρησιμοποιούσε το
πλεόνασμα της σοδειάς για μη αγροτικές δραστηριότητες. Στη Θεσσαλία, στη Σπάρτη και στην
Κρήτη, οι αυτόχθονες λαοί -πενέστες, είλωτες, αφαμιώτες, μνωίτες και κλαρώτες- είχαν
υποδουλωθεί και ήταν νομικά δεμένοι με τη γη (Αριστοτέλης, Πολιτικά 1269α35-1269β10). Μόνο
στις απομονωμένες ορεινές περιοχές οι αγρότες παρέμεναν ανεξάρτητοι. Αλλά στις ανοιχτές,
εύκολες σε πρόσβαση, περιοχές είχαν μεταπέσει σε απλούς χωρικούς που προμήθευαν με αγαθά
τους γαιοκτήμονες.
Λατώ. Τα ερείπια της σημαντικής
πόλης της ανατολικής Κρήτης.
48. Από την άλλη πλευρά, όμως αυτές
οι ομάδες ήταν που στήριζαν τους
θρησκευτικούς και κοινωνικούς
μηχανισμούς της πόλης. Η
Σπάρτη αποτέλεσε ένα
χαρακτηριστικό παράδειγμα της
εφαρμογής του καταμερισμού της
γης, ύστερα από εισβολή σε
γειτονική περιοχή, και της
μετατροπής των ηττημένων
κατοίκων σε είλωτες. Η ρίζα ελ-
της λέξης "είλωτας" υποδηλώνει
κυρίευση ή κατάκτηση. Οι
είλωτες ήταν ελληνικά φύλα,
κάτοικοι της Λακωνίας και της
Μεσσηνίας. Οι Μεσσήνιοι, που
ήταν και οι περισσότεροι,
υποδουλώθηκαν μετά το τέλος
του Α' Μεσσηνιακού πολέμου,
γύρω στα 715 π.Χ., και η γη τους
-γνωστή για τη γονιμότητά της-
μοιράστηκε ανάμεσα στους
σπαρτιάτες πολίτες.
Κύλικα λακωνική με θέμα τον Δία και τον αετό του
(περ.550). Τα λακωνικά εργαστήρια αγγειοπλαστικής
ήταν φημισμένα ως τα μέσα της αρχαϊκής περιόδου,
«σίγησαν» όμως από τα μέσα του 6ου αι. ίσως λόγο της
μεγάλης εσωστρέφειας που χαρακτήριζε έκτοτε την
Σπαρτιατική Πολιτεία.
49. Στην Αθήνα και σε άλλες ιωνικές πόλεις, ο δυναμικός
χαρακτήρας της προόδου προστάτευσε τους ανίσχυρους
αγρότες από το να γίνουν είλωτες. Ανάμεσά τους όμως
υπήρχαν και ορισμένοι, που είχαν υποπέσει σε χρέη και δεν
ήταν πλέον σε θέση να συντηρήσουν τις οικογένειές τους και
των οποίων η θέση δεν έχει καθοριστεί ακόμα με ακρίβεια.
Ήταν Αθηναίοι, πιθανώς μέλη φρατριών, φυλών ή και των
δύο, αλλά δεν ήταν πλέον ελεύθεροι. Η αύξηση του αριθμού
και της δυσαρέσκειάς τους οδήγησε στη λεγόμενη "αγροτική
κρίση". Οι περισσότερες πληροφορίες πάντως αναφέρονται
στην Αθήνα και στην εκτόνωση της κρίσης εκεί και
σχετίζονται με το νομοθέτη Σόλωνα (Αριστοτέλης, Αθηναίων
Πολιτεία 2, Πλούταρχος, Bίος Σόλωνα 23.7-8).
Κούρος από την Ιωνία με την επιγραφή
Διονύσερμος γιος του Αντήνορα (530 π.Χ.).
50. Αγροτική κρίση
Καθώς οι αγρότες εξοικειώνονταν με τις αγορές
του κρασιού και του ελαιόλαδου, αρκετοί από
αυτούς έχοντας είτε μικρή είτε μεγάλη περιουσία
έβαζαν ως υποθήκη τα σώματά τους (δανεισμός
"επί σώμασιν"), προκειμένου να δανειστούν, για
να αγοράσουν κλήματα και ελιές. Η αυξημένη
συμμετοχή μικρών επενδυτών στην παραγωγή
κρασιού και λαδιού φαίνεται και μέσα από το
σχόλιο του Πλούταρχου ότι "όλοι οι απλοί
άνθρωποι ήταν χρεωμένοι στους πλούσιους".
Κάποιοι από αυτούς τους μικροεπενδυτές, όπως
ήταν φυσικό, αποτύγχαναν στην προσπάθειά τους
και μετατρέπονταν σε δούλους. Αν και αυτοί που
αποτύγχαναν αντιπροσώπευαν μια μικρή μόνο
ομάδα, ο συνολικός αριθμός όσων κατέληγαν
τελικά δούλοι αυξανόταν σημαντικά.
Το μάζεμα της ελιάς. Μελανόμορφος αττικός
αμφορέας από τον ζωγράφο του Αντιμένη,
περίπου 520 π.Χ. Βρέθηκε στο Vulci της
Ιταλίας.
51. Είλωτες
Υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ των ειλώτων και
των δούλων στις περισσότερες ελληνικές πόλεις. Γενικά
ένας δούλος ήταν ιδιοκτησία του κυρίου του, ενώ αντίθετα
ο είλωτας ανήκε στο κράτος των Σπαρτιατών. Είχε δηλαδή
παραχωρηθεί από το κράτος σε κάποιον πολίτη, ο οποίος
όμως δεν είχε το δικαίωμα να τον διαθέσει, όπως ο ίδιος
επιθυμούσε. Επίσης, σε άλλες περιοχές οι δούλοι συχνά
μπορούσαν να αποκτήσουν την ελευθερία τους. Αντίθετα,
στη Σπάρτη ένας είλωτας δεν ήταν δυνατό να
απελευθερωθεί, παρά μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις.
Με αυτόν τον τρόπο ήταν πιο ελεύθερος, αλλά ταυτόχρονα
και πιο περιορισμένος από τους δούλους της υπόλοιπης
Ελλάδας (Θουκυδίδης, Ιστοριών 1.101.7-9). Στις μη
σπαρτιάτικες πηγές, οι είλωτες αναφέρονται είτε ως
δούλοι, είτε ως οικέτες (στην περίπτωση που
χρησιμοποιούνταν για εργασίες του οίκου), είτε ως
ανδράποδα. Πιθανότατα, είχαν εξαναγκαστεί να
εγκαταλείψουν τα πατρογονικά τους μέρη και είχαν
υποχρεωθεί να ζούνε διασκορπισμένοι στη γη των κυρίων
τους. Ενδεχομένως, πάλι, να τους είχε επιτραπεί η κατοχή
κάποιου είδους προσωπικής περιουσίας, ίσως και ο γάμος.
Συνόδευαν τους Σπαρτιάτες στους πολέμους
μεταφέροντας τον εξοπλισμό τους, ενώ για τη συντήρησή
τους υπεύθυνοι ήταν οι κύριοί τους.
Μορφή πάνω σε λαβή χάλκινης
υδρίας. Έργο λακωνικού
εργαστηρίου του 6ου αι.
52. Στην αρχαϊκή Σπάρτη πολιτικά δικαιώματα μπορούσαν να έχουν μόνον όσοι από τους πολίτες
μπορούσαν να συμβάλουν μία συγκεκριμένη ποσότητα παραγωγής στα κοινά συσσίτια. Τα
συσσίτια ήταν ομάδες στις οποίες οι πολίτες γίνονταν δεκτοί ύστερα από ψηφοφορία. Η απόρριψη
της αποδοχής στο συσσίτιο σήμαινε για τον υποψήφιο και την άρνηση απόκτησης πολιτικών
δικαιωμάτων. Κάθε μέλος ήταν υποχρεωμένο να δίνει στα συσσίτια συγκεκριμένο ποσοστό από
την παραγωγή των χωραφιών τους, των λεγόμενων κλήρων. Οι κλήροι αυτοί, τους οποίους
δούλευαν οι είλωτες, διανέμονταν στους πολίτες από το κράτος των Σπαρτιατών ύστερα από τη
νίκη τους ενάντια σε γειτονικούς λαούς και την προσάρτηση της γης τους. Ουσιαστικά, δηλαδή, οι
είλωτες καλλιεργούσαν τη δική τους γη για λογαριασμό άλλων.
Σκύφος από τη Λακωνία
(600-575).
53. Οι Σπαρτιάτες μην έχοντας καμιά μέριμνα για τη γεωργική παραγωγή μπορούσαν να αφοσιωθούν
στην τέχνη του πολέμου, η οποία συντελούσε στην κοινωνική τους καταξίωση. Ο ρόλος επομένως
των ειλώτων ήταν καθοριστικός για τη διατήρηση της υπάρχουσας κατάστασης στην κοινωνία
των Σπαρτιατών. Είναι σωστός ο παραλληλισμός των ειλώτων με τους πενέστες της Θεσσαλίας,
τους αφαμιώτες, τους μνωίτες (εκείνοι που είχαν κυριαρχηθεί;) και τους κλαρώτες (εκείνους που
ήταν δεμένοι με τη γη -τον κλάρο;) της Κρήτης, τους κορυνηφόρους της Σικυώνας, τους γυμνήτες
(εκείνοι που ήταν γυμνοί, δηλαδή άοπλοι) του Άργους και τους οικιάτες της Λοκρίδας (εκείνοι
που ανήκαν στον οίκο). Οι ομάδες αυτές ήταν γηγενείς λαοί που είχαν υποπέσει στο επίπεδο του
ιδιόκτητου δούλου μετά την εισβολή και κατάκτησή τους από τα δωρικά φύλα και θεωρούνταν
συνήθως μέρος της οικογενειακής περιουσίας.
Δούλοι εργάζονται στα
ορυχεία. Σπάραγμα από αγγείο
του 5ου αι.
54. Περιουσία
Η περιουσία ενός πολίτη περιελάμβανε οικίες, ζώα, δούλους, αλλά
κυρίως γη, καλλιεργήσιμες δηλαδή εκτάσεις. Ο τρόπος με τον οποίο
αντιλαμβανόταν τον εαυτό του σε σχέση με τους συμπολίτες του, όπως
και ο τρόπος με τον οποίο γινόταν ο ίδιος αντιληπτός από το κοινωνικό
του σύνολο, βασιζόταν κατά κύριο λόγο στον αριθμό των εκτάσεων
της γης που του ανήκε. Στην Αθήνα, ήδη από την εποχή του Σόλωνα,
η περιουσία θεωρούνταν ότι "ανήκει στον άνδρα". Μπορούσε να κάνει
ό,τι επιθυμούσε με αυτήν κατά τη διάρκεια της ζωής του και είχε το
δικαίωμα να αφήσει διαθήκη, εάν δεν είχε γιους. Το δικαίωμα να
κληροδοτεί κάποιος ελεύθερα δόθηκε επίσημα από το Σόλωνα,
περιορισμένο όμως στους άντρες με νόμιμους γιους, οι οποίοι ήταν και
οι φυσικοί κληρονόμοι τους. Αντίθετα, στη Σπάρτη ένας άντρας ήταν
ελεύθερος να αφήσει την περιουσία του σε όποιον επιθυμούσε. Η
υιοθεσία έγινε επιτρεπτή με νόμο του Σόλωνα, αλλά μόνο σε άντρες
που δεν είχαν γιους. Ο υιοθετημένος γιος κληρονομούσε το θετό του
πατέρα, του οποίου έπαιρνε και το πατρώνυμο, έχανε όμως κάθε
δικαίωμα στην περιουσία του φυσικού του πατέρα. Επιπλέον, εάν ο
θετός πατέρας είχε κόρη, ο υιοθετημένος γιος ήταν πρακτικά
υποχρεωμένος να την παντρευτεί. Με αυτόν τον τρόπο, ο θετός
πατέρας εξασφάλιζε την παραμονή της περιουσίας του στη δική του
οικογένεια (Πλούταρχος, Βίος Σόλωνα 20.1-5, 21.1-3).
Κούρος από το Ασκληπιείο της Πάρου (περ.540).
55. Στη Βοιωτία, πάλι, η περιουσία μεταβιβαζόταν με το
συνηθισμένο τρόπο, δηλαδή από τον πατέρα στους
γιους του. Η περιουσία, τόσο η πατρική όσο και η
προίκα της μητέρας, μοιραζόταν σε ίσα μερίδια
ανάμεσα στους γιους μετά το θάνατο του πατέρα. Εάν
όμως υπήρχαν κόρες, η οικογένεια κρατούσε ένα
ποσοστό της περιουσίας για τις προίκες τους. Από τον
Αριστοτέλη μαθαίνουμε για την ύπαρξη ενός
Κορίνθιου από την οικογένεια των Βακχιάδων, το
Φιλόλαο, ο οποίος ήρθε στη Βοιωτία και
αναδιοργάνωσε τους νόμους περί υιοθεσίας
(Αριστοτέλης, Πολιτικά 1274α31-1274β6). Σε μια
προσπάθεια να περιορίσει και να ελέγξει τη
συγκέντρωση μεγάλων εκτάσεων γης σε όλο και
λιγότερα χέρια, επέτρεψε και σε μερικές περιπτώσεις
επέβαλε τις υιοθεσίες. Επίσης λέγεται ότι προστάτεψε
τις γυναίκες που ήταν κληρονόμοι περιουσιών. Οι
μελετητές εξηγούν αυτά τα μέτρα ως πρσπάθειες για
τη διατήρηση ενός μεγάλου αριθμού κλήρων γης στα
χέρια των ιδιοκτητών τους, προκειμένου να αυξηθεί ο
αριθμός των πολιτών που ήταν σε θέση να
συμμετέχουν στην οπλιτική φάλαγγα.
Λήκυθος αθηναϊκή (περ. 500 π.Χ.).
56. Γυναίκες
Όπου υπάρχει αναφορά στο πρόσωπο της γυναίκας είναι πάντα σε
σχέση με την αναπαραγωγή της οικογένειας, την ευθύνη του
οίκου και τη συμμετοχή της στην καλλιέργεια της γης στην
περίπτωση που ήταν μέλος των φτωχότερων τάξεων. Η σύζυγος ή
η κόρη ενός αριστοκράτη, αλλά και oποιουδήποτε άλλου είχε
περιουσία δεν επιτρεπόταν να δουλεύει στα χωράφια, καθώς κάτι
τέτοιο ήταν υποτιμητικό και προσβλητικό για τον κύριο του
οίκου. Ό,τι ενδιαφέρον μπορεί να ειπωθεί για το ρόλο της στα
οικονομικά της οικογένειας αφορά την προίκα, η οποία
περιελάμβανε ρουχισμό, στολίδια, οικιακά σκεύη, έπιπλα και
χρήματα (Πλούταρχος, Βίος Σόλωνα 20.1-5, Ιππώναξ, απόσπασμα
81 στο Fowler, 1992).
Κόρη ντυμένη με πέπλο από την Ακρόπολη της Αθήνας,
γύρω στο 530 π.Χ. Αθήνα, Μουσείο Ακροπόλεως.
57. Γενικά, η προίκα λειτουργούσε ως μηχανισμός μεταβίβασης και συγκέντρωσης
περιουσίας. Ειδικότερα, στην Αθήνα, η προίκα επιβαλλόταν και για τις δυνατότητες των
φτωχών ανθρώπων ήταν ιδιαίτερα επαχθής, δεδομένου ότι υπήρχε ανταγωνισμός για την
εύρεση συζύγου. Αυτός ήταν και ο λόγος της κατάργησης του θεσμού της προίκας από τη
νομοθεσία του Σόλωνα. Ωστόσο, οι πληροφορίες που έχουμε για την προίκα στην Αθήνα
της Αρχαϊκής περιόδου είναι μηδαμινές.
Υδρία με θέμα συνάντηση γυναικών σε πηγή πόσιμου νερού (περ.510-500).
58. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος, οι μελετητές τείνουν να υιοθετήσουν και για την αρχαϊκή εποχή τη
θέση που είχε σε γενικές γραμμές η γυναίκα στην κλασική κοινωνία. Την περίοδο εκείνη η
αθηναία δεν είχε η ίδια τον έλεγχο της περιουσίας της, αλλά ουσιαστικά ήταν επίπροικος, τη
μετέφερε δηλαδή από τον πατέρα στο σύζυγό της. Γενικότερα, οι γυναίκες της Αθήνας ήταν πιο
περιορισμένες από εκείνες της Σπάρτης, της Κρήτης ή της Βοιωτίας. Η προίκα στη Σπάρτη και
στη Γόρτυνα της Κρήτης ήταν ιδιοκτησία των γυναικών. Αν και δεν έχουμε πληροφορίες για τη
δύναμη των γυναικών-συζύγων στη Γόρτυνα, είναι ξεκάθαρο ότι οι γυναίκες των Λακεδαιμονίων
είχαν τον έλεγχο της περιουσίας τους.
Ο τοίχος πάνω στον οποίο είναι γραμμένο το κείμενο των Νόμων της Γόρτυνας. Από
αυτό το αρχαιότατο νομικό κείμενο του 6ου αι. μαθαίνουμε πολλά για τη θέση της
γυναίκας στη δωρική κοινωνία τση Κρήτης.
59. Κτηνοτροφία
Ο ρόλος και η σημασία της κτηνοτροφίας στην οικονομική ζωή της ελληνικής πόλης δεν
αντιστοιχούσαν σε αυτόν της γεωργίας. Γενικά υπήρχε μία ιδεολογική τάση, η οποία, ενώ συνέδεε τη
γεωργία με την ανάπτυξη του πολιτισμού, υποβίβαζε την προσφορά της κτηνοτροφίας. Πιθανότατα για
τους παραπάνω λόγους οι αρχαίοι συγγραφείς, οι οποίοι ανήκαν στις προνομιούχες τάξεις, δε
θεώρησαν σημαντικό να αναφερθούν στην κτηνοτροφία. Εκτάσεις που ερημώνονταν ύστερα από
καταστροφές δε χρησιμοποιούνταν από τους κατοίκους της περιοχής για γεωργική καλλιέργεια, αλλά
συνήθως μετατρέπονταν σε βοσκοτόπια, κάτι που δεν απαιτούσε ιδιαίτερη φροντίδα, για να
πραγματοποιηθεί. Οι μεγαλύτεροι γαιοκτήμονες είχαν δούλους ή προσλάμβαναν επαγγελματίες
βοσκούς για τη φροντίδα των κοπαδιών τους.
Εκτός από τα πουλερικά κανένα νέο είδος ζώων δεν εμφανίστηκε στον ελλαδικό χώρο, στην Αρχαϊκή
περίοδο. Η καλλιέργεια σιταριού και κριθαριού πιθανώς να αντικατέστησε σε κάποιο βαθμό την
κτηνοτροφία. Από τις περιοχές της κυρίως Ελλάδας, η οικονομία της Αρκαδίας εξαιτίας της
γεωλογικής της υφής βασιζόταν κυρίως στην κτηνοτροφία.
Εικόνα από το κατάφυτο όρος Μαίναλο
στην καρδιά της Αρκαδίας.
60. Εμπόριο – συνθήκες
Πριν από τους Περσικούς πολέμους, το αναπτυσσόμενο ελληνικό εμπόριο επικεντρωνόταν γύρω
από έναν αριθμό λιμανιών και πόλεων που εξαιτίας της γεωγραφικής τους θέσης ήταν κατάλληλα
εμπορικά κέντρα. Ανάμεσά τους, τα πιο σημαντικά ήταν η Κόρινθος, η Αίγινα και η Αθήνα στην
κυρίως Ελλάδα. Επιπλέον ξεχώρισαν η Μίλητος στη Μικρά Ασία, που έλεγχε το εμπόριο μεταξύ
Μικράς Ασίας και Μεσογείου, και η Ναύκρατις στην Αίγυπτο, που είχε τον έλεγχο των
εμπορικών δρόμων μεταξύ Μεσογείου και Αιγύπτου (Ηρόδοτος, Ιστορίαι 2.39.6-9).
Διακοσμητικό αγγείο προοριζόμενο για εξαγωγή στην Ανατολή (6ος αι.).
61. Τέλος η Καρχηδόνα και η Μασσαλία αποτέλεσαν αξιόλογα εμπορικά κέντρα στη Δύση. Τον 6ο
αιώνα π.Χ. η Κόρινθος και η Αίγινα κυριαρχούσαν στο Αιγαίο και δυτικά μέχρι τη Σικελία και
την Κάτω Ιταλία. Οι εμπορικοί σταθμοί της Σάμου, της Μιλήτου και της Χίου εκμεταλλεύονταν
τις αγορές στην Εγγύς Ανατολή και στην Αίγυπτο. Οι πρώτοι Έλληνες που ασχολήθηκαν με το
εμπόριο συνεργάστηκαν αρχικά με τους Φοίνικες, που είχαν ήδη καθιερωθεί ως έμποροι. Ήταν
κυρίως τυχοδιώκτες που επιδίδονταν στην αγορά και πώληση σπάνιων ειδών (Σιμωνίδης ο Κείος,
απόσπασμα 16). Ωστόσο, το ελληνικό εμπόριο στηριζόταν κυρίως στους παραγωγούς και κατά
δεύτερο λόγο στην ομάδα αυτή των τυχοδιωκτών.
Λεπτομέρεια πρωτοκορινθιακής οινοχόης (625-610). Οι Κορίνθιοι
πρωταγωνίστησαν στο διεθνές εμπόριο της αρχαϊκής περιόδου εξάγοντας σε όλη
τη Μεσόγειο τα περίφημα αγγεία τους και αγροτικά προϊόντα.
62. Εισαγωγές
Ανάμεσα στα διάφορα προϊόντα που εισάγονταν
στον ελλαδικό χώρο, σημαντική θέση κατείχαν τα
μέταλλα, τα οποία αποτελούσαν ζωτικά είδη,
καθώς σ' αυτόν υπήρχαν περιορισμένα αποθέματα
αργύρου, σιδήρου και χαλκού. Τα μέταλλα
χρησιμοποιούνταν πλέον σε μεγαλύτερες
ποσότητες για την κατασκευή έργων τέχνης και
κοσμημάτων, εργαλείων και όπλων. Τα ελληνικά
φύλα προμηθεύονταν χαλκό από την Κύπρο,
σίδηρο από τα παράλια του Πόντου, χρυσό από τη
Θάσο και διάφορα μέταλλα από την Ισπανία, τη
Συρία, την Κιλικία, την Παλαιστίνη και τη
Μεσοποταμία.
Όλπη με θέμα φτερωτό νέο (πάνω) και σφίγγες
(κάτω). περίπου 600 π.Χ.. Τα διακοσμητικά
θέματα που περιλαμβάνουν μυθικά τέρατα
όπως οι σφίγγες θεωρούνται επιδράσεις της
τέχνης της Ανατολής στον αρχαϊκό κόσμο.
63. Ιδιαίτερα, η περιοχή της Μαύρης Θάλασσας αποτέλεσε πλούσια πηγή μετάλλων, πολύτιμων και μη,
για την εμπορική εκμετάλλευση των οποίων έπαιξαν ουσιαστικό ρόλο οι ελληνικές αποικίες. Οι
κάτοικοι της Φώκαιας, στη Μικρά Ασία, υπήρξαν οι πιο τολμηροί από τους Ίωνες στα θαλάσσια
ταξίδια. Από το τέλος του 7ου αιώνα π.Χ., είχαν επαφές στην Ισπανία με το βασιλιά Αργανθώνιο της
Ταρτησσού -μιας περιοχής γνωστής για τα μεταλλεία αργύρου- με τον οποίο εμπορεύονταν άργυρο,
κασσίτερο από τα βορειοδυτικά και ράβδους χαλκού (Ηρόδοτος, Ιστορίαι 1.163, 4.152).
Χάρτης του Ευξείνου Πόντου (Μαύρη Θάλασσα) με σημειωμένες τις
σημαντικότερες ελληνικές πόλεις της αρχαιότητας.
64. Ξυλεία μετέφεραν από την περιοχή της νότιας Μαύρης Θάλασσας και της Θράκης, κυρίως για τη
ναυπήγηση πλοίων. Από την ίδια περιοχή έφερναν δέρματα και κερί. Οι κύριοι αγοραστές των
ειδών πολυτελείας, που αποτελούσαν μία εξίσου κερδοφόρα αγορά, ήταν τα μέλη της ανώτερης
τάξης. Τα υφάσματα και τα ενδύματα πολυτελείας έρχονταν από τα βασίλεια της Ασίας, την
Αίγυπτο και την Αφρική. Η σημασία αυτού του εμπορικού είδους φαίνεται από το παράδειγμα της
Μιλήτου, που είχε αναπτυγμένο εμπόριο υφασμάτων με τη Σύβαρη στην Κάτω Ιταλία. Σύμφωνα
με τον Ηρόδοτο, ήταν τόσο σημαντικό, ώστε οι Μιλήσιοι τήρησαν περίοδο πένθους, όταν η
Σύβαρις καταστράφηκε στα 510 π.Χ. από την πόλη του Κρότωνα.
Αρύβαλλος με μορφές τεσσάρων κεφαλών (Ιωνία, περ. 600).
65. Με την Αίγυπτο οι Έλληνες είχαν αναπτυγμένες εμπορικές σχέσεις από την εποχή της ίδρυσης της
Ναύκρατης, ενός εμπορικού σταθμού με προνόμια καθορισμένα από τις αιγυπτιακές αρχές.
Αντάλλασσαν κρασί και ελαιόλαδο με σιτάρι, λινάρι και πάπυρο. Όσον αφορά το θέμα της
εισαγωγής σιτηρών από τις περιοχές της Μαύρης Θάλασσας, αν και στην επιστημονική κοινότητα
υπάρχουν αντικρουόμενες απόψεις, τόσο η αρχαιολογία όσο και οι γραπτές πηγές δείχνουν ότι τα
σιτηρά άρχισαν να εξάγονται στα τέλη 6ου-αρχές 5ου αιώνα π.Χ.
Μελανόμορφη κύλικα λακωνικού εργαστηρίου (περ.570) με θέμα τη Σφίγγα. Ο αγγειογράφος
του συγκεκριμένου αγγείου ονομάζεται συμβατικά «Ζωγράφος της Ναύκρατης».
66. Ο Ηρόδοτος, αναφερόμενος στο ίδιο θέμα, δεν επιβεβαιώνει την ύπαρξη θαλάσσιων μεταφορών
σιτηρών, κατά την Αρχαϊκή περίοδο, από την αποικία Ολβία στη βόρεια Μαύρη Θάλασσα προς
την Ελλάδα. Ούτε και δηλώνει ξεκάθαρα, εάν η Ολβία επανεξήγαγε το σιτάρι που προμηθευόταν
από τους Σκύθες καλλιεργητές, οι οποίοι κατοικούσαν στην περιοχή (Ηρόδοτος, Ιστορίαι 7.147).
Στα τέλη λοιπόν του 6ου αιώνα π.Χ., άρχισαν οι άποικοι να εμπορεύονται σιτάρι πρώτα, για να
ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες και αργότερα, για να το εξάγουν στις ελληνικές πόλεις.
Μπορεί κανείς να πει με σιγουριά ότι οι ελληνικές αποικίες -τουλάχιστον της Μαύρης Θάλασσας-
λειτουργούσαν ως μεσάζοντες ανάμεσα στον ελλαδικό χώρο και στους ντόπιους γείτονές τους που
καλλιεργούσαν και εμπορεύονταν σιτηρά.
Μέρος του αρχαιολογικού χώρου της Ολβίας στη σημερινή Ουκρανία η οποία ήταν
μια από τις σπουδαιότερες πόλεις της Μαύρης Θάλασσας και χώρος συνδιαλλαγής με
τους ιθαγενείς λαούς της ενδοχώρας.
67. Εξαγωγές
Αγγεία Πρωτοκορινθιακής και κυρίως Κορινθιακής
κεραμικής, τα οποία χρησιμοποιούνταν για τη
μεταφορά αρωμάτων, αιθέριων ελαίων, ελαιόλαδου
και κρασιού, βρέθηκαν σε διάφορες περιοχές και
πιστοποιούν μία εξάπλωση του εμπορίου τον 7ο
αιώνα π.Χ. πέρα από τα γεωγραφικά όρια του
ελλαδικού χώρου. Η ώθηση αυτή συνεχίστηκε και
τον 6ο αιώνα π.Χ., όταν η Αττική μελανόμορφη
κεραμική κατέκλυσε τις αγορές από τη Γαλλία και
την Ιταλία έως τη Ρωσία και την Εγγύς Ανατολή. Σε
αυτό συνέβαλε φυσικά και η ύπαρξη αποικιών και
εμπορικών σταθμών που υποστήριζαν ένα δίκτυο
συναλλαγών με κέντρα τη Μίλητο, την Κόρινθο, την
Αίγινα και τέλος την Αθήνα. Για παράδειγμα,
αμφορείς τύπου Μασσαλίας για τη μεταφορά
κρασιού έχουν βρεθεί στην ευρύτερη περιοχή της
νότιας Γαλλίας και στη νοτιοανατολική Ισπανία. Οι
λαοί της ανατολικής Γαλλίας, της νοτιοδυτικής
Γερμανίας και της βορειοδυτικής Ελβετίας εισήγαγαν
κρασί, είδη πολυτελείας και αγγεία πόσης.
Αρχαϊκός αμφορέας από τη Μαύρη
Θάλασσα.
68. Αρχικά, το εμπορικό αυτό δίκτυο
στηριζόταν από τυχοδιώκτες -μέλη των
ανώτερων τάξεων- που μαζί με τους
ανθρώπους τους ήταν υπεύθυνοι για τις
συναλλαγές. Τον 6ο αιώνα π.Χ., όμως,
ανεξάρτητοι ιδιοκτήτες πλοίων -που
μπορούσαν να ανήκουν και σε
χαμηλότερες κοινωνικά τάξεις- έλεγχαν το
εμπόριο και όργωναν τη Μεσόγειο
αναζητώντας τις ευκαιρίες απόκτησης
κέρδους. Ένα παράδειγμα προϊόντος με
μεγάλη ζήτηση ήταν το κρασί της Χίου που
είχε αποκτήσει φήμη από τα τέλη του 8ου
αιώνα π.Χ. Το μετέφεραν στο γνωστό
λευκό χιακό αμφορέα της εποχής, που έχει
βρεθεί σε διάφορα μέρη, όπως για
παράδειγμα στη Σμύρνη. Εξίσου
πολυζήτητο ήταν και το κρασί της Σάμου.
Όψη των αρχαίων τειχών της Σάμου.
69. Υπήρχαν, πάντως, και
περιπτώσεις απαγόρευσης στην
εξαγωγή των προϊόντων.
Αναφορές έχουν σωθεί από τις
πόλεις της Αθήνας και της
Σηλυμβρίας στις θρακικές
ακτές. Στην Αθήνα
επιτρεπόταν μόνον η εξαγωγή
ελαιόλαδου και στη Σηλυμβρία
είχε απαγορευτεί, για κάποιο
χρονικό διάστημα, η εξαγωγή
σιτηρών (Ψευδο-Αριστοτέλης,
Οικονομικά 1348β33-1349α3).
Πελίκη του Ζωγράφου του
Αντιμένη με θέμα
αγοραπωλησία ελαιόλαδου
(520-510 π.Χ.).
70. Δουλεμπόριο
Με την ανάπτυξη του εμπορίου η δουλεία γίνεται πλέον παράγοντας της ελληνικής οικονομίας. Ο
Ησίοδος περιγράφει στο έργο του Έργα και Ημέραι, στα τέλη του 8ου ή στις αρχές του 7ου αιώνα
π.Χ., την εξέλιξη της δουλείας στην ιδιαίτερη πατρίδα του στη Βοιωτία, στο μικρό χωριό ’σκρα
(Ησίοδος, Έργα και Ημέραι 405-406, 597-608). Αναφορές σε δούλους έχουμε και στη λυρική
ποίηση του 7ου και 6ου αιώνα π.Χ. στα έργα του Αρχίλοχου, του Ιππώνακτα (Ιππώναξ, αρ.115
στο Fowler,1992) και του Θέογνη (Θέογνις, απόσπασμα 535-538 στο Loeb, Elegy and Iambus I).
Πιάτο βοιωτικό από την Τανάγρα της Βοιωτίας με παράσταση Σφίγγας (περ.560).
