O Hράκλειος και η δυναστεία του (610-717)

1. Μεσαιωνική και Νεότερη
Ιστορία
ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΤΟΥ
ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ
(330-717)

2. 2. Ο ΗΡAΚΛΕΙΟΣ ΚΑΙ Η ΔΥΝΑΣΤΕIΑ ΤΟΥ (610-717):
ΕΣΩΤΕΡΙΚH ΜΕΤΑΡΡYΘΜΙΣΗ ΚΑΙ ΑΓΩΝΑΣ
ΕΠΙΒΙΩΣΗΣ
1.II. ΕΞΩΤΕΡΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ
ΑΝΑΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

3. Ηράκλειος
Flavius Heraclius Augustus (610 - 641)
Ανδριάντας στην Μπαρλέττα (Ιταλία) ο οποίος πιθανώς αναπαριστά τον Ηράκλειο

4. Την 5η Οκτωβρίου 610, ο Ηράκλειος ανήλθε στον
βυζαντινό θρόνο, όπου παρέμεινε ως το 641

5. Ο Ηράκλειος και οι γιοί του Ηράκλειος -
Κωνσταντίνος και Ηρακλεωνάς στα τελευταία χρόνια της
βασιλείας του.

6. Όροι-κλειδιά της ενότητας
Σλάβοι,
Πέρσες
Τίμιος
Σταυρός
μεταρρύθμιση
θέματα
στρατιωτικά
κτήματα
Στρατηγός
Εξελληνισμός
πιστός εν
Χριστώ
βασιλεύς

7. α. Το Βυζάντιο σε κρίση
Λοιμοί κακές σοδειές σεισμοί
εισβολές στα
εδάφη της
αυτοκρατορίας
εγκατάλειψη ή
την παρακμή των
πόλεων
στη μείωση του
πληθυσμού
υποχώρηση του
εμπορίου και της
νομισματικής
κυκλοφορίας.
παραμέληση του
στρατού

8. ΛΟΙΜΟΙ ►
Ο αυτόπτης μάρτυρας και ιστορικός Προκόπιος περιγράφει:
«Εκείνα τα χρόνια έπεσε μεγάλος λοιμός, από τον οποίο κινδύνευσε να
εξαφανιστεί όλο το ανθρώπινο γένος. Ξεκίνησε από τους Αιγυπτίους που
κατοικούν στο Πηλούσιο. Από εκεί η αρρώστια απλώθηκε σ’ όλη τη γη
και δεν άφησε ούτε νησί, ούτε σπηλιά ή βουνοκορφή όπου να ζούσε
κάποιος άνθρωπος. …

9. • Ο Ιωάννης της Εφέσου
αναφέρει ότι στην
Κωνσταντινούπολη, όταν τα
θύματα έφτασαν τις 230.000
χιλιάδες οι φρουροί των
πυλών έπαψαν να τα
μετρούν. Σύγχρονοι
ιστορικοί υπολογίζουν τον
πληθυσμό της Πόλης την
εποχή του Ιουστινιανού σε
400.000 χιλιάδες.
Επομένως, η πανώλη
ελάττωσε τον αριθμό των
κατοίκων κατά 50%
περίπου, αριθμός που
θεωρείται σωστός. Η
θανατηφόρα αρρώστια
επανεμφανίζονταν σταδιακά
μέχρι το έτος 746.
Αναπαράσταση της βουβωνικής πανώλης

10. Σεισμοί
• Την βυζαντινή εποχή, ο πρώτος σεισμός στην
Κωνσταντινούπολη, για τον οποίο υπάρχει μνεία, έλαβε
χώρα το 342, ενώ ισχυροί σεισμοί έπληξαν την πρωτεύουσα
της και κατά τα έτη 365, 438, 447, 525, 557, 740, 866, 869,
989, 1064, 1296 και 1346. Συνολικά στη διάρκεια της
βυζαντινής ιστορίας της Κωνσταντινούπολης, η πόλη επλήγη
από περισσότερους από εβδομήντα σεισμούς, με τελευταίο
τον σεισμό του 1454. Φυσικά, το επίκεντρο των σεισμών
αυτών δεν ήταν πάντα η Κωνσταντινούπολη αλλά και οι γύρω
περιοχές· ωστόσο έγιναν αισθητοί στην πρωτεύουσα και
προκάλεσαν ζημιές σε κατοικίες, εκκλησίες και στα τείχη της
πόλης.

12. 1. Τι είναι η Νεαρά;
2. Πώς παρουσιάζει την κατάσταση στην οικονομία το παράθεμα ;
Οικονομία και στρατός στα μέσα του 6ου αι.
Βρήκαμε το δημόσιο να είναι καταφορτωμένο με πολλά χρέη
και να έχει φτάσει στη χειρότερη φτώχεια [...] και τον στρατό
τόσο παραμελημένο από την έλλειψη των αναγκαίων, ώστε το
κράτος να σφυροκοπείται από τις αδιάκοπες εισβολές και
επιδρομές των βαρβάρων.
Από Νεαρά του Ιουστίνου Β΄ (566 μ. Χ.),
Jus Graecoromanum, τ. I, 1-2 (Νεαρά 1).

13. Οι Σλάβοι άρχισαν να κατακλύζουν τις ευρωπαϊκές επαρχίες και οι
Πέρσες έφτασαν στις ακτές του Βοσπόρου. Στα πρώτα χρόνια της
βασιλείας του Ηρακλείου η κατάσταση της αυτοκρατορίας ήταν
εξαιρετικά κρίσιμη.

14. β. Η αντεπίθεση του Ηρακλείου
Στρατηγός –αυτοκράτορας
ηγήθηκε προσωπικά του βυζαντινού στρατού
αναδιοργάνωσε το
στράτευμα με την
οικονομική
συμπαράσταση
της εκκλησίας
επιχείρησε
συνεχείς
εκστρατείες κατά
των Περσών
Στη μάχη της
Νινευί, κοντά στα
Γαυγάμηλα,
πέτυχε να
συντρίψει τους
Πέρσες και να
ανακτήσει όλες τις
βυζαντινές
επαρχίες στην
Εγγύς Ανατολή
(627)
Ταπεινωτική ήττα
υπέστησαν και οι
Άβαροι και οι
Σλάβοι, όταν σε
συνεννόηση με
τους Πέρσες,
πολιόρκησαν την
Κωνσταντινού-
πολη (626).

15. Μόνο η κινητοποίηση
όλων των δυνάμεων του
κράτους και μια
ριζική μεταρρύθμιση θα
μπορούσαν να
αποτρέψουν τη
διαγραφόμενη
καταστροφή. Το έργο
αυτό ανέλαβε και έφερε
σε πέρας ο Ηράκλειος και
η δυναστεία του.
Ο Ηράκλειος ως Δαυίδ.
Αργυρός δίσκος (αρχές 7ου αι.). Νέα Υόρκη.
Μητροπολιτικό Μουσείο.

16. Αβαροσλαβικές επιδρομές στη χερσόνησο του Αίμου
δημιούργησαν μία νέα
κατάσταση στη
Χερσόνησο του Αίμου
 Ακμαίες πόλεις καταστράφηκαν,
 μεγάλο μέρος του πληθυσμού εξοντώθηκε,
αιχμαλωτίστηκε ή τράπηκε σε φυγή.
 Η Θεσσαλονίκη  πολιορκήθηκε επανειλημμένα από τους
εισβολείς.
 Οι Σλάβοι εγκαταστάθηκαν μόνιμα σε εδάφη της
σημερινής Ελλάδας, δημιουργώντας τις
λεγόμενες σκλαβηνίες, νησίδες σλαβικού
πληθυσμού, σκορπισμένες ανάμεσα στους
ντόπιους.
 Ο ελληνικός
πληθυσμός
μειώθηκε κατά την περίοδο αυτή στο
εσωτερικό της Χερσονήσου, αλλά διατηρήθηκε
στις παράκτιες περιοχές και τις πόλεις.

17. Περσικός κίνδυνος
Πέρσες
κατέκτησαν τη Συρία
(613) και τα
Ιεροσόλυμα (614)
αφαίρεσαν τον Τίμιο
Σταυρό και τον
μετέφεραν στην
πρωτεύουσά τους
Κτησιφώντα
Ο Ηράκλειος έκλεισε
τότε συνθήκη ειρήνης
με το Χαγάνο των
Αβάρων (619) και
μετακίνησε το στρατό
του στο μέτωπο της Μ.
Ασίας. Ο πόλεμος
έγινε μέσα σε
ατμόσφαιρα
θρησκευτικής έξαρσης

18. Η ηθική και υλική στήριξη του βυζαντινού αυτοκράτορα από
την πλευρά της Εκκλησίας ήταν απεριόριστη
Ο πατριάρχης Σέργιος παραχώρησε στον
Ηράκλειο ως δάνειο
τα χρήματα των φιλανθρωπικών
ιδρυμάτων
και τα πολυκάνδηλα και άλλα λειτουργικά
σκεύη της Μεγάλης Εκκλησίας

19. θρησκευτικός χαρακτήρας εκστρατειών
Αρπαγή Τιμίου Σταυρού
φλογερές ομιλίες κατά των
εχθρών του Χριστιανισμού και
της Ρωμανίας.
Οι στρατιώτες του που
αγωνίστηκαν με αυταπάρνηση
και σημείωσαν μεγάλες επιτυχίες
οι επιτυχίες αυτές αποδείχτηκαν
πρόσκαιρες.
Ο θρησκευτικός
χαρακτήρας των
εκστρατειών του
Ηρακλείου ήταν
προφανής:
στρέφονταν κατά των
πυρολατρών Περσών που
κατείχαν τους Αγίους
Τόπους και απειλούσαν τη
Ρωμανία, δηλαδή τη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

21. Η Πολιορκία της Κωνσταντινούπολης το 626 από τους
Σασσανίδες Πέρσες και τους Αβάρους, βοηθούμενοι από
μεγάλους αριθμούς συμμάχων τους, Σλάβων, κατέληξε σε μια
στρατηγική νίκη για τους Βυζαντινούς.
Απεικόνιση της πολιορκίας από το Χρονικό του Κωνσταντίνου Μανασσή

22. «Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ τὰ
νικητήρια,
ὡς λυτρωθεῖσα τῶν δεινῶν
εὐχαριστήρια,
ἀναγράφω σοι ἡ Πόλις σου
Θεοτόκε.
Ἀλλ' ὡς ἔχουσα τὸ κράτος
ἀπροσμάχητον,
ἐκ παντοίων με κινδύνων
ἐλευθέρωσον,
ἵνα κράζω σοι· Χαῖρε, Νύμφη
ἀνύμφευτε».
Ακάθιστος ύμνος

23. Ο Ακάθιστος Ύμνος,
ρωσική εικόνα του 14ου
αιώνα. Στο κέντρο
εικονίζεται η Παναγία,
ενώ καθεμιά από τις
μικρές περιφερειακές
εικόνες αφορά τη
διήγηση ενός από τους 24
«οίκους» του Ακάθιστου
Ύμνου

24. Μάχη μεταξύ του στρατού του Ηρακλείου και των Περσών υπό
τον Χοσρόη Β΄. Τοιχογραφία του Piero della Francesca, 1452

25. γ. Θέματα και εξελληνισμός του κράτους
αυτοκράτορας
περίπλοκη
κρατική
μηχανή
υπηρεσίες του κράτους
στρατιωτικοποίηση
της διοίκησης

26. στρατιωτικοποίηση της διοίκησης
ενίσχυση των
εξασθενημένων
από τις εχθρικές
επιδρομές,
παραδουνάβιων
κυρίως,
περιοχών
Ήδη από τον 6ο
αιώνα και
συστηματοποι-
ήθηκε στα χρόνια
του Ιουστινιανού.
Εξελίχθηκε
στους χρόνους
των διαδόχων
του
Ιουστινιανού Α
δημιουργία
των εξαρχάτων
της Ιταλίας (584)
και της Αφρικής
(591)
αποκρυσταλλώθηκε
τον 8ο αιώνα με το
θεσμό των θεμάτων.

27. Τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Ηρακλείου σκιάζονται από τις αραβικές
κατάκτήσεις. Οι ανάγκες της άμυνας εναντίον των Αράβων φαίνεται ότι παρακίνησαν
τους διαδόχους του να εγκαθιδρύσουν στη Μ. Ασία στη διάρκεια του 7ου αι. ένα νέο
διοικητικό σύστημα που στηριζόταν στα θέματα, διοικητικές περιφέρειες με δικό
τους στρατό.

28. Θέματα
ονομάζονταν αρχικά οι κατάλογοι της κεντρικής βυζαντινής
υπηρεσίας, όπου καταγράφονταν οι στρατιώτες μιας μονάδας.
Στη συνέχεια, ο όρος δήλωνε την ίδια τη στρατιωτική μονάδα
και την περιοχή όπου έδρευε και, τέλος, μια γεωγραφική και
διοικητική ενότητα.
Αρχικά οι στρατιωτικές μονάδες μετακινούνταν ανά την
επικράτεια. Όταν οι μονάδες αυτές απέκτησαν μόνιμη
εγκατάσταση, θέματα ονομάστηκαν οι περιοχές
εγκατάστασής τους, οι οποίες εξελίχθηκαν σε διοικητικές
περιφέρειες. Την ανώτατη στρατιωτική και πολιτική εξουσία
του θέματος ασκούσε ο στρατηγός.

29. Γένεση των θεμάτων και επικράτηση της ελληνικής
Όταν ήταν αυτοκράτορας ο Ηράκλειος [610-641] που καταγόταν από
τη Λιβύη, η επικράτεια του Ρωμαϊκού Κράτους περιορίστηκε και
ακρωτηριάστηκε τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση. Τότε οι
διάδοχοι του, που δεν ήξεραν πού και πώς να ασκήσουν την εξουσία
τους, κατέτμησαν σε μικρά τμήματα τη διοίκηση τους και τα μεγάλα
στρατιωτικά σώματα και εγκατέλειψαν την προγονική τους
λατινική, υιοθετώντας την ελληνική γλώσσα [...]. Γιατί (παλιότερα)
ονόμαζαν τους χιλίαρχους λογγίνους και τους εκατόνταρχους
κεντουρίωνες και τους τωρινούς στρατηγούς κόμητες. Αλλά και η
ονομασία θέμα είναι ελληνική και όχι ρωμαϊκή και προέρχεται από
τη θέση.
Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί θεμάτων, έκδ. A. Pertusi, Πόλη του Βατικανού 1952, 60.
► Ποια ανάγκη υπαγόρευσε την καθιέρωση των θεμάτων, όπως προκύπτει έμμεσα από το
σχετικό απόσπασμα του έργου Περί θεμάτων;

30. στρατηγός
συγκέντρωνε στα
χέρια του τη
στρατιωτική και
πολιτική διοίκηση της
περιοχής της
δικαιοδοσίας του
ασκούσε την
ανώτατη εξουσία
μέσα στα όρια του
θέματος.
Όχι όμως
ανεξέλεγκτα

31. άμεσοι υφιστάμενοι
πρωτονοτάριος
του θέματος,
ο πολιτικός
διοικητής του
θέματος
ο πραίτωρ του
θέματος,
ήταν ο
θεματικός
δικαστής
ο χαρτουλάριος
του θέματος,
ήταν ο
στρατολόγος
του θέματος

32. Στρατιωτόπια (στρατιωτικά κτήματα)
Τα παραχωρούσε το
κράτος στους
ελεύθεροι αγρότες,
που υπηρετούσαν στο
θεματικό στρατό
Με τα έσοδά τους οι
στρατιώτες
συντηρούσαν τις
οικογένειές τους,
αγόραζαν τον οπλισμό
τους και κάλυπταν τα
έξοδα των
εκστρατειών.
Το κτήμα και η
υποχρέωση για
στρατιωτική υπηρεσία
μεταβιβαζόταν από τον
πατέρα στον
πρωτότοκο γιο.
Ο θεματικός στρατός αντικατέστησε τους παλαιούς
μισθοφορικούς στρατούς και αποτέλεσε ένα είδος εθνικού
στρατού που αποδείχθηκε εξαιρετικά αποτελεσματικός για
την άμυνα της αυτοκρατορίας

33. Σημασία
Τα νέα διοικητικά μέτρα είχαν σημαντικές συνέπειες για το
αμυντικό σύστημα και την κοινωνική οργάνωση του
Βυζαντίου: Οι μισθοφόροι εξέλιπαν, ενώ οι νέοι στρατιώτες-
αγρότες αγωνίζονταν με αυταπάρνηση, επειδή παράλληλα
υπερασπίζονταν την ιδιοκτησία τους. Η μικρή και η μεσαία
ιδιοκτησία ενισχύθηκαν και για άλλο λόγο: οι μεγάλοι
γαιοκτήμονες αποδεκατίστηκαν στη διάρκεια των
αβαροσλαβικών επιδρομών και τα χέρσα χωράφια τους
καταλήφθηκαν από ελεύθερους αγρότες ακτήμονες ή
μικροϊδιοκτήτες. Έτσι, η μεσοβυζαντινή κοινωνία
αναδιαρθρώθηκε ριζικά. Οι ελεύθεροι αγρότες συγκροτούσαν
τώρα τη δυναμικότερη τάξη της, οργανωμένοι σε εύρωστες
και ομοιογενείς κοινότητες χωρίων.

34. Προς τα τέλη του 7ου αι. το σύστημα των θεμάτων σταθεροποιήθηκε
και άρχισε να εξαπλώνεται και στις ευρωπαϊκές επαρχίες του κράτους

35. Εξελληνισμός
Μετά το 630, το Βυζαντινό κράτος έχασε μεγάλο μέρος των
ανατολικών του επαρχιών, απέκτησε όμως με αυτό τον τρόπο
εθνολογική ομοιογένεια, καθώς οι περισσότεροι κάτοικοι του
ήταν πλέον Έλληνες ή ελληνόφωνοι. Έτσι, τα Eλληνικά
πήραν τη θέση που κατείχαν ως τότε τα Λατινικά, ως επίσημη
κρατική γλώσσα. Η εξέλιξη αυτή αντανακλάται στους
επίσημους αυτοκρατορικούς τίτλους. Ο Ηράκλειος υιοθέτησε
τον ελληνικό τίτλο βασιλεύς με την προσθήκη πιστός εν
Χριστώ, εγκαταλείποντας τους παλαιούς ρωμαϊκούς
τίτλους imperator Romanorum (αυτοκράτωρ
Ρωμαίων), caesar (καίσαρ) και augustus (αύγουστος)

36. Εξελληνισμός
Επίσημη γλώσσα στην
πολιτική και
στρατιωτική διοίκηση
έγινε η ελληνική
ενώ οι ρωμαϊκοί τίτλοι
αντικαταστάθηκαν από
ελληνικούς
Πρώτος ο Ηράκλειος
υιοθέτησε τον
τίτλο βασιλεύς με τη
χριστιανική προσθήκη
«πιστός έν Χριστώ».
Η εξέλιξη αυτή σηματοδοτεί σε συμβολικό επίπεδο το οριστικό τέλος
της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και την αρχή της μεσαιωνικής ελληνικής
Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

37. Πηγές-Δικτυογραφία
• Ιστορία (Β ’ Γυμνασίου): Ηλεκτρονικό Βιβλίο
• Ιστορία (Ε Δημοτικού): Ηλεκτρονικό Βιβλίο
• Ιστορία (Β’ Γενικού Λυκείου - Γενικής
Παιδείας): Ηλεκτρονικό Βιβλίο
• Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και
Μεταβυζαντινών Μνημείων (ΕΚΒΜΜ)
• Βικιπαίδεια
• Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού