2. Ιωνική Επανάσταση
Μετά την κατάληψη του Λυδικού βασιλείου από τους Πέρσες, στα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ., οι πόλεις
της Ιωνίας έγιναν φόρου υποτελείς σε αυτούς, οι οποίοι και επέβαλαν τυράννους ως τοποτηρητές της
εξουσίας τους. Οι ιωνικές πόλεις συνέχισαν να ευημερούν, καθώς αποτελούσαν τη φυσική διέξοδο της
μικρασιατικής ενδοχώρας. Ίσως, όμως, οι φόροι που επέβαλε ο Δαρείος, για να χρηματοδοτήσει την
εκστρατεία του εναντίον των Σκυθών και την αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίας να προκάλεσαν
δυσαρέσκεια στους κατοίκους της Ιωνίας.
3. Κατά τον Ηρόδοτο, ο τύραννος της Μιλήτου Αρισταγόρας προέτρεψε το σατράπη Αρταφέρνη να
εκμεταλλευτεί την έκκληση των αριστοκρατικών της Νάξου, για να καταλάβει το νησί. Ο φόβος,
ωστόσο, των επιπτώσεων σε περίπτωση αποτυχίας της επιχείρησης τον οδήγησε να συγκαλέσει
την άνοιξη του 499 π.Χ. συνέλευση των εκπροσώπων των ελληνικών πόλεων της δυτικής Μικράς
Ασίας. Στο συνέδριο αυτό οι εκπρόσωποι των Ιωνικών πόλεων κήρυξαν την επανάσταση,
καταλύοντας παράλληλα τα τυραννικά καθεστώτα.
Η αγορά της Μιλήτου.
4. Ο Αρισταγόρας μετά την κήρυξη της επανάστασης ζήτησε τη βοήθεια των πόλεων της ηπειρωτικής
Ελλάδας. Μόνον, όμως, οι Αθηναίοι και οι Ερετριείς ανταποκρίθηκαν στην έκκλησή του στέλνοντας
είκοσι και πέντε πλοία, αντίστοιχα. Η βοήθεια των Αθηναίων στους Ίωνες ήταν συμβολική. Ίσως οι
Αθηναίοι συμπράττοντας με τους Ίωνες να ήθελαν να αποκλείσουν την παλινόρθωση της τυραννίδας,
γιατί ο πρώην τύραννος της Αθήνας Ιππίας προσπαθούσε να κερδίσει την περσική υποστήριξη, για να
ανακτήσει την εξουσία. Αρχικά, ο στόλος των επαναστατών νίκησε τον περσικό στις ακτές της
Παμφυλίας και ο Χαροπίνος, αδελφός του Αρισταγόρα, κατέλαβε τις Σάρδεις την άνοιξη του 498 π.Χ.
Η πόλη και ο ναός της Κυβέλης πυρπολήθηκαν, αλλά οι Έλληνες υποχώρησαν και ηττήθηκαν στο
τέλος του καλοκαιριού, κοντά στην Έφεσο.
Τετράδραχμο της Ερέτριας (180 π.Χ.).
5. Μετά την ήττα τους οι Αθηναίοι και οι Ερετριείς εγκατέλειψαν τους Ίωνες, αλλά η επανάσταση
είχε στο μεταξύ επεκταθεί από τα Στενά μέχρι την Κύπρο. Οι Πέρσες είχαν ήδη αρχίσει να
ανασυντάσσουν τις δυνάμεις τους και, αφού κατέλαβαν την Κύπρο και μετά από μεγάλη
αντίσταση την Καρία, επιτέθηκαν το 496 π.Χ. στην Ιωνία. Το 494 π.Χ. μετά την κατάληψη και
των υπόλοιπων πόλεων ο περσικός στρατός και στόλος πολιόρκησε τη Μίλητο, όπου ήταν
συγκεντρωμένες οι δυνάμεις των επαναστατών. Στη ναυμαχία της Λάδης, έξω από τη Μίλητο, ο
περσικός στόλος νίκησε το στόλο των Ιώνων.
6. Η Μίλητος καταλήφθηκε και
καταστράφηκε, ενώ οι κάτοικοί της
οδηγήθηκαν στο εσωτερικό της
αυτοκρατορίας. Ο Δαρείος, όμως,
αντιμετώπισε με μετριοπάθεια τις
επαναστατημένες πόλεις. Δεν επέβαλε
ξανά τυράννους, την πολιτική των
οποίων θεώρησε υπεύθυνη για την
επανάσταση, δεν αύξησε τους φόρους
και για πρώτη φορά εισήγαγε το θεσμό
του κτηματολογίου. Κατά τον Ηρόδοτο,
η αθηναϊκή συμμετοχή στην εξέγερση
των Ιώνων υπήρξε η αιτία των Μηδικών
πολέμων. Νεότεροι ιστορικοί, ωστόσο,
έδωσαν μεγαλύτερη έμφαση στην
επεκτατική φιλοδοξία του Μεγάλου
Βασιλέα και στην επιθυμία του να
αποκλείσει μία νέα εξέγερση,
εξουδετερώνοντας τις πόλεις της κυρίως
Ελλάδας που βοήθησαν τους Ίωνες.
Χρυσός "δαρεικός" του 490 π.Χ. Το περσικό νόμισμα – στο οποίο απεικονιζόταν ο
Μεγάλος Βασιλιάς - ήταν το διεθνές νόμισμα της εποχής στην Ανατολή. Και
παρέμεινε ως τέτοιο μέχρι την κατάλυση του περσικού βασιλείου από τον Αλέξανδρο
της Μακεδονίας.
7. Τελευταία, από ορισμένους
μελετητές έχει δοθεί περισσότερη
έμφαση στις δολοπλοκίες μερικών
Ελλήνων, όπως του πρώην τυράννου
Ιππία του Αθηναίου, που είχαν
καταφύγει στην περσική αυλή και
υπέθαλψαν την περσική
επιθετικότητα για προσωπικό τους
όφελος. Η τελική άρνηση των
Αθηναίων και των Σπαρτιατών να
δώσουν "γην και ύδωρ" στους
πρέσβεις των Περσών προκάλεσε την
εισβολή του 490 π.Χ., η οποία
κατέληξε στη μάχη του Μαραθώνα.
8. Η πρώτη περσική εισβολή
Την άνοιξη του 492 π.Χ, ο Μαρδόνιος συγκέντρωσε στρατό και στόλο με σκοπό να καταστρέψει την
Αθήνα και την Ερέτρια. Ο Μαρδόνιος αναχώρησε με τον στόλο από την Κιλικία, ενώ διέταξε τον
στρατό του να περάσει τον Ελλήσποντο. Στον δρόμο του, ο Μαρδόνιος απομάκρυνε τους τυράννους
από την Ιωνία και έδωσε την εξουσία σε δημοκρατικούς. Από την Ιωνία, ο στόλος κινήθηκε προς τον
Ελλήσποντο, ενώ ο στρατός πέρασε στα ευρωπαϊκά εδάφη και κατάφερε να ανακτήσει τη Θράκη
(άνηκε στους Πέρσες από το 512 π.Χ) - επίσης ανάγκασε τη Μακεδονία να συμμαχήσει με τους Πέρσες.
Παράλληλα, ο περσικός στόλος κατέλαβε τη Θάσο και μετά κινήθηκε στην Άκανθο, αλλά όταν έφτασε
στο όρος Άθως διαλύθηκε λόγω θαλασσοταραχής - κατά τον Ηρόδοτο, οι Πέρσες έχασαν τριακόσια
πλοία και είκοσι χιλιάδες άνδρες.
Ο περσικός στρατός όπως
απεικονίζεται σε ανάγλυφη
παράσταση από το ανάκτορο της
Περσέπολης. Οι Πέρσες ήταν
πολεμικός λαός και θεωρούνταν οι
καλύτεροι πολεμιστές της
Ανατολής, τόσο σε επίπεδο
ατομικής ανδρείας όσο και σε
επίπεδο τακτικής ικανότητας.
Διακρίνεται καθαρά ο εξοπλισμός
των πεζών (ελαφριά ασπίδα, τόξα
και δόρατα, περιορισμένη
θωράκιση) που προσαρμόζεται στο
φυσικό περιβάλλον της Μέσης
Ανατολής.
9. Χάρη στην καταστροφή αυτή και καθώς ο περσικός στρατός βρισκόταν στη Μακεδονία, οι Βρύγοι
επιτέθηκαν στο περσικό στρατόπεδο, σκοτώνοντας αρκετούς Πέρσες και τραυματίζοντας τον
Μαρδόνιο - ωστόσο, οι Βρύγοι ηττήθηκαν. Ο περσικός στρατός και στόλος επέστρεψαν στην Ασία.
Μετά την εκστρατεία του 492 π.Χ, ο Δαρείος έστειλε πρεσβευτές σ' όλη την Ελλάδα για να ζητήσει
την υποταγή των πόλεων. Όλες οι πόλεις δέχτηκαν την προσφορά του Δαρείου πλην της Αθήνας και
της Σπάρτης, οι οποίες συμμάχησαν παρά τις διαφορές τους.
10. Η δεύτερη περσική εισβολή
Η δεύτερη εκστρατεία των Περσών (κατ’ άλλους
θεωρείται η πρώτη αφού η επιχείρηση του 492 δεν
έφερε τους δυο αντιπάλους σε σύγκρουση) ξεκίνησε το
καλοκαίρι του 490 με αποτυχημένη επίθεση κατά της
δωρικής Λίνδου στο νησί της Ρόδου. Ο περσικός
στόλος κινήθηκε στη Σάμο και μετά επιτέθηκε στη
Νάξο, με σκοπό να τιμωρήσει την πόλη για την
αποτυχημένη πολιορκία, η οποία διεξήχθη εννέα
χρόνια νωρίτερα. Οι Πέρσες κατάφεραν να
καταλάβουν την πόλη, καταστρέφοντας πολλούς
ναούς. Οι Πέρσες πλησίασαν τη Δήλο, γι' αυτό και οι
κάτοικοι της πόλης άφησαν τα σπίτια τους. Για να
πείσει τους κατοίκους της Δήλου, ο Δάτης έκαψε
τριακόσια τάλαντα από λιβάνι στον βωμό του
Απόλλωνα. Τότε, ο στόλος άρχισε να κινείται προς την
Ερέτρια, κατακτώντας κάθε πόλη στον δρόμο του και
αναγκάζοντας τους κατοίκους να του δίνουν ομήρους
και στρατεύματα. Ωστόσο, οι κάτοικοι της Καρύστου
αρνήθηκαν να κάνουν κάτι τέτοιο, γι' αυτό και οι
Πέρσες επιτέθηκαν και κατέλαβαν την πόλη,
αναγκάζοντας τους κατοίκους να παραδοθούν.
Σύμπλεγμα Θησέα και Αμαζόνας από το δυτικό αέτωμα του ναού του Απόλλωνος
Δαφνηφόρου στην Ερέτρια, 510-500 π.Χ. Ερέτρια, Αρχαιολογικό Μουσείο.
11. Οι Πέρσες έφτασαν στην Ερέτρια - κατά τον Ηρόδοτο, οι Ερετριείς χωρίστηκαν σε τρία
στρατόπεδα: οι πρώτοι ήθελαν να φύγουν απ' την πόλη, οι δεύτεροι να αντισταθούν και οι τρίτοι
ήθελαν να παραδοθούν στους Πέρσες, ωστόσο οι περισσότεροι αποφάσισαν να μείνουν στην πόλη.
Οι Πέρσες για έξι μέρες πολιορκούσαν την πόλη, μέχρι που δύο Ερετριείς άνοιξαν τις πύλες τις
πόλεις και επέτρεψαν στους Πέρσες να εισέλθουν στην πόλη. Οι τελευταίοι κατέστρεψαν την πόλη,
έκαψαν τους ναούς και υποδούλωσαν όσους Ερετριείς παρέμειναν στην πόλη.
12. Οι Πέρσες, αφού πέρασαν την Αττική,
στρατοπέδευσαν στον Μαραθώνα (40
χιλιόμετρα από την Αθήνα) μετά από
συμβουλή του Ιππία. Αρχηγός της
αθηναϊκής δύναμης ήταν ο Μιλτιάδης, ο
οποίος ήξερε καλά τις περσικές τακτικές,
γι' αυτό και οι Αθηναίοι αποφάσισαν να
κλείσουν τις δύο εξόδους των στενών του
Μαραθώνα. Ταυτόχρονα, ο Φειδιππίδης,
κήρυκας και δρομέας από την Αθήνα,
στάλθηκε στη Σπάρτη για να ζητήσει
βοήθεια, αλλά οι Σπαρτιάτες,
επικαλούμενοι θρησκευτικούς λόγους,
απάντησαν ότι θα στείλουν στρατό μετά
την πανσέληνο. Μόνο χίλιοι οπλίτες από
τις Πλαταιές έφθασαν στον Μαραθώνα
για να βοηθήσουν τους Αθηναίους.
13. Για πέντε ημέρες, οι δύο στρατοί δεν
αποφάσιζαν να επιτεθούν ο ένας στον άλλο.
Τα πλευρά των Αθηναίων, όπως δηλώνει ο
Κορνήλιος Νέπως, ήταν καλά προστατευμένα
από τους ψηλούς λόφους.Κατά τον Τομ
Χόλλαντ, αυτό εξυπηρετούσε τη στρατηγική
των Αθηναίων, οι οποίοι περίμεναν την άφιξη
των Σπαρτιατών. Οι Αθηναίοι είχαν στη
διοίκηση τους δέκα στρατηγούς, ένα από κάθε
φυλή - πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος ο
Αφιδναίος. Ο Ηρόδοτος γράφει ότι κάθε ημέρα
διοικούσε ένας στρατηγός- γι' αυτό, ο
Μιλτιάδης αποφάσισε να επιτεθεί την ημέρα,
κατά την οποία διοικητής του στρατού θα ήταν
ο ίδιος. Κατά τους σύγχρονους ιστορικούς, οι
Αθηναίοι θα διακινδύνευαν πολλά αν
επετίθεντο πριν από την άφιξη των
Σπαρτιατών.
Ούτε οι Πέρσες ούτε οι Έλληνες ήθελαν να
διακινδυνεύσουν μια μάχη. Παρ' ολ' αυτά,
παραμένει άγνωστη η αιτία που οδήγησε τους
Αθηναίους να επιτεθούν.
14. Έγιναν πολλές προσπάθειες για να βρεθεί η ακριβής ημερομηνία της μάχης. Κατά τους
ιστορικούς, ο Ηρόδοτος χρονολογεί τα γεγονότα με το ηλιοσεληνιακό ημερολόγιο (συνδυασμός
του ηλιακού και του σεληνιακού ημερολογίου). Κατά τον Philipp August Böckh, η μάχη διεξήχθη
στις 12 Σεπτεμβρίου (κατά το Ιουλιανό ημερολόγιο). Παρ' ολ' αυτά, φαίνεται ότι η κάθε ελληνική
πόλη-κράτος είχε το δικό της ημερολόγιο - η ημερομηνία της μάχης εξαρτάται επίσης από την
ημερομηνία που γιόρταζαν οι Σπαρτιάτες τα Κάρνεια. Θεωρείται πιθανό το γεγονός ότι το
ημερολόγιο των Σπαρτιατών βρισκόταν κατά ένα μήνα πίσω από το αθηναϊκό, άρα η μάχη (κατά
το σπαρτιατικό ημερολόγιο) διεξήχθη στις 12 Αυγούστου.
Πολύτιμο ατομικό κειμήλιο του στρατηγού της μάχης Μιλτιάδη, αυτό το χάλκινο κράνος
ήταν ανάθημα στο Ιερό του Διός στην Ολυμπία,όπως μαρτυρεί η επιγραφή: «Μιλιτιάδες
ανέθηκεν τοι Δί».
15. Ο Ηρόδοτος δεν αναφέρεται στο
μέγεθος του αθηναϊκού στρατού - από
την άλλη, ο Κορνήλιος Νέπως, ο
Παυσανίας και ο Πλούταρχος
δηλώνουν ότι οι Αθηναίοι διέθεταν
9.000 οπλίτες (και άλλους χίλιους από
τις Πλαταιές), αν και ο Ιουστίνος
αναφέρει ότι στη μάχη συμμετείχαν
10.000 Αθηναίοι και 1.000 Πλαταιείς.
Αυτοί οι αριθμοί είχαν συγκριθεί μ'
αυτούς που δίνει ο Ηρόδοτος για τη
μάχη των Πλαταιών. Ο Παυσανίας
περιγράφει επίσης ένα μνημείο προς
τιμή των δούλων, οι οποίοι
απελευθερώθηκαν λόγω της
συνεισφοράς τους στον Μαραθώνα
Αυτοί οι αριθμοί είναι αποδεκτοί
σήμερα.
16. Κατά τον Ηρόδοτο, ο περσικός στόλος είχε 600 τριήρεις - δεν αναφέρει ωστόσο το μέγεθος του
περσικού στρατού, αν και γράφει ότι ήταν πολύ καλά προετοιμασμένος. Ο Σιμωνίδης ο Κείος
γράφει ότι οι Πέρσες διέθεταν 200.000 στρατιώτες - ο Κορνήλιος Νέπως γράφει ότι οι Πέρσες
είχαν 200.000 άνδρες πεζικό και 10.000 άνδρες ιππικό (από αυτούς σχεδόν οι μισοί πολέμησαν
στον Μαραθώνα, ενώ οι υπόλοιποι στάλθηκαν στο Σούνιο). Ο Πλούταρχος και ο Παυσανίας
αναφέρουν, όπως και το λεξικό «Σούδα», ότι οι Πέρσες είχαν 300.000 στρατιώτες. Ο Πλάτωνας
και ο Λυσίας αναφέρουν ότι οι Πέρσες είχαν 500.000 στρατιώτες - ο Ιουστίνος δηλώνει ότι οι
Πέρσες διέθεταν 600.000 άνδρες. Κατά τους σύγχρονους ιστορικούς, οι Πέρσες διέθεταν από
είκοσι με εκατό χιλιάδες άνδρες πεζικό και χίλιους ιππείς.
Ανάγλυφο στην
Περσέπολη στο οποίο
απεικονίζεται ο ανίκητος,
ως τότε, πολυεθνικός
βασιλικός στρατός της
Περσίας των Αχαιμενιδών.
17. Ακόμα και αν οι Αθηναίοι συγκέντρωναν
όλους τους διαθέσιμους οπλίτες στο
Μαραθώνα, η αριθμητική υπεροχή των
Περσών θα ήταν τουλάχιστον δύο προς
ένα. Επιπλέον, αν τους συγκέντρωναν
όλους στο Μαραθώνα, οι Πέρσες θα
μπορούσαν να επιτεθούν στην Αθήνα
χωρίς να συναντήσουν αντίσταση και μια
πιθανή ήττα στον Μαραθώνα θα σήμαινε
την καταστροφή της Αθήνας, καθώς δεν
θα είχε στρατό για να αμυνθεί. Γι' αυτό οι
Αθηναίοι αποφάσισαν να κλείσουν τις δύο
εξόδους των στενών, όπου μπορούσαν να
περιμένουν τους Σπαρτιάτες - αυτό θα
δυσκόλευε τους Πέρσες να επιτεθούν στην
Αθήνα.
18. Οι Πέρσες είχαν διέθεταν πολυάριθμο και
πιο ελαφρά οπλισμένο πεζικό,
προσαρμοσμένο στις συνθήκες της
Ανατολής και το οποίο δεν μπορούσε να
ανταπεξέλθει σε μετωπική επίθεση (όπως
αποδείχθηκε στις Θερμοπύλες και στις
Πλαταιές) - γι' αυτό οι Πέρσες ήταν
διστακτικοί και απρόθυμοι να επιτεθούν.
Αν η απουσία του περσικού ιππικού
οδήγησε σε αθηναϊκή επίθεση, σημαίνει
ότι ένα μειονέκτημα για τους Αθηναίους (η
πλαγιοκόπηση από το περσικό ιππικό)
μετατρέπονταν σε ένα κύριο πλεονέκτημα-
αλλά, είναι πιθανόν ότι οι Πέρσες
επιτέθηκαν, γι' αυτό και οι Αθηναίοι
αντέδρασαν. Η στατική αμυντική θέση,
είχε λογική για τους Έλληνες, καθώς οι
οπλίτες ήταν περισσότερο δυνατοί σε μάχη
σώμα με σώμα. Κατά μια άλλη εκδοχή,
ίσως οι Πέρσες επιτέθηκαν επειδή έμαθαν
(ή υποψιάστηκαν) για πιθανές ενισχύσεις
από τη Σπάρτη - είτε κατάλαβαν ότι δεν
μπορούσαν να μείνουν στον Μαραθώνα
για πάντα.
19. Η απόσταση μεταξύ των δύο στρατών ήταν λιγότερη από οκτώ στάδια (ή 1.5 χιλιόμετρα). Στο κέντρο
της αθηναϊκής παράταξης βρίσκονταν στρατιώτες της Λεοντίδας φυλής (με αρχηγό τον Θεμιστοκλή)
και της Αντιοχίδας φυλής (με αρχηγό τον Αριστείδη), οι οποίοι ήταν παραταγμένοι στις τάξεις των
τεσσάρων, ενώ στα πλευρά βρίσκονταν οι υπόλοιπες φυλές και οι Πλαταιείς, οι οποίοι ήταν
παραταγμένοι στις τάξεις των οκτώ. Η μεγάλη συμβολή του Μιλτιάδη στη νίκη αυτή ήταν ότι
ενίσχυσε τις πτέρυγες της αθηναϊκής παράταξης εις βάρος του κέντρου της, πράγμα που επέτρεψε
την περικύκλωση της περσικής παράταξης.
Ζωφόρος του θησαυρού των Σιφνίων στους Δελφούς: Γιγαντομαχία, 530-525 π.Χ.
Απεικονίζονται Έλληνες οπλίτες (εξοπλισμένοι με το Όπλον και δόρατα και φέροντες
κλειστά κράνη και θώρακα) που μάχονται κατά τον οπλιτικό τρόπο μάχης. Με τον ίδιο
τρόπο πολέμησαν στους Μηδικούς Πολέμους οι Έλληνες εναντίον των βαρβάρων. Δελφοί,
Αρχαιολογικό Μουσείο.
20. Οι Αθηναίοι επιτέθηκαν και έφτασαν κοντά στις περσικές γραμμές- ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι
Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι Έλληνες που άντεξαν τους Μήδες, το όνομα των οποίων προκαλούσε
τρόμο. Τα αθηναϊκά πλευρά κατέστρεψαν τις περσικές γραμμές και περικύκλωσαν το ισχυρό
κέντρο των Περσών - η μάχη έληξε με υποχώρηση του κέντρου των Περσών στα πλοία. Αρκετοί
Πέρσες σκοτώθηκαν στους βάλτους, την ύπαρξη των οποίων αγνοούσαν. Οι Αθηναίοι επιτέθηκαν
στα περσικά πλοία και κατάφεραν να καταστρέψουν επτά απ' αυτά. Ο Ηρόδοτος αναφέρεται στον
Κυναίγειρο, αδερφό του Αισχύλου, ο οποίος προσπάθησε να τραβήξει μια περσική τριήρη, αλλά
οι Πέρσες του έκοψαν το χέρι, με αποτέλεσμα να πεθάνει.
Οι Αθηναίοι οπλίτες εξολοθρεύουν τον ανίκητο ως τότε περσικό στρατό στην
πεδιάδα του Μαραθώνα, αποδεικνύοντας την ανωτερότητα του ελεύθερου έλληνα
πολίτη απέναντι στους στρατιώτες ενός ανατολίτη δυνάστη.
21.
22. Κατά τον Ηρόδοτο, οι Πέρσες έχασαν 6.400 άνδρες στο πεδίο της μάχης, ενώ παραμένει
άγνωστος ο αριθμός των νεκρών κατά την υποχώρηση. Στη μάχη σκοτώθηκαν 192 Αθηναίοι και
11 Πλαταιείς - σ' αυτή τη μάχη σκοτώθηκαν επίσης ο πολέμαρχος Καλλίμαχος και ο στρατηγός
Στησίλεως ο Θρασύλεω. Από τακτικής απόψεως ήταν η πρώτη φορά στην παγκόσμια
στρατιωτική ιστορία που εφαρμοζόταν ελιγμός πλευροκόπησης του αντιπάλου και μάλιστα πολύ
ανώτερου αριθμητικά. Η καινοτομία αυτή θα εφαρμοζόταν εφεξής και ως σήμερα σε όλους τους
στρατούς πού μιμήθηκαν την ιδιοφυή αυτή σύλληψη.
Ο τύμβος των Μαραθωνομάχων. Εκεί ετάφησαν οι 192 Αθηναίοι.
23. Η δεκαετία 490-480
Η ήττα των Περσών στο Μαραθώνα, το 490 π.Χ., δε σήμανε και το τέλος της περσικής
επιθετικότητας, όπως απέδειξε η νέα εισβολή του Ξέρξη το 480 π.Χ. Για τους Έλληνες, όμως, η
επικράτηση ενάντια στην υπέρτερη δύναμη των βαρβάρων απέκτησε μυθική σημασία. Έγινε το
σύμβολο του θριάμβου της δημοκρατικής πόλης και κατά τον 5ο αιώνα προβλήθηκε ως η
αφετηρία της αθηναϊκής ισχύος.
Ο Κυναίγειρος κρατά
με σκοινί ένα περσικό
πλοίο για να αποτρέψει
την φυγή του κατά την
περσική υποχώρηση,
ενώ δυο Πέρσες
πρόκειται να του
πάρουν τη ζωή. Στη
συνείδηση του αρχαίου
ελληνισμού όσα
συνέβησαν εκείνη τη
μέρα στο Μαραθώνα
ξεπέρασαν σε ηρωισμό
καθετί που είχε
προηγηθεί ως τότε στην
ελληνική ιστορία και
μυθολογία.
24. Η ενίσχυση του κύρους των
στρατηγών μετά τη μάχη οδήγησε
στην αντικατάσταση του τρόπου
ανάδειξης των αρχόντων, οι
οποίοι στο εξής δεν εκλέγονταν,
αλλά κληρώνονταν μεταξύ των
πεντακοσιομέδιμνων, και των
ιππέων. Η διαμάχη μεταξύ των
αριστοκρατικών γενών
συνεχίστηκε και μετά την εισβολή
και για πρώτη φορά εφαρμόστηκε
το μέτρο του οστρακισμού.
Εξορίστηκαν τότε ως επικίνδυνοι
για τη δημοκρατία με υποκίνηση
του Θεμιστοκλή, ο
Πεισιστρατίδης Ίππαρχος, ο
Αριστείδης, ο πατέρας του
Περικλή Ξάνθιππος και ο
Αλκμαιωνίδης Μεγακλής.
Όστρακο που φέρει χαραγμένο το όνομα του
Θεμιστοκλή Νεοκλέους.
25. Ο Θεμιστοκλής ήταν ο πρώτος που αντιλήφθηκε τη σημασία που είχε η ναυπήγηση στόλου, τόσο για
την απόκρουση μίας μελλοντικής επίθεσης, όσο και για την εξασφάλιση του επισιτισμού της πόλης.
Η ήττα των Αθηναίων στην Πάρο ίσως να συνέβαλε στην υιοθέτηση της πρότασής του από τον
αθηναϊκό δήμο. Το 483/2 π.Χ. ανακαλύφθηκε μία νέα φλέβα αργύρου στα ορυχεία του Λαυρίου, η
οποία απέδωσε στην πόλη εκατό τάλαντα. Ο Θεμιστοκλής αντιτάχθηκε στην πρόταση του Αριστείδη
να διανεμηθούν τα χρήματα στο δήμο και πέτυχε να δοθούν σε εκατό εύπορους πολίτες με την
υποχρέωση να ναυπηγήσουν μία τριήρη ο καθένας. Την ξυλεία παραχώρησε ο Αλέξανδρος Α' της
Μακεδονίας που, αν και υποτελής των Περσών, δε διέκοψε τις σχέσεις του με τους Αθηναίους.
Η συντριβή των
Περσών κατά τη
μάχη του
Μαραθώνα, όπως
αποτυπώθηκε σε
πίνακα του
Hermann Vogel.
26. Το νέο στόλο επάνδρωσαν τα μέλη της κατώτερης τάξης των θητών, οι οποίοι έτσι αύξησαν στα
πλαίσια της αθηναϊκής πολιτείας το ειδικό βάρος τους σε σχέση με τους οπλίτες. Αυτός ήταν
ίσως και ο λόγος της αντίθεσης του Αριστείδη, που οδήγησε στον οστρακισμό του. Με τη
ναυπήγηση του στόλου της η Αθήνα έθεσε τις βάσεις για την ανάδειξής της σε μεγάλη δύναμη,
ισοσταθμίζοντας έτσι τη σπαρτιατική υπεροχή στις χερσαίες δυνάμεις, και εξασφάλισε την
επικράτησή της έναντι των Περσών.
Όστρακο που φέρει χαραγμένο το όνομα του Αριστείδη.
27. Η τρίτη περσική εισβολή
Ο Δαρείος άρχισε να συγκεντρώνει μεγάλο
στρατό για να επιτεθεί ξανά στην Ελλάδα,
αλλά τα σχέδια του αναβλήθηκαν λόγω της
εξέγερσης στην Αίγυπτο. Ένα χρόνο μετά ο
Δαρείος πέθανε και στον θρόνο ανέβηκε ο
γιος του Ξέρξης Α'. Ο Ξέρξης ανακατέλαβε
την Αίγυπτο και άρχισε ξανά τις
προετοιμασίες για εισβολή στην Ελλάδα.
Καθώς η εισβολή θα ήταν μεγάλης κλίμακας,
ο Ξέρξης χρειαζόταν πολύ χρόνο για
συγκεντρώσει στρατό και υλικό πολέμου.
Αποφάσισε ότι ο Ελλήσποντος έπρεπε να
γεφυρωθεί για να επιτρέψει στον στρατό του
να περάσει στην Ευρώπη, και ότι ένα κανάλι
πρέπει να ανοιχθεί στον ισθμό του Όρους
Άθως. Η πραγματοποίηση αυτών των στόχων
ήταν πάρα πολύ δύσκολη, όπως είναι και για
τα σύγχρονα κράτη. Στις αρχές του 480 π.Χ,
οι ετοιμασίες τελείωσαν, και ο στρατός που
συγκέντρωσε ο Ξέρξης στις Σάρδεις βάδισε
στην Ευρώπη, περνώντας από τον
Ελλήσποντο δια μέσου δύο τεχνητών
γεφυρών.
28. Ο Ηρόδοτος αναφέρει από ποια έθνη αποτελούνταν ο στρατός του Ξέρξη και ποιος διοικούσε τα
στρατεύματα κάθε έθνους. Αναλυτικά ήταν:
Πέρσες υπό τις διαταγές του Οτάνη, πεθερού του Ξέρξη.
Μήδοι υπό τις διαταγές του Τιγράνη.
Κίσσιοι υπό τις διαταγές του Ανάφη, γιου του Οτάνη.
Ασσύριοι υπό τις διαταγές του Οτάσπη.
Βάκτριοι και Σάκες υπό τις διαταγές του Υστάσπη, αδερφού του Ξέρξη.
Ινδοί υπό τις διαταγές του Φαρναζάρθη.
Άριοι υπό τις διαταγές του Σισάμνη.
Αιγύπτιοι υπό τις διαταγές του Αρτάβανου .
Πάρθοι και Χωράσμιοι υπό τις διαταγές του Αρτάβαζου.
Σόγδοι υπό τις διαταγές του Αζάνη.
Γανδάριοι και Δαδίκες υπό τις διαταγές του Αρτύφιου.
Κάσπιοι υπό τις διαταγές του Αριόμαρδου, αδερφού του Αρτύφιου.
Σαράγγες υπό τις διαταγές του Φερενδάτη.
Πάκτυες υπό τις διαταγές του Αρτάυνου.
Ούτιοι και Μύκοι υπό τις διαταγές του Αρσαμένη, αδελφού του Ξέρξη.
Παρικάνιοι υπό τις διαταγές του Σιρομήτρη.
Άραβες και Αιθίοπες υπό τις διαταγές του Αρσάμη, αδελφού του Ξέρξη.
Λίβυοι υπό τις διαταγές του Μασάγη.
Παφλαγόνες και οι Ματιηνοί υπό τις διαταγές του Δώτου.
Μαριανδυνοί, Σύροι και Λίγυες υπό τις διαταγές του Γωβρύα, αδελφού του Ξέρξη.
Φρύγες και Αρμένιοι υπό τις διαταγές του Αρτόχμη, συζύγου της αδελφής του Ξέρξη.
Λυδοί και Μυσοί υπό τις διαταγές του Αρταφέρνη, γιου του ομώνυμου στρατηγού από τη μάχη του
Μαραθώνα
Κόλχοι, Θράκες, Λασόνιοι, Μόσχοι, Μιλύες και Πισίδες υπό την ηγεσία άλλων αρχόντων-συγγενών του
Ξέρξη.
29. Την ηγεσία όλου του πεζικού είχαν οι
Μαρδόνιος και Τριτανταίχμης, εξάδελφοι
του Ξέρξη, ο Μασίστης, μικρότερος
αδελφός του βασιλιά, ο Μεγαβύζος και ο
Σμερδομένης. Το ιππικό διοικούσαν οι
αδελφοί Τίθαιος και Αρμαμίθρας, γιοι του
στρατηγού Δάτη, που είχε πάρει μέρος στη
Μάχη του Μαραθώνα. Την επίλεκτη
προσωπική σωματοφυλακή του Ξέρξη, τους
10.000 «Αθάνατους» διοικούσε ο Υδάρνης.
Ο περσικός στόλος προερχόταν από τις
υποτελείς περιοχές της Περσικής
Αυτοκρατορίας, καθώς οι Πέρσες δεν ήταν
ναυτικός λαός. Τον στόλο αποτελούσαν
μοίρες των Φοινίκων υπό την ηγεσία του
Μεγαβάζου, των Κιλίκων, των Σύρων, των
Αιγυπτίων υπό την ηγεσία του Αχαιμένη,
των Λυκίων, των Ελλησπόντιων, των
Παμφύλων, των Κυπρίων, των Ιώνων της
Μικράς Ασίας και των Κάρων υπό την
ηγεσία του Αριαβίγνη. Οι στρατιωτικές
δυνάμεις πάνω σε αυτά ήταν όλες ιρανικής
καταγωγής, δηλαδή Πέρσες, Μήδοι και
Σάκες. Την ανώτερη ηγεσία του στόλου είχε
ο Αριαμένης.
Ο τύμβος του Ξέρξη σκαμμένος
μέσα σε βράχο στη Περσέπολη.
30. Στα μέσα της δεκαετίας του 480 π.Χ, οι Αθηναίοι ξεκίνησαν τις προετοιμασίες
για πιθανό πόλεμο κατά των Περσών. Ήδη από το 482 π.Χ, ο Θεμιστοκλής
έπεισε τους Αθηναίους να δημιουργήσουν ένα στόλο από τριήρεις, λέγοντας
τους ότι πρόκειται να επιτεθεί στην Αίγινα. Ωστόσο, οι Αθηναίοι δεν κατείχαν
τον απαραίτητο αριθμό στρατιωτών για να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τους
Πέρσες - συνεπώς, χρειάζονταν μια συμμαχία από ελληνικές πόλεις-κράτη. Το
481 π.Χ, ο Ξέρξης έστειλε πρεσβευτές σε όλες τις ελληνικές πόλεις-κράτη, με
εξαίρεση την Αθήνα και τη Σπάρτη, ζητώντας γη και ύδωρ. Η Σπάρτη και
Αθήνα έλαβαν την υποστήριξη μερικών ελληνικών πόλεων, και το ίδιο έτος,
στην Κόρινθο, συγκλήθηκε συνέδριο, όπου και δημιουργήθηκε η ελληνική
συμμαχία. Το κάθε μέλος της συμμαχίας είχε την δυνατότητα να στέλνει
αγγελιαφόρους στις υπόλοιπες πόλεις-μέλη, ζητώντας στρατό για αμυντικούς
σκοπούς. Σύμφωνα με τους σύγχρονους ιστορικούς, αυτό αποτελεί
αξιοσημείωτο, καθώς οι εμφύλιες συρράξεις μεταξύ των Ελλήνων, εκείνη την
περίοδο, συνεχίζονταν.
Επιτύμβια στήλη από την Αττική, γύρω στο 530 π.Χ. Νέα Υόρκη,
Μητροπολιτικό Μουσείο (επάνω μέρος)· Βερολίνο, Staatliche Museen
Preussischer Kulturbesitz, Antikensammlung (κάτω μέρος).
31. Το 480 π.Χ, συγκλήθηκε νέο συνέδριο. Μια αντιπροσωπεία από τη Θεσσαλία πρότεινε στους
Έλληνες να σταματήσουν τον Ξέρξη στα Στενά των Τεμπών. Ωστόσο, οι Πέρσες έμαθαν από τον
Αλέξανδρο Α' της Μακεδονίας ότι η κοιλάδα θα μπορούσε να παρακαμφθεί μέσω του
Περάσματος του Σαρανταπόρου, και λόγω του μεγαλύτερου μεγέθους του περσικού στρατού, οι
Έλληνες οπισθοχώρησαν. Λίγο αργότερα, έμαθαν ότι ο Ξέρξης διέσχισε τον Ελλήσποντο. Οι
Έλληνες αποφάσισαν να κλείσουν το στενό πέρασμα των Θερμοπυλών, από όπου ο Ξέρξης θα
αναγκαζόταν να περάσει για να φτάσει στη Νότια Ελλάδα και όπου οι Πέρσες δεν θα μπορούσαν
να χρησιμοποιήσουν την αριθμητική υπεροχή τους. Παράλληλα, οι Αθηναίοι θα αντιμετώπιζαν
τον περσικό στόλο στο Αρτεμίσιο. Ωστόσο, οι πόλεις της Πελοποννήσου, σε περίπτωση
αποτυχίας του σχεδίου, σχεδίαζαν να υπερασπιστούν τον Ισθμό της Κορίνθου, ενώ οι γυναίκες και
τα παιδιά των Αθηναίων θα έφευγαν μαζικά στην Τροιζήνα.
32. Οι Πέρσες έφθασαν στις Θερμοπύλες στα τέλη Αυγούστου ή στις αρχές του Σεπτεμβρίου. Εκείνη
την περίοδο, οι Σπαρτιάτες γιόρταζαν τα Κάρνεια, ενώ ήταν επίσης η περίοδος των Ολυμπιακών
Αγώνων - μια σύγκρουση εκείνη την περίοδο θεωρούνταν ιεροσυλία. Παρ' ολ' αυτά, οι Έφοροι
της Σπάρτης θεώρησαν ότι η επείγουσα κατάσταση ήταν σοβαρή δικαιολογία για να στείλουν
στρατό με αρχηγό τον Λεωνίδα. Ο Ηρόδοτος αναφέρει τον χρησμό της Πυθίας : είτε η Σπάρτη θα
χαθεί είτε θα χάσει ένα βασιλιά:
Οι επίλεκτοι
Πέρσες πεζοί
του 5ου αι.
όπως
απεικονίστηκ
αν στην
έγχρωμη
ζωφόρο που
εκτίθεται στο
μουσείο του
Βερολίνου.
33. Ο Λεωνίδας πίστευε ότι έπρεπε να θυσιαστεί για να σωθεί η Σπάρτη, γι' αυτό και πήρε μονάχα
300 Σπαρτιάτες, οι οποίοι είχαν γιους. Κατά τη διάρκεια της πορείας τους, οι Σπαρτιάτες
ενισχύθηκαν με άλλους 5.000 άνδρες. Ο Λεωνίδας αποφάσισε να παρατάξει τους Σπαρτιάτες στο
κέντρο, όπου βρίσκονταν το πιο στενό σημείο των Θερμοπυλών, ενώ οι Φωκείς ανέλαβαν να
χτίσουν αμυντικό τείχος - έστειλε 1.000 Φωκείς να υπερασπιστούν την Τραχίνα, καθώς απ' εκεί οι
Πέρσες μπορούσαν να περικυκλώσουν τους Έλληνες. Όταν οι Πέρσες έφθασαν στην περιοχή, οι
Πελοποννήσιοι έλεγαν ότι έπρεπε να κατεβούν στον Ισθμό της Κορίνθου και να αμυνθούν εκεί.
Ο Ξέρξης έστειλε πρεσβευτή για να πείσει τον Λεωνίδα να καταθέσει τα όπλα. Η απάντηση του
Λεωνίδας ήταν «Μολ ν λαβέ». Η μάχη ήταν αναπόφευκτη, αλλά ο Ξέρξης προτίμησε ναὼ
περιμένει τέσσερις μέρες, πιστεύοντας ότι οι Έλληνες θα διασκορπίζονταν.
Το πεδίο της μάχης των Θερμοπυλών όπως
είναι σήμερα. Οι προσχώσεις έχουν
μεταφέρει την ξηρά περίπου 2 χλμ.
ανατολικότερα. Εκεί που βρίσκεται σήμερα
η Εθνική Οδός, θα βρισκόταν η
ακτογραμμή του 5ου αι.
34. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι Πέρσες είχαν
στη διάθεση τους 2,6 εκατομμύρια
στρατιώτες και βοηθητικά σώματα από
διάφορα έθνη της αχανούς αυτοκρατορίας.
Ο ποιητής Σιμωνίδης ο Κείος, ο οποίος
έζησε την περίοδο της μάχης, γράφει ότι
οι Πέρσες είχαν στη διάθεση τους 4
εκατομμύρια άνδρες. Απ' την άλλη, ο
Κτησίας κάνει λόγο για 800.000
στρατιώτες. Αυτοί οι αριθμοί έχουν
απορριφθεί από τους σύγχρονους
ιστορικούς, οι οποίοι θεωρούν ότι οι
Πέρσες είχαν 70 με 300 χιλιάδες άνδρες.
Από αυτούς περίπου 10 χιλιάδες
αποτελούσαν το επίλεκτο και ανίκητο ως
τότε σώμα των Αθανάτων με στρατιώτες
αποκλειστικά από την Περσία
35. Ο Διόδωρος γράφει ότι χίλιοι Λακεδαιμόνιοι
και 3 χιλιάδες Πελοποννήσιοι (4.000 άνδρες)
πολέμησαν στις Θερμοπύλες - ο Ηρόδοτος, ο
οποίος παραπέμπει στον Σιμωνίδη, αναφέρει
τον ίδιο αριθμό. Παρ' ολ' αυτά, ο Ηρόδοτος
νωρίτερα είχε αναφερθεί στην παρουσία τριών
χιλιάδων εκατό Πελοποννήσιων - αργότερα
αναφέρεται και στους είλωτες. Οι είλωτες
μπορεί να συμμετείχαν στη μάχη ως
θωρακισμένοι υπηρέτες των Σπαρτιατών ή
αλλιώς αυτοί οι 900 άνδρες να ήταν οι
περίοικοι, για τους οποίους κάνει λόγο ο
Διόδωρος.
Υπάρχει σύγχυση ως προς τον αριθμό των
Λακεδαιμονίων. Στο 11ο βιβλίο του έργου
Βιβλιοθήκη Ιστορική, ο Διόδωρος αναφέρει ότι
ο Λεωνίδας ανακοίνωσε ότι θα πάρει μαζί του
μονάχα χίλιους άνδρες, αλλά στο ίδιο σημείο
γράφει ότι μαζί με τους χίλιους Λακεδαιμόνιους
ήταν και 300 Σπαρτιάτες (τ ν μ ν ο νῶ ὲ ὖ
Λακεδαιμονίων σαν χίλιοι, κα σ ν α το ςἦ ὶ ὺ ὐ ῖ
Σπαρτι ται τριακόσιοι).ᾶ
36. Ο Παυσανίας γενικά συμφωνεί με τον Ηρόδοτο, αλλά διαφωνεί στον αριθμό που δίνει ο
τελευταίος για τους Λοκρούς - κατά τον Παυσανία, οι Λοκροί παρέταξαν 6 χιλιάδες άνδρες (αν
προστεθούν με τους 5.200 που δίνει ο Ηρόδοτος, οι Λοκροί παρέταξαν 11.200 άνδρες). Πολλοί
σύγχρονοι ιστορικοί, οι οποίοι συχνά θεωρούν πιο αξιόπιστο τον Ηρόδοτο, προσθέτουν τους
χίλιους Λακεδαιμόνιους και τους 900 είλωτες στους 5.200 του Ηροδότου, αν και αγνοούν τους
Λοκρούς του Παυσανία και τους Μαλιείς του Διόδωρου.
Θαυμάσια απεικόνιση της
ελληνοπερσικής σύγκρουσης
στο εσωτερικό ερυθρόμορφης
κύλικας του 5ου αι. Ο οπλισμός
και η ενδυμασία των
αντιπάλων ανταποκρίνονται
πλήρως στα ιστορικά
δεδομένα.
37. Οι Έλληνες αποφάσισαν να υπερασπιστούν τις Θερμοπύλες, για να εξουδετερώσουν το
μειονέκτημα της μικρής αριθμητικής τους δύναμης, περιοριζόμενοι αποκλειστικά στην άμυνα. Απ'
την άλλη, οι Πέρσες δεν μπορούσαν να μείνουν στις Θερμοπύλες για πολύ καιρό - είτε θα
υποχωρούσαν είτε έπρεπε να σπάσουν τις ελληνικές γραμμές. Οι Έλληνες οπλίτες μπορούσαν να
κλείσουν το στενό πέρασμα, χωρίς να μπορεί να επιτεθεί στο περσικό ιππικό. Υπήρχε όμως ένα
μονοπάτι απ' όπου οι Πέρσες μπορούσαν να περάσουν και να περικυκλώσουν τους Έλληνες.
38. Οι Πέρσες, μετά από τέσσερις μέρες αναμονής, επιτέθηκαν - πρώτα έστειλε ο Ξέρξης τους
Μήδους και τους Κισσίους, που επιτέθηκαν μετωπικά στους Έλληνες. Οι Έλληνες παρατάχθηκαν
μπροστά από το τείχος, που έχτισαν οι Φωκείς και ήταν το πιο στενό πέρασμα των Θερμοπυλών.
Μονάχα ο Διόδωρος περιγράφει την τακτική των Ελλήνων: οι Έλληνες παρατάχθηκαν σε πυκνή
τάξη και ήταν ανώτεροι σε ανδρεία και στο μέγεθος της ασπίδας - οι ξύλινες ασπίδες και τα μικρά
δόρατα των Περσών δεν ήταν αποτελεσματικά σε μάχη με τους Έλληνες.
39. Σύμφωνα με τον
Ηρόδοτο, οι Έλληνες
σκότωσαν πολλούς
Μήδους, γι' αυτό και ο
Ξέρξης σηκώθηκε τρεις
φορές από τον θρόνο -
ο Κτησίας αναφέρει ότι
την πρώτη μέρα
σκοτώθηκαν μονάχα
δύο-τρεις Σπαρτιάτες.
Ο Ξέρξης αργότερα
έστειλε τους
Αθάνατους, με αρχηγό
τον Υδάρνη, αλλά και
αυτοί απέτυχαν. Οι
Σπαρτιάτες έκαναν
δήθεν ότι
υποχωρούσαν, οι
Πέρσες παρασύρονταν,
και γι' αυτό
σκοτώθηκαν πολλοί
Πέρσες την πρώτη
μέρα της μάχης.
Καλλιτεχνική αναπαράσταση του περσικού στρατού στις
Θερμοπύλες.
40. Την επομένη, ο Ξέρξης επανέλαβε την επίθεση καθώς θεωρούσε ότι οι Έλληνες, λόγω των μικρού
αριθμού τους, δεν θα μπορούσαν να αντισταθούν. Η επίθεση όμως απεκρούσθη και ο Ξέρξης διέταξε
υποχώρηση και αποσύρθηκε αμήχανος στη σκηνή του. Το απόγευμα, ενώ ο Ξέρξης σκεφτόταν τι
έπρεπε να κάνει, δέχθηκε την επίσκεψη του Εφιάλτη, ο οποίος του υπέδειξε ένα μονοπάτι από το οποίο
θα μπορούσε να περικυκλώσει τους Έλληνες. Ο Εφιάλτης έγινε το πρότυπο του προδότη στην ελληνική
και στην παγκόσμια ιστορία. Ο Ξέρξης έστειλε αμέσως τον Υδάρνη με τους Αθανάτους για να
περικυκλώσει τους Έλληνες - παραμένει άγνωστο πόσους.
41. Όταν ξημέρωσε, οι Φωκείς αντιληφθήκαν ότι είχαν περικυκλωθεί από τους Πέρσες και άρπαξαν
βιαστικά τα όπλα τους. Στην αρχή οι Πέρσες νόμιζαν ότι είχαν να αντιμετωπίσουν τους
Σπαρτιάτες, αλλά οι Φωκείς υποχώρησαν σε ένα κοντινό λόφο. Τότε ακολούθησε καταιγισμός
βλημάτων, καθώς οι Πέρσες δεν ήθελαν να καθυστερήσουν κι άλλο. Παράλληλα, ένας
ημεροσκόπος ειδοποίησε τους υπόλοιπους Έλληνες ότι οι Φωκείς είχαν αποσυρθεί. Οι
περισσότεροι Έλληνες πρότειναν υποχώρηση, αλλά ο Λεωνίδας αποφάσισε να μείνει με τους
Σπαρτιάτες ενώ οι υπόλοιποι Έλληνες, με ή χωρίς διαταγή, υποχώρησαν. Μαζί με τον Λεωνίδα
έμειναν οι 300 Σπαρτιάτες, 700 Θεσπιείς (με αρχηγό τον Δημόφιλο) και 400 Θηβαίοι.
42. Ο Ξέρξης έκανε θυσίες και ξεκίνησε την επίθεση του - οι Έλληνες κινήθηκαν προς τα εμπρός, στο
ευρύτερο σημείο των στενών. Οι Έλληνες πολέμησαν στην αρχή με τα δόρατά τους και αργότερα
με τα ξίφη τους. Στη μάχη σκοτώθηκαν ο Αβροκόμης και ο Υπεράνθης, οι οποίοι ήταν αδέρφια
του Ξέρξη, ενώ αργότερα σκοτώθηκε και ο Λεωνίδας απ' τα περσικά βέλη. Τότε ξεκίνησε άγρια
μάχη γύρω απ' το σώμα του Σπαρτιάτη βασιλιά, κατά την οποία νίκησαν οι Έλληνες. Όταν
εμφανίστηκαν οι Αθάνατοι, οι Έλληνες, πλην των Θηβαίων, υποχώρησαν πίσω απ' το τείχος - οι
Θηβαίοι παραδόθηκαν και ο Ξέρξης τους στιγμάτισε με το βασιλικό σήμα.
43. Το 1939, ο Σπυρίδων Μαρινάτος
ανακάλυψε ένα μεγάλο αριθμό
χάλκινων αιχμών απ' τα περσικά
βέλη στον λόφο του Κολωνού. Οι
Πέρσες κατέλαβαν τα στενά, αν και
έχασαν 20.000 άνδρες. Στη μάχη
σκοτώθηκαν και 4.000
Πελοποννήσιοι - κύρια πηγή γι' αυτό
τον αριθμό αποτελεί το γνωστό
επίγραμμα του Σιμωνίδη. Όπως
φαίνεται στον παραπάνω πίνακα, ο
Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι
Πελοποννήσιοι είχαν 3.100 άνδρες
πριν τη μάχη, οι οποίοι μπορεί να
είχαν συνοδευτεί από 900 είλωτες.
Όσον αφορά τους νεκρούς, οι νεκροί
Σπαρτιάτες και Θεσπιείς δεν
συμπεριλήφθηκαν στον αριθμό
νεκρών των Πελοποννήσιων. Γενικά,
αυτός ο αριθμός θεωρείται σωστός.
44. Αφού βρήκαν το σώμα του Λεωνίδα, μετά
τη μάχη, ο Ξέρξης διέταξε να το
αποκεφαλίσουν - κάτι ασυνήθιστο για τους
Πέρσες, που συνήθιζαν να τιμούν τους
γενναίους αντιπάλους τους (όπως τον
Πυθέα, ο οποίος αιχμαλωτίστηκε στη
Σκιάθο πριν τη ναυμαχία του Αρτεμισίου).
Μετά από σαράντα χρόνια, τα λείψανα του
Λεωνίδα μεταφέρθηκαν στη Σπάρτη και
διοργανώθηκαν ετήσιοι αγώνες προς τιμή
του.
Μαζί με τη μάχη είχε λήξει και η ναυμαχία
του Αρτεμισίου. Μετά τη νίκη τους στις
Θερμοπύλες, οι Πέρσες κατέστρεψαν τη
Βοιωτία, τις Πλαταιές και τις Θεσπιές, ενώ
αργότερα κινήθηκαν για να καταλάβουν
την άδεια Αθήνα. Στη Σαλαμίνα, ο
Σπαρτιάτης ναύαρχος Ευρυβιάδης και οι
υπόλοιποι Πελοποννήσιοι επέμεναν να
προστατεύσουν τον Ισθμό της Κορίνθου,
καταστρέφοντας τον μοναδικό δρόμο που
οδηγούσε εκεί και χτίζοντας τείχος γύρω
από αυτό.Ο Θεμιστοκλής, όμως, έπεισε
τους Έλληνες να μείνουν στη Σαλαμίνα.
όπου πέτυχαν αποφασιστική νίκη.
46. Οι Θερμοπύλες απέκτησαν τεράστια φήμη καθώς ενέπνευσαν τις επόμενες γενιές με το
παράδειγμα των λίγων και ανδρείων στρατιωτών του Λεωνίδα. Όπως αναφέρει ο Michel de
Montaigne, «οι μετέπειτα νίκες των Ελλήνων και η δόξα τους δεν μπορούν να συγκριθούν με την
δοξασμένη πτώση του Λεωνίδα και των ανδρών του». Απ' την άλλη, οι Θερμοπύλες αποτελούν
παράδειγμα ηρωϊσμού των ελεύθερων ανδρών που υπερασπίζονται την πατρίδα τους και την
ελευθερία τους - ο Χάνσον αναφέρει ότι «η ελευθερία ήταν η κύρια ιδέα για τους Έλληνες και
οδήγησε στην αντίσταση τους στις Θερμοπύλες, στη Σαλαμίνα και στις Πλαταιές». Όσον αφορά
τον στρατιωτικό τομέα, οι Θερμοπύλες έδειξαν την ύψιστη στρατιωτική εκπαίδευση των
Σπαρτιατών καθώς και την ορθή εκμετάλλευση της διαμόρφωσης του εδάφους.
Ο Λεωνίδας και
οι 300
κερδίζουν την
αιώνια δόξα
στις
Θερμοπύλες,
πίνακας από
τον Ζακ-Λουί
Νταβίντ, 1814.
47. Ο Σιμωνίδης ο Κείος, μετά τη μάχη, έγραψε ένα από τα πιο γνωστά επιγράμματα. Το επίγραμμα
λέγει τα παρακάτω (σύμφωνα με τον Ηρόδοτο):
ξε ν', γγέλλειν Λακεδαιμονίοις τι τ δε κείμεθα, το ς κείνων ήμασι πειθόμενοι.Ὦ ῖ ἀ ὅ ῇ ῖ ῥ
Ω ξένε, ανάγγειλε στους Λακεδαιμόνιους ότι εδώ ταφήκαμε, υπακούοντας στα προστάγματά τους.
Το άγαλμα του Λεωνίδα στις Θερμοπύλες σήμερα. Το μνημείο των Θερμοπυλών
ανεγέρθηκε το 1955 και το είχε δημιουργήσει ο γλύπτης Βάσος Φαληρέας.
48. Όταν έγινε γνωστή η προέλαση του περσικού
στρατού κατά μήκος της ακτής του Ολύμπου
(τέλη Ιουλίου ή αρχές Αυγούστου), οι
Έλληνες έπλευσαν στο Αρτεμίσιο - από όπου
μπορούσαν να φύγουν γρήγορα σε περίπτωση
ανάγκης. Οι Έλληνες έστειλαν τρία πλοία στη
Σκιάθο, με σκοπό να προειδοποιήσουν τους
υπόλοιπους για την εμφάνιση του περσικού
στόλου. Μετά από δύο εβδομάδες, δέκα
τριήρεις από τη Σιδώνα έφθασαν στη Σκιάθο -
οι υπόλοιποι Έλληνες έμαθαν για την
παρουσία τους χάρη σε πυρσούς. Σε
σύγκρουση που ακολούθησε, δύο από τα
ελληνικά πλοία καταστράφηκαν με το τρίτο
να υποχωρεί. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι
Έλληνες δεν ήταν σίγουροι ότι το μήνυμα του
πυρσού εννοούσε την άφιξη του περσικού
στόλου, για αυτό και οι Αθηναίοι έπλευσαν
στο Αρτεμίσιο. Μόλις κατάλαβαν ότι ο
περσικός στόλος δεν έφτασε εκείνη τη μέρα,
οι Έλληνες κινήθηκαν στη Χαλκίδα,
φυλάγοντας τον Εύριπον, και άφησαν
ημεροσκόπους στα ψηλά της Εύβοιας.
49. Οι σύγχρονοι ιστορικοί θεωρούν ότι οι Έλληνες ερμήνευσαν λανθασμένα τα μηνύματα των
πυρσών και πίστεψαν ότι οι Πέρσες έπλευσαν ανατολικά της Σκιάθου, με σκοπό να πλεύσουν στα
ανατολικά της Εύβοιας - είτε οι Έλληνες κατάσκοποι, οι οποίοι έστειλαν τα μηνύματα, θεώρησαν
ότι οι Πέρσες έπλευσαν ανατολικά της Σκιάθου. Ο περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει γύρω
από την Εύβοια, να κινηθεί στην Αττική και να επιτεθεί στο Αρτεμίσιο, με αποτέλεσμα να
παγιδεύσει τους Έλληνες και να μην τους επιτρέψει να υποχωρήσουν - ωστόσο, η υποχώρηση των
Ελλήνων στη Χαλκίδα είχε ως αποτέλεσμα οι Έλληνες να γλιτώσουν από πιθανή παγίδα των
Περσών στην Εύβοια και τους είχε δώσει τη δυνατότητα να επιστρέψουν στο Αρτεμίσιο.
Οι Σπαρτιάτες
αμύνονται στις
Θερμοπύλες και
κατατροπώνουν τα
αλλεπάλληλα
κύματα περσικών
επιθέσεων. Η
θρυλική μάχη
ενέπνευσε
καλλιτέχνες από
όλες τις εποχές να
α[εικονίζουν την πιο
άνιση σύγκρουση της
παγκόσμιας
στρατιωτικής
ιστορίας.
50. Μετά από δέκα ημέρες, οι Πέρσες
έφθασαν στις Θερμοπύλες -
σύμφωνα με τον Ηρόδοτο είχαν
πολύ μεγάλο στρατό και στόλο.
Ωστόσο, οι Πέρσες αποφάσισαν
να μην επιτεθούν. Την επόμενη
ημέρα, ο περσικός στόλος έφτασε
κοντά στο Αρτεμίσιο (με
κατεύθυνση τη Μαγνησία), αλλά
λόγω καταιγίδας, κατέληξαν σε
ορεινή ακτή. Μέσα σε δύο μέρες,
οι Πέρσες έχασαν το ένα τρίτο
των πλοίων τους, ενώ το περσικό
πεζικό συνέχιζε να περιμένει τους
Έλληνες να διασκορπιστούν στις
Θερμοπύλες.
51. Μια μέρα μετά τη λήξη της καταιγίδας, ο ελληνικός στόλος επέστρεψε στο Αρτεμίσιο, μετά από
σπονδή προς τιμή του Ποσειδώνα. Αργότερα, οι Πέρσες ξεκίνησαν την επίθεση κατά των
Ελλήνων στις Θερμοπύλες - παράλληλα, ο περσικός στόλος αγκυροβόλησε τα πλοία του απέναντι
από το Αρτεμίσιο (ο Ηρόδοτος δίνει το όνομα φέται για την περιοχή αυτή - σήμερα εκείἈ
βρίσκεται η Άφυσσος), αν και δεκαπέντε πλοία, που βρέθηκαν στις ελληνικές γραμμές,
καταστράφηκαν. Παρ' ολ' αυτά, οι Πέρσες είχαν τρεις φορές περισσότερα πλοία από ότι οι
Έλληνες, γι' αυτό και οι τελευταίοι σχεδίαζαν να αποσυρθούν. Οι άνδρες από την Εύβοια
δωροδόκησαν τον Θεμιστοκλή για να πείσει τους υπόλοιπους στρατηγούς να μείνουν στο
Αρτεμίσιο - ο Θεμιστοκλής με τη σειρά του έδωσε στον Ευριβιάδη πέντε τάλαντα και στον
Αδείμαντο τρία αργυρά τάλαντα.
Ο περσικός στόλος
πλήττεται από
θαλασσοταραχή στο
Αρτεμίσιο. Ας σημειωθεί
πως ο περσικός στόλος
αποτελείτο από έμπειρα
ναυτικά πληρώματα της
Ιωνίας και των Συριακών
ακτών, με αποδεδειγμένες
ικανότητες σε ναυτικούς
αγώνες και σαφώς
μεγαλύτερη πείρα από τα
ελληνικά.
52. Εκείνη την ημέρα, ο Σκυλλίης
Σκιωναίος, δύτης και λιποτάκτης
του περσικού στόλου, έφθασε στο
ελληνικό στρατόπεδο - ενημέρωσε
τους Έλληνες ότι οι Πέρσες
έστειλαν διακόσια πλοία γύρω από
την Εύβοια, με σκοπό να
εμποδίσουν την υποχώρηση των
Ελλήνων. Από την πλευρά τους, οι
Πέρσες δεν ήθελαν να επιτεθούν
στους Έλληνες, καθώς ήταν
πειθόμενοι ότι οι τελευταίοι θα
υποχωρούσαν, γι' αυτό επιχείρησαν
να τους παγιδεύσουν. Οι Έλληνες
αποφάσισαν να φύγουν κατά το
σούρουπο, ώστε οι Πέρσες να μην
μάθουν το σχέδιο τους.
γηφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφ
φφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφ
φφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφ
φφφφφφφφφφφφφφφκλκκκκκκκκκκκ
κκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκ
κκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκκ
κκκκκκκκκκκκκκκκκκκκ
53. Οι Έλληνες φαίνεται να κατάλαβαν ότι τους δινόταν η ευκαιρία να καταστρέψουν ένα μέρος του
περσικού στόλου. Σύμφωνα με σύγχρονους ιστορικούς, οι Έλληνες σκόπευαν να παγιδεύσουν
τους Πέρσες, αφού τα υπόλοιπα ελληνικά πλοία στην Αττική θα ακολουθούσαν τους Πέρσες,
καθώς αυτοί θα έμπαιναν στα Στενά της Εύβοιας από τα νότια - είτε θα παγίδευαν τους Πέρσες,
καθώς αυτοί θα περνούσαν από το Αρτεμίσιο, έχοντας σκοπό να φθάσουν στην Άφυσσο. Με τον
ένα ή τον άλλο τρόπο ήθελαν να δείξουν ότι θα έμεναν στο Αρτεμίσιο - ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι
θα ήταν καλή ευκαιρία για αυτούς να αξιολογήσουν τον περσικό στόλο. Οι Έλληνες περίμεναν
μέχρι αργά το απόγευμα, για να μην εμπλακούν σε σοβαρή σύγκρουση και υποστούν βαριές
απώλειες - αυτό το γεγονός σήμαινε την αρχή της ναυμαχίας.
Ανάγλυφο έλληνα ιππέα
της εποχής των Περσικών
Πολέμων. Οι Θεσσαλοί
ήταν οι πλέον φημισμένοι
ιππείς της Ελλάδος, όμως
ο ελληνικός στρατός
αποφάσισε να
εγκαταλείψει τα Τέμπη,
άρα και τους Θεσσαλούς,
προκειμένου να οχυρωθεί
στις Θερμοπύλες. Έτσι οι
ιππείς δεν μετείχαν στις
πολεμικές επιχειρήσεις.
54. Περσικός στόλος
Παρακάτω, δίνεται περιληπτικός πίνακας
για τον αριθμό των περσικών πλοίων, όταν
αυτά βρίσκονταν στον Δορίσκο - αν και
κατά τη διάρκεια της καταιγίδας στη
Μαγνησία, έχασαν ίσως το ένα τρίτο των
πλοίων τους.
Φοινίκη και Συρία 300
Αίγυπτος 200
Κύπρος 150
Κιλικία 100
Ιωνία 100
Πόντος 100
Καρία70
Αιολίδα 60
Λυκία 50
Παμφυλία 30
Δωριείς της
Μικράς Ασίας 30
Κυκλάδες 17
Σύνολο 1207
55. Ελληνικός στόλος
Ο Ηρόδοτος, στην αρχή του
βιβλίου Ουρανία, αναφέρει ότι
οι Έλληνες είχαν στη διάθεση
τους διακόσια και ογδόντα πλοία
(στην παρένθεση αναφέρονται οι
πεντηκόντοροι)
Αθήνα 127
Κόρινθος 40
Αίγινα 18
Χαλκίδα 20
Μέγαρα 20
Σικυώνα 12
Σπάρτη 10
Επίδαυρος 8
Ερέτρια 7
Τροιζήνα 5
Στύρα 2
Κέα 2 (2)
Οπούντιοι Λοκροί (7)
Σύνολο 271 (9)
Ψηφιακή αναπαράσταση τριήρους.
56. Όσον αφορά τη στρατηγική, η αποστολή των
Ελλήνων ήταν απλή - να προστατεύουν τον
στρατό στις Θερμοπύλες μέσω θαλάσσης
χωρίς να διαλυθούν. Οι Πέρσες επίσης είχαν
απλή στρατηγική - να ενισχύσουν τη θέση
τους στις Θερμοπύλες ή στο Αρτεμίσιο ή να
υπερφαλαγγίσουν τους Έλληνες (κάτι που
στο Αρτεμίσιο ήταν πιο εύκολο). Οι Έλληνες
είχαν διαλέξει το Αρτεμίσιο για να
παρακολουθούν τέτοιες κινήσεις, καθώς αν
είχαν ως καθοριστικό παράγοντα τη
στενότητα του χώρου, μπορούσαν να είχαν
διαλέξει την Ιστιαίην.
57. Οι Πέρσες είχαν πλεονέκτημα, λόγω
αριθμητικής υπεροχής και περισσότερων
ποιοτικών πλοίων. Οι Πέρσες, σύμφωνα
με τον Ηρόδοτο, είχαν καλύτερους
ναυτικούς - τα περισσότερα αθηναϊκά
πλοία (και κατ' επέκταση το μεγαλύτερο
μέρος του στόλου) είχαν δημιουργηθεί
πρόσφατα και τα πληρώματα τους δεν
ήταν έμπειρα. Η πιο κοινή θαλάσσια
τακτική στην Μεσόγειο αυτό τον καιρό
ήταν ο εμβολισμός (οι τριήρεις ήταν
εξοπλισμένες με ένα έμβολο), ή η
χρησιμοποίηση οπλιτών (όπως οι
σημερινοί πεζοναύτες). Οι Πέρσες και οι
Έλληνες της Μικράς Ασίας είχαν αρχίσει
να χρησιμοποιούν έναν ελιγμό που ήταν
γνωστός ως «διέκπλους». Κατά τον
ελιγμό αυτόν, το πλοίο εισχωρούσε σε
κενό μεταξύ πλοιών της εχθρικής
παράταξης και έστρεφε απότομα,
εμβολίζοντας το εχθρικό πλοίο στα
πλευρά. Οι Πέρσες είχαν αρκετά
έμπειρους ναυτικούς για τον ελιγμό αυτό,
αλλά οι Έλληνες είχαν σχεδιάσει μια
τακτική για να τον εξουδετερώσουν.
58. Υπήρξαν πολλές συζητήσεις σχετικά με το αξιόμαχο του ελληνικού και του περσικού στόλου. Ο
Ηρόδοτος αναφέρει ότι τα ελληνικά πλοία ήταν βαρύτερα, άρα και λιγότερο ευέλικτα. Σύμφωνα
με σύγχρονους ιστορικούς, τα ελληνικά πλοία ήταν βαρύτερα εκ κατασκευής ή δεν είχαν
στεγνώσει από τον χειμώνα. Άλλοι αναφέρουν ότι το μεγάλο βάρος των ελληνικών πλοίων
προερχόταν από το βάρος των οπλιτών (επιβατών), είκοσι από τους οποίους φαίνεται να ζύγιζαν
(με τον εξοπλισμό τους) δύο τόνους. Το μεγάλο βάρος θα μείωνε τις πιθανότητες των Ελλήνων να
αποκρούσουν τον διέκπλουν. Παρ' ολ' αυτά, φαίνεται ότι οι Έλληνες είχαν περισσότερους από το
κανονικό οπλίτες, γιατί η κύρια τακτική τους ήταν η επιβίβαση (ρεσάλτο). Πράγματι, ο Ηρόδοτος
αναφέρει ότι οι Έλληνες δεν βύθιζαν πλοία στο Αρτεμίσιο, αλλά τα αιχμαλώτιζαν.
59. Όταν οι Πέρσες είδαν τους Έλληνες, αποφάσισαν (αν και ήταν απόγευμα) να επιτεθούν - πίστευαν
ότι θα πετύχουν εύκολη νίκη. Οι Πέρσες έφθασαν γρήγορα στις γραμμές του ελληνικού στόλου -
αλλά οι Έλληνες, όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος, συνήγαγαν τις πρύμνες στο μέσο (το σι δ λλησιῖ ὲ Ἕ
ς σήμηνε, πρ τα μ ν ντίπρ ροι το σι βαρβάροισι γενόμενοι ς τ μέσον τ ς πρύμναςὡ ἐ ῶ ὲ ἀ ῳ ῖ ἐ ὸ ὰ
συνήγαγον, δεύτερα δ σημήναντος ργου ε χοντο ν λίγ περ πολαμφθέντες κα κατ στόμα).ὲ ἔ ἴ ἐ ὀ ῳ ἀ ὶ ὰ
Σε αυτή τη σύγκρουση, οι Πέρσες έχασαν τριάντα πλοία, ενώ ο Αντίδωρος της Λήμνου
αυτομόλησε στους Έλληνες.[ Εκείνη τη νύχτα, ξέσπασε ακόμα μια καταιγίδα (από το Πήλιο) - οι
νεκροί κατέληγαν στην Άφυσσο. Αυτή η καταιγίδα είχε ως αποτέλεσμα να καταλήξουν οι Πέρσες
στα Κοίλα Εύβοιας - πολλά πλοία του περσικού στόλου καταστράφηκαν.
Φανταστική αναπαράσταση του περσικού στόλου στο Αρτεμίσιο.
60. Τη δεύτερη μέρα (δεύτερη μέρα και της μάχης των Θερμοπυλών), οι Πέρσες αποφάσισαν να μην
επιτεθούν στους Έλληνες - οι οποίοι είχαν ενισχυθεί με άλλα 53 πλοία από την Αττική. Τότε, οι
Έλληνες επιτέθηκαν στα πλοία από την Κιλικία, αλλά αυτά δεν καταστράφηκαν και έπλευσαν
πίσω στο Αρτεμίσιο.
Φανταστική αναπαράσταση ναυμαχίας κατά τους αρχαίους χρόνους σε γκραβούρα του 19ου αι.
61. Την τρίτη μέρα, οι Πέρσες ήταν
έτοιμοι να επιτεθούν - οι Έλληνες, από
την πλευρά τους, προσπάθησαν να
κλείσουν τα στενά. Οι Πέρσες
διαμόρφωσαν τα πλοία τους σε σχήμα
κύκλου (ο δ βάρβαροι μηνοειδ ςἱ ὲ ὲ
ποιήσαντες τ ν νε ν κυκλο ντο, ςῶ ῶ ἐ ῦ ὡ
περιλάβοιεν α τούς) - στη μάχη, οιὐ
δύο πλευρές υπέστησαν περίπου ίσες
απώλειες. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο,
από την πλευρά των Περσών
αρίστευσαν οι Αιγύπτιοι, ενώ από την
πλευρά των Ελλήνων αρίστευσε ο
Αθηναίος Κλεινίης του Αλκιβιάδη.
Όταν έληξε η μάχη, ο Θεμιστοκλής
διέταξε τη σφαγή των προβάτων της
Εύβοιας. Λίγο αργότερα, ο Αβρώνιχος
ο Λυσικλέος (από την Αθήνα),
ενημέρωσε τους Έλληνες για την
πύρρειο νίκη των Περσών στις
Θερμοπύλες. Τότε οι Έλληνες
αποφάσισαν να υποχωρήσουν -
πρώτοι έφυγαν οι Κορίνθιοι και
ύστατοι οι Αθηναίοι.
62. Οι Πέρσες έμαθαν για την υποχώρηση των Ελλήνων από την
Ιστιαίην, αλλά δεν πίστεψαν τους αγγελιαφόρους - τότε
έστειλαν μερικά πλοία στην περιοχή, και έμαθαν ότι οι Έλληνες
είχαν υποχωρήσει στην πραγματικότητα από το Αρτεμίσιο.
Τότε, αποφάσισαν να καταστρέψουν την περιοχή. Ο στόλος των
Ελλήνων κατευθύνθηκε στη Σαλαμίνα, με σκοπό να βοηθήσει
την εκκένωση της Αττικής. Ο Θεμιστοκλής, παράλληλα, έγραψε
στους Ίωνες να μην πολεμήσουν κατά των Ελλήνων:
« νδρες ωνες, ο ποιέετε δίκαια π το ς πατέραςἄ Ἴ ὐ ἐ ὶ ὺ
στρατευόμενοι κα τ ν λλάδα καταδουλούμενοι. λλ μάλισταὶ ὴ Ἑ ἀ ὰ
μ ν πρ ς μέων γίνεσθε· ε δ μ ν στι το το μ δυνατ νὲ ὸ ἡ ἰ ὲ ὑ ῖ ἐ ῦ ὴ ὸ
ποι σαι, με ς δ τι κα ν ν κ το μέσου μ ν ζεσθε κα α τοῆ ὑ ῖ ὲ ἔ ὶ ῦ ἐ ῦ ἡ ῖ ἕ ὶ ὐ ὶ
κα τ ν Καρ ν δέεσθε τ α τ μ ν ποιέειν. ε δ μηδέτερονὶ ῶ ῶ ὰ ὐ ὰ ὑ ῖ ἰ ὲ
τούτων ο όν τε γίνεσθαι, λλ π ναγκαίης μέζονοςἷ ἀ ᾽ ὑ ᾽ ἀ
κατέζευχθε στε πίστασθαι, με ς δ ν τ ργ , πε νἢ ὥ ἀ ὑ ῖ ὲ ἐ ῷ ἔ ῳ ἐ ὰ
συμμίσγωμεν, θελοκακέετε μεμνημένοι τι π μέωνἐ ὅ ἀ ᾽ ἡ
γεγόνατε κα τι ρχ θεν χθρη πρ ς τ ν βάρβαρον πὶ ὅ ἀ ῆ ἡ ἔ ὸ ὸ ἀ ᾽
μέων μ ν γέγονε».ὑ ἡ ῖ
Χάλκινο αγαλμάτιο κούρου από τους Δελφούς, γύρω στο
520 π.Χ. Δελφοί, Αρχαιολογικό Μουσείο.
63. Ο Θεμιστοκλής, μετά την ήττα στις Θερμοπύλες, προσπάθησε να πείσει τους Αθηναίους να
εγκαταλείψουν την πόλη τους, καθώς προέβλεψε την καταστροφή της. Οι Αθηναίοι έφυγαν από την
πόλη και πήγαν στη Σαλαμίνα, στην Αίγινα και στην Τροιζήνα. Ο Θεμιστοκλής κατάφερε να πείσει
τους Αθηναίους, επικαλούμενος τον χρησμό της Πυθίας, ο οποίος έλεγε ότι οι Αθηναίοι θα σωθούν
σε ξύλινα τείχη, δηλαδή στις τριήρεις, όπως το ερμήνευσε ο Θεμιστοκλής. Όσοι άνδρες ήταν σε
θέση να πολεμήσουν μπήκαν στις τριήρεις, ενώ στην Αθήνα έμειναν λίγοι γέροι και άρρωστοι.
Η Αθηνά από το δυτικό αέτωμα
του ναού της Αφαίας στην Αίγινα
(500-480 π.Χ.). Μόναχο,
Staatliche Glyptothek.
64. Μετά τη νίκη τους στις Θερμοπύλες, οι Πέρσες κατέστρεψαν τη Βοιωτία, τις Πλαταιές και τις
Θεσπιές, ενώ αργότερα κινήθηκαν για να καταλάβουν την άδεια Αθήνα. Στη Σαλαμίνα, ο
Σπαρτιάτης ναύαρχος Ευρυβιάδης και οι υπόλοιποι Πελοποννήσιοι επέμεναν να προστατεύσουν
τον Ισθμό της Κορίνθου, καταστρέφοντας τον μοναδικό δρόμο που οδηγούσε εκεί και χτίζοντας
τείχος γύρω από αυτό.
65. Ο Θεμιστοκλής, από την άλλη, επέμενε ότι ο ελληνικός στόλος
έπρεπε να μείνει στη Σαλαμίνα για να πολεμήσει. Στο συμβούλιο
που συγκλήθηκε πριν τη ναυμαχία, ο Θεμιστοκλής διέκοπτε
συνέχεια τον ναύαρχο των Κορινθίων, Αδείμαντο. Ο Ευρυβιάδης,
τότε, του είπε ότι αυτούς που ξεκινούν πριν το σύνθημα τους
ραπίζουν, ενώ ο Θεμιστοκλής του απάντησε ότι αυτοί που ξεκινούν
πολύ μετά το σύνθημα δεν παίρνουν ποτέ βραβείο. Ο Ευρυβιάδης
προσπάθησε να χτυπήσει τον Θεμιστοκλή, ο οποίος απέφυγε το
χτύπημα και είπε την γνωστή φράση πάταξον μέν, κουσον δέ.ἄ
Τότε ο Ευρυβιάδης ηρέμησε.
Ο Αδείμαντος πίστευε ότι ο ελληνικός στόλος έπρεπε να
σταματήσει τους Πέρσες στον Ισθμό της Κορίνθου. Ο Θεμιστοκλής
θύμισε στους συμμάχους τη ναυμαχία του Αρτεμισίου λέγοντας ότι
η ναυμαχία σε κλειστό χώρο θα λειτουργούσε προς όφελος τους. Ο
Αδείμαντος όμως αποκάλεσε απάτριν τον Θεμιστοκλή, επειδή ο
Ξέρξης είχε κάψει την Αθήνα. Οργισμένος, ο Θεμιστοκλής δήλωσε
ότι οι Αθηναίοι είχαν την πατρίδα τους στις 200 τριήρεις που
έφεραν στη Σαλαμίνα, προειδοποιώντας τους Έλληνες ότι οι
Αθηναίοι μπορούσαν να μεταβούν στην Ιταλία, όπου θα έβρισκαν
καλύτερη πατρίδα και οι Έλληνες θα θυμηθούν τα λόγια του γιατί
θα μείνουν χωρίς στόλο. Ο Ευρυβιάδης υποχώρησε αλλά οι άλλοι
στρατηγοί, βλέποντας την Αθήνα να καίγεται και τον εχθρικό
στόλο να βρίσκεται στο Φάληρο, ετοιμάζονταν να πλεύσουν στον
Ισθμό της Κορίνθου.
66. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι ο συμμαχικός στόλος είχε 378 τριήρεις, και αναφέρει τον αριθμό των
πλοίων που έστειλε κάθε πόλη-κράτος (όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα). Παρ' ολ' αυτά,
σύμφωνα με τις προσθέσεις, οι Έλληνες διέθεταν 366 πλοία. Δεν αναφέρεται ρητά ότι όλες οι 378
τριήρεις πολέμησαν στη Σαλαμίνα ( ριθμ ς δ γένετο π ς τ ν νε ν, πάρεξ τ ν πεντηκοντέρων,ἀ ὸ ὲ ἐ ὁ ᾶ ῶ ῶ ῶ
τριηκόσιαι κα βδομήκοντα κα κτώ) και επίσης λέει ότι οι Αιγινήτες συμμετείχαν με 30 τριήρειςὶ ἑ ὶ ὀ
(νησιωτέων δ Α γιν ται τριήκοντα παρείχοντο). Ο ιστορικός Macaulay πιστεύει ότι η διαφοράὲ ἰ ῆ
αφορά τη φρουρά που έπλευσε από την Αίγινα. Όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος, δύο περσικά πλοία
αυτομόλησαν στους Έλληνες, ένα πριν τη ναυμαχία του Αρτεμισίου και ένα πριν τη ναυμαχία της
Σαλαμίνας, άρα ο συνολικός στόλος πρέπει να είναι 380 πλοία.
67. Αθήνα 180
Κόρινθος 40
Αίγινα 30
Χαλκίδα 20
Μέγαρα 20
Σπάρτη 16
Σικυώνα 15
Επίδαυρος 10
Ερέτρια 7
Αμβρακία 7
Τροιζήνα 5
Νάξος 4
Λευκάδα 3
Ερμιόνη 3
Στύρα 2
Κύθνος 1 (1)
Κέα 2
Μήλος(2)
Σίφνος (1)
Σέριφος (1)
Κρότωνας 1
Σύνολο 366 (ή 378). Οι αριθμοί στην
παρένθεση αναφέρονται σε
πεντηκοντόρους, ενώ τα υπόλοιπα
είναι τριήρεις.
Σύμφωνα με τον Αισχύλο, ο οποίος συμμετείχε στη ναυμαχία, ο ελληνικός στόλος
είχε 310 τριήρεις. Ο Κτησίας ισχυρίζεται ότι ο αθηναϊκός στόλος είχε μόνο 110
τριήρεις, αριθμός ο οποίος συνδέεται με τον αριθμό του Αισχύλου. Σύμφωνα με
τον Υπερείδη, ο ελληνικός στόλος είχε μόνο 220 πλοία. Ο στόλος ήταν, στην
πραγματικότητα, υπό την ηγεσία του Θεμιστοκλή, αλλά τυπικά ήταν υπό τη
διοίκηση του Σπαρτιάτη Ευρυβιάδη, όπως είχε συμφωνηθεί στο συμβούλιο του
481 π.Χ. Αν και ο Θεμιστοκλής προσπάθησε να διεκδικήσει την αρχηγία του
στόλου, οι αντίζηλες των Αθηναίων ναυτικές δυνάμεις (Κορίνθιοι, Αιγινήτες,
Μεγαρείς) είχαν αντίρρηση και για συμβιβαστική λύση η ηγεσία του στόλου
δόθηκε στη Σπάρτη, αν και δεν είχε ναυτική παράδοση. Παρακάτω ακολουθεί η
παράθεση της συνολικής ναυτικής δύναμης του ελληνικού στόλου.
Μοντελιστική αναπαράσταση τριήρους με
πεζοναύτες .
68. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο περσικός στόλος είχε 1.207 τριήρεις. Ωστόσο, από αυτά τα πλοία, το
1/3 χάθηκε στη Μαγνησία, λόγω καταιγίδας, περισσότερα από 200 χάθηκαν στην Εύβοια, ενώ
τουλάχιστον 50 πλοία καταστράφηκαν κατά τη διάρκεια της ναυμαχίας του Αρτεμισίου. Ο
Ηρόδοτος ισχυρίζεται ότι αυτές οι απώλειες αντικαταστάθηκαν στο σύνολο τους, αλλά νωρίτερα
αναφέρει ότι οι κάτοικοι της Θράκης (και των κοντινών περιοχών) πρόσφεραν στους Πέρσες 120
πλοία. Ο Αισχύλος συμφωνεί με τον Ηρόδοτο, και αναφέρει ότι 207 πλοία ήταν γρήγορα. Ο
Διόδωρος Σικελιώτης και ο Λυσίας ισχυρίζονται ότι 1.200 πλοία του περσικού στόλου
συναθροίστηκαν στον Δορίσκο, την άνοιξη του 480 π.Χ. Ο αριθμός των 1.207 (μόνο για την
αρχή) δίνεται επίσης από τον Έφορο, καθώς ο δάσκαλος του Ισοκράτης ισχυρίζεται ότι
συναθροίστηκαν 1.300 πλοία στη Δορίσκο και 1.200 στη Σαλαμίνα. Ο Κτησίας δίνει άλλο αριθμό,
χίλια πλοία, καθώς ο Πλάτωνας αναφέρει ότι οι Πέρσες είχαν χίλια πλοία και περισσότερα.
Καλλιτεχνική αναπαράσταση τριήρους.
69. Ο αριθμός των 1.207 περσικών πλοίων
εμφανίστηκε πολύ νωρίς στις ιστορικές
αναφορές (472 π.Χ), και οι Έλληνες φαίνεται
πραγματικά να πίστευαν ότι αντιμετώπισαν
τόσα πολλά πλοία. Εξαιτίας της συνοχής στις
αρχαίες πηγές, μερικοί σύγχρονοι ιστορικοί
συμφωνούν ότι οι Πέρσες είχαν 1.207 πλοία -
άλλοι δεν δέχονται αυτό τον αριθμό,
αναφέροντας ότι μοιάζει περισσότερο με
παραπομπή στον ελληνικό στόλο στην Ιλιάδα,
και γενικά θεωρείται ότι οι Πέρσες μπορούσαν
να έχουν μόνο περίπου 600 πολεμικά πλοία
στο Αιγαίο. Ωστόσο, πολύ λίγοι φαίνεται να
δέχονται ότι στη Σαλαμίνα συμμετείχαν τόσα
περσικά πλοία - ο πιο σωστός, κατά τους
περισσότερους, αριθμός είναι περίπου 600-800
περσικά πλοία. Αυτός επίσης είναι ο αριθμός
που δίνεται αν προσθέσουμε τον αριθμό των
περσικών πλοίων μετά το Αρτεμίσιο (~550) και
των ενισχύσεων (120), που αναφέρονται από
τον Ηρόδοτο.
70. Οι Πέρσες, σύμφωνα με τους σύγχρονους ιστορικούς,
είχαν σκοπό να καταλάβουν, μέσα σε μικρό χρονικό
διάστημα, την Ελλάδα, έχοντας φέρει μεγάλες
δυνάμεις. Από την άλλη, οι Έλληνες αποφάσισαν να
αντιμετωπίσουν τους Πέρσες σε στενούς χώρους, όπου
δεν θα ήταν χρήσιμη η αριθμή υπεροχή τους. Ο Ξέρξης
δε φανταζόταν τέτοια αντίσταση, για αυτό περίμενε
τέσσερις μέρες να διασκορπιστούν οι Έλληνες στις
Θερμοπύλες. Ο χρόνος ήταν ζωτικής σημασίας
παράγων για τους Πέρσες, καθώς δεν μπορούσαν να
συντηρούν τον στρατό τους για πολύ καιρό, και ο
Ξέρξης επιθυμούσε να επιστρέψει γρήγορα στην
Περσία. Η μάχη των Θερμοπυλών απέδειξε ότι η
μετωπική επίθεση κατά των Ελλήνων ήταν άχρηστη,
και ότι, με τους Σύμμαχους στον Ισθμό, η κατάληψη
της Ελλάδος από την ξηρά ήταν σχεδόν απίθανη.
Όμως, η μάχη των Θερμοπυλών απέδειξε επίσης ότι οι
Έλληνες καταστρέφονταν όταν οι Πέρσες τους
υπερφαλάγγιζαν. Για να καταστρέψει τους σύμμαχους
στον Ισθμό, έπρεπε να πετύχει σοβαρή νίκη σε
ναυμαχία, κάτι που θα του έδινε την ευκαιρία να
τελείωσει γρήγορα και νικηφόρα τον πόλεμο. Από την
άλλη, οι Έλληνες θα απέφευγαν την καταστροφή μόνο
αν περικύκλωναν και κατέστρεφαν τον περσικό στόλο,
όπως ήλπιζε ο Θεμιστοκλής.
Όστρακο που αναγράφει «Θεμιστοκλής
Νεοκλέους». Ο αθηναίος Θεμιστοκλής
πέτυχε να πείσει τους συμπολίτες του
να ετοιμάσουν πολεμικό στόλο δυο
μόλις χρόνια πριν την περσική επίθεση
κατά της Ελλάδος. Η επιλογή αυτή
αποτελεί μια από τις πιο εμπνευσμένες
πολιτικές αποφάσεις στην ελληνική και
ευρωπαϊκή ιστορία.
71. Οι Πέρσες είχαν πλεονέκτημα, λόγω αριθμητικής υπεροχής και περισσότερων ποιοτικών πλοίων. Οι
Πέρσες, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, είχαν καλύτερους ναυτικούς- τα περισσότερα αθηναϊκά πλοία
(και κατ' επέκταση το μεγαλύτερο μέρος του στόλου) είχαν δημιουργηθεί πρόσφατα και τα
πληρώματα τους δεν ήταν έμπειρα. Η πιο κοινή θαλάσσια τακτική στην Μεσόγειο αυτό τον καιρό
ήταν ο εμβολισμός (οι τριήρεις ήταν εξοπλισμένες με ένα έμβολο), ή η χρησιμοποίηση οπλιτών
(επιβατών, όπως οι σημερινοί πεζοναύτες). Οι Πέρσες και οι Έλληνες της Μικράς Ασίας είχαν
αρχίσει να χρησιμοποιούν έναν ελιγμό που ήταν γνωστός ως «διέκπλους». Κατά τον ελιγμό αυτόν,
το πλοίο εισχωρούσε σε κενό μεταξύ πλοιών της εχθρικής παράταξης και έστρεφε απότομα,
εμβολίζοντας το εχθρικό πλοίο στα πλευρά. Οι Πέρσες είχαν αρκετά έμπειρους ναυτικούς για τον
ελιγμό αυτό, αλλά οι Έλληνες είχαν σχεδιάσει μια τακτική για να τον εξουδετερώσουν.
Αριστερά: Χάλκινο έμβολο, όπως
σώζεται στο Ναυτικό Μουσείο
Πειραιά.
Πάνω: Επιγραφή που εξυμνεί τη
γενναιότητα των Κορινθίων κατά τη
ναυμαχία της Σαλαμίνας.
72. Υπήρξαν πολλές συζητήσεις σχετικά με το αξιόμαχο του ελληνικού και του περσικού στόλου. Ο
Ηρόδοτος αναφέρει ότι τα ελληνικά πλοία ήταν βαρύτερα, άρα και λιγότερο ευέλικτα. Σύμφωνα
με σύγχρονους ιστορικούς, τα ελληνικά πλοία ήταν βαρύτερα εκ κατασκευής ή δεν είχαν
στεγνώσει από τον χειμώνα. Άλλοι αναφέρουν ότι το μεγάλο βάρος των ελληνικών πλοίων
προερχόταν από το βάρος των οπλιτών (επιβατών), είκοσι από τους οποίους φαίνεται να ζύγιζαν
(με τον εξοπλισμό τους) δύο τόνους. Το μεγάλο βάρος θα μείωνε τις πιθανότητες των Ελλήνων να
αποκρούσουν τον διέκπλουν. Παρ' ολ' αυτά, φαίνεται ότι οι Έλληνες είχαν περισσότερους από το
κανονικό οπλίτες, γιατί η κύρια τακτική τους ήταν η επιβίβαση (ρεσάλτο). Πράγματι, ο Ηρόδοτος
αναφέρει ότι οι Έλληνες δεν βύθιζαν πλοία στο Αρτεμίσιο, αλλά τα αιχμαλώτιζαν.
Ξύλινο μοντέλο τριήρους με
κατάστρωμα.
73. Οι Πέρσες μπορούσαν να νικήσουν τον ελληνικό στόλο σε ναυμαχία στον ανοικτό χώρο, λόγω
αριθμητικής υπεροχής και μεγαλύτερης ναυτικής εμπειρίας, ενώ οι Έλληνες μπορούσαν να
νικήσουν τους Πέρσες μόνο σε στενό χώρο, όπου η αριθμητική υπεροχή των Περσών θα τους
προκαλούσε προβλήματα. Η ναυμαχία του Αρτεμισίου έδειξε στους Έλληνες ότι μπορούσαν να
αντιμετωπίσουν τους Πέρσες, αλλά χρειάζονταν πιο στενό χώρο από ότι το Αρτεμίσιο. Οι
Πέρσες επιτέθηκαν στη Σαλαμίνα, παρά το ρίσκο της επιχείρησης, επειδή ήταν σίγουροι για
την νίκη τους και επειδή έπεσαν στην παγίδα του Θεμιστοκλή.
Δορυφορική φωτογραφία της
Σαλαμίνας και της αττικής γης.
