1. A ΦIEPΩMA
KYPIAKH 6 MAPTIOY 1994
2-35 AΦIEPΩMA και
B ρειος Hπειρος
ⅷ
B ρειος Hπειρος
Eλληνισμ ς. H ιστορία
και Eλληνισμ ς
της περιοχής απ την αρ-
χαι τητα ως σήμερα.
ⅷ Aρχαία χώρα Hπειρώ-
τις. H μακραίωνη ιστορία
της.
ⅷ Bυζάντιο και τουρκο-
κρατία. Tέχνη και μνη-
μεία.
H ιστορία της περιοχής απ την αρχαι τητα ώς σήμερα
ⅷ Kοσμάς ο Aιτωλ ς. O
TO AΦIEPΩMA στη B ρειο Hπειρο
φωτισμένος ιεράρχης. καλύπτει, στο μέτρο του δυνατού, τη
ⅷ Tο βορειοηπειρωτικ μακρά ιστορική διαδρομή απ την
ζήτημα. O ρ λος των με- Aρχαι τητα έως σήμερα. Hδη, η
γάλων δυνάμεων. Eλληνική Mυθολογία τοποθετεί
ⅷ Παραδοσιακή αρχιτε- σπουδαία θρησκευτικά σημεία στην
κτονική. Aστική και α- Hπειρο, η Aχερουσία λίμνη, το νεκρο-
γροτική κατοικία. μαντείο, ο Aχέρων, ο Kωκυτ ς. Oι βα-
ⅷ Aρχαία νομίσματα. σιλείς των Mολοσσών κατάγονται α-
ⅷ H ορθ δοξη Eκκλησία.
π τους ήρωες του Tρωικού Πολέ-
μου. O Nεοπτ λεμος γιος του Aχιλ-
Πολύχρονες περιπέτειες. λέα, ιδρύει τη δυναστεία των Aιακι-
ⅷ H προσφορά της Mο- δών. O Aδμητος θα προσφέρει φιλο-
σχ πολης. Πνευματικ ξενία στον Θεμιστοκλή που ζητά την
και οικονομικ κέντρο. προστασία του.
ⅷ Eθνοπολιτισμικές ορο- Mία απ τις μεγαλύτερες στρατιω-
θετήσεις. τικές προσωπικ τητες του κ σμου
ⅷ H λογοτεχνία στη B. είναι απ την Hπειρο, ο Πύρρος, που
Hπειρο. Σημαντικοί συγ- επεχείρησε να υποτάξει τους Pωμαί-
γραφείς. ους εκστρατεύοντας εναντίον τους
στην Iταλία, για να σώσει τις Eλληνι-
ⅷ Hπειρωτική γλώσσα.
κές Aποικίες. Aργ τερα, με μια χαρα-
ⅷ Bορειοηπειρώτες ευερ-
γέτες, Zάππας, Σίνας και
Eπιμέλεια Aφιερώματος:
Aρσάκης.
KΩΣTHΣ BATIKIΩTHΣ
ⅷ Πολιτισμική συγγένεια
μεταξύ Eλλήνων και
Aλβανών. κτηριστική βαρβαρ τητα, οι Pωμαίοι
ⅷ Eνα εθνικ χρέος της
υπ τον Aιμίλιο Παύλο το 168 π.X. θα
εξοντώσουν 150 χιλιάδες Hπειρώτες
πολιτείας στους πεσ -
και 70 π λεις. Tο κτύπημα στην Hπει-
ντες του ’40. ρο ήταν συντριπτικ .
Σπουδαίο ηπειρωτικ επίτευγμα εί-
36 KPITIKH
Θέατρο και δίσκοι.
ναι, επίσης, η ίδρυση, στα μέσα του
3ου π.X. αιώνα της Συμπολιτείας που
ονομάστηκε «Kοιν ν ταν Aπειροτάν»
37 BIBΛIO
Nέες εκδ σεις.
με Δημοκρατικ πολίτευμα και πρω-
τεύουσα τη Φοινίκη κοντά στο σημε-
ριν Δέλβινο. Eνδεικτικ στοιχείο
της πολιτικής και οικονομικής ισχύος
38 ΘEAMATA και Θέα-
Kινηματογράφοι
της Hπείρου αποτελεί άλλωστε η ευ-
ρεία έκδοση ισχυρών νομισμάτων.
τρα. Σκληρές συνθήκες ανέμεναν την
Hπειρο μετά την κατάκτηση της απ
39 ΓEYΣEIΣ ς και συ-
Oίνος ο αγαπητ
τους Tούρκους. Πολλοί Hπειρώτες
στη μακραίωνη εκείνη περίοδο σκλα-
νταγή μαγειρικής. βιάς κατέφυγαν στα βουνά που δη-
μιούργησαν ένοπλα τμήματα. Στο με- καρδιές των σκλαβωμένων. H προ- αρνητικές επιπτώσεις στις σχέσεις
γαλύτερο, μως, ποσοστ οι Eλληνες σφορά των Bορειοηπειρωτών στον Eλλάδος – Aλβανίας.
THΛEOPAΣH
40-47πρ γραμμα της εβδο- αναγκάσθηκαν να μετοικήσουν, να Aγώνα της Eθνεγερσίας είναι ανυπο- H άρση του εμπολέμου και η απο-
Tο αλλαξοπιστήσουν, ενώ πολλοί παρέ- λ γιστη. O Σπηρομήλιος απ τη Xει- κατάσταση διπλωματικών σχέσεων ε-
μάδας. μειναν ως κρυφοί χριστιανοί. Oι διώ- μάρα, ο Λαγουμιτζής απ το X ρμοβο πιτρέπει να διαφαίνονται πολλές ελ-
ξεις έφθασαν σε τέτοιο βαθμ ώστε είναι ελάχιστα παραδείγματα των α- πίδες ειρηνικής συμβίωσης των δύο
Φωτογραφία εξωφύλλου: Tμήμα το 1760, πως αναφέρεται, υποχρεώ- γωνιστών που έσπευσαν να πολεμή- λαών.
της αγοράς του Bουθρωτού, απ νονται να αλλαξοπιστήσουν τριάντα σουν για την Eλευθερία. Oι επικίνδυνες πολιτικές συνθήκες
την ακρ πολη: το θέατρο, ο να ς χωριά στην περιοχή και μ νον του Ξεχωριστ , επίσης, ρ λο έπαιξαν που έχουν διαμορφωθεί σήμερα στα
του Aσκληπιού, τα ν τια οχυρωτι- Πωγωνίου. στην πορεία του Eθνους οι μεγάλοι Bαλκάνια επιτείνουν την ανάγκη δι-
κά τείχη και εκτ ς τειχών, τα ρω- Eνας μεγάλος της Xριστιανοσύνης ευεργέτες που κατάγονται απ τη ευθετήσεως των διαφορών. Προς
μαϊκά λουτρά. ο Aγιος Kοσμάς ο Aιτωλ ς θα προ- B ρειο Hπειρο. Στην αιώνα μας, η ι- τούτο, αποτελεί απαραίτητη προϋπ -
σπαθήσει να ανακ ψει το φοβερ ταλική επιρροή στη γείτονα χώρα, ο θεση η ειλικρινής και πιστή εφαρμο-
Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: κίνδυνο κηρύσσοντας την ανάγκη να B΄ Παγκ σμιος Π λεμος και η επικρά- γή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων της
BHΣ. ΣTAYPAKAΣ μη χάσουν οι Eλληνες τη γλώσσα τηση του Kομμουνισμού με την επι- ελληνικής μειον τητας σύμφωνα με
τους. H διδασκαλία του ριζώνει στις βολή του αθεϊσμού, είχαν σαφέστατα τις αρχές του Διεθνούς Δικαίου.
2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 6 MAPTIOY 1994

2. Aρχαία Aπολλωνία. Tμήμα του κτιρίου που πιθαν ν αποτελούσε το βουλευτήριο της π λης. Στη μετ πη είναι χαραγμένη ελληνικά η επιγραφή για τη δαπάνη του έρ-
γου (Φωτ. Λίζα Eβερτ).
Aρχαία χώρα Hπειρώτις
Tα σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν τη μακραίωνη ιστορία της περιοχής
Tης Kαίτης Aργυροκαστρίτου - Xατζή Tο νομα Hπειρος θα το ’δωσαν, χω- γές οδηγούν στο συμπέρασμα τι ρας, τ πο ιδανικ για τη βοσκή.
ρίς αμφιβολία πρώτοι, οι απέναντι νη- ξεπερνούσαν τα 14. Tαυτ χρονα με την Xαονική επέ-
Iστορικού - Aρχαιολ γου
σιώτες, και σιγά σιγά, στη συνέχεια H βορει τερη περιοχή της Hπείρου κταση συμβαίνει και η απ σπαση της
ΓNΩΣTH απ τα χρ νια του Oμήρου η το πήραν οι ίδιοι οι κάτοικοί της και, ήταν η Xαονία. Mιλώντας για την Kασσωπαίας απ’ τη Θεσπρωτία. Eίναι
Hπειρος, πήρε το ιστορικ της νομα μέσα στον γεωγραφικ ιστ ενέγρα- «Hπειρώτιδα» λέει ο Στράβων πως πιθαν η ιλλυρική εισβολή (που έ-
πολύ αργ τερα. H λέξη σήμαινε την ψαν, στην ιστορική τους διαδρομή, κυριάρχησαν «πρ τερον μεν Xάονας, φτασε μέχρι τη Bύλλιδα, στα νοτιοα-
απέραντη έκταση, τη στεριά –και το τις έννοιες του έθνους, της γλώσσας, ύστερον δε Mολοττούς». νατολικά της Aπολλωνίας –π λη Xαο-
νομα αυτ έπαιρνε στ’ αρχαία χρ - των τρ πων ζωής –ως κοινών. H περίοδος της επέκτασης των Xα- νική κατά τον Eκαταίο) γύρω στο 900
νια κάθε ηπειρωτική χώρα. O Θουκυ- Aπ τον 4ο π.X. αι. το νομα δηλώ- νων στην Hπειρο είναι αρχαι τερη π.X., να εξασθένισε τη δύναμη των
δίδης προθέτει της λέξης ειδικ νει τη χώρα που απλώνεται απ’ τα του 6ου π.X. αι. και ακολούθησε α- Xα νων.
προσδιορισμ : «η ήπειρος η καταντι- Aκροκεραύνεια ώς τον Aμβρακικ , με ναμφισβήτητα τις μεγάλες διεισδύ- H επ μενη μεγάλη δύναμη που κυ-
κρύ», «η κατά Kερκύραν ήπειρος», ανατολικ σύνορο προς τη Θεσσαλία σεις στις ελληνικές περιοχές, δηλ. ριάρχησε στην Hπειρο ήταν οι Mο-
«οι εκείνη ηπειρώται», πράγμα που και τη Mακεδονία την οροσειρά της την περίοδο 1000-900 π.X. λοσσοί, μέχρι το πρώτο τέταρτο του
δηλώνει την –ακ μη τ τε– γεωγραφι- Πίνδου, ν τιο τον Aμβρακικ . Eπεκτάθηκαν εις βάρος των Θε- 5ου π.X. αι.
κή σημασία του ρου. σπρωτών στην ακτή, και η περιοχή Oι Mολοσσοί, πλέγμα οργανωμέ-
Kαι πριν απ τον Θουκυδίδη, συγγρα- Iλλυρική εισβολή β ρεια του ποταμού Θύαμη, η Kε- νων ορεινών γενών και φύλων, ανα-
φείς πως ο Eκαταίος και ο Πίνδαρος στρίνη, συνδέεται απ’ την παράδοση γνώριζαν την κυριαρχία του Mολοσ-
κάνουν χρήση του ον ματος Hπει- Tα σημαντικ τερα ιστορικά ηπει- με την κατάκτησή της απ τον Kε- σικού βασιλικού οίκου των Aιακιδών.
ρος: ο Eκαταίος, γεωγράφος του 6ου ρωτικά φύλα ήταν οι Θεσπρωτοί, οι στρίνο, γιο του Eλενου και εγγον Kατείχαν και τις δύο πλαγιές της Πίν-
π.X. αι., που έγραψε κάτι σαν «πορτο- Mολοσσοί και οι Xάονες που επικρά- του Πρίαμου, που υπήρξε και ο δημι- δου και επεκτείνονταν βαθειά προς
λάνο» της εποχής του, αναφέρει τον τησαν στη χώρα διαδοχικά, δίνο- ουργ ς του Xαονικού βασιλικού οί- βορράν.
Bουθρωτ π λη της Hπείρου και λι- ντας κάποτε και τ’ νομά τους σε - κου. Στα χρ νια του Θουκυδίδη η Kε- O Στράβωνας χρησιμοποιεί τη λέξη
μάνι της ίδιας, τον Ωρικ . Kαι ο Πίν- λη την επικράτεια. O Θε πομπος, στρίνη ήταν Xαονική, φημισμένη για «Hπειρώτις» για να δηλώσει τις ευ-
δαρος την μνημονεύει, αναφερ με- στα μέσα του 4ου π.X. αι. αναφέρει τα κοπάδια της, τους «κεστρινούς ρείες περιοχές της Xαονικής και Mο-
νος στον βασιλιά της Nεοπτ λεμο: 14 ηπειρωτικά φύλα, 11 απ’ τα οποία β ες». λοσσικής Eπικράτειας. O ρος φαίνε-
«Nεοπτ λεμος δ’ / Aπείρω διαπρυσία επανλαμβάνει αργ τερα ο Στράβω- H περιοχή αυτή εκτειν ταν πιθαν - ται πως περιλάμβανε και περιοχές
/ βουβ ται τ θι πρώνες / έξοχοι κατά- νας. Πιθαν τατα ο Θε πομπος ανα- τατα β ρεια του ρου του Θύαμη πο- βορει τερα των σημαιν μενων με τη
κεινται, / Δωδωνάθεν αρχ μενοι / φερ ταν στα πιο γνωστά την εποχή ταμού και καταλάμβανε την βαλτώδη λέξη Hπειρος κατά τον 4ο π.X. αι.
προς I νιον π ρον...». του φύλα, μιας και οι διάφορες πη- πεδιάδα μεταξύ Kονίσπολης και Tζά- Συνέχεια στην 4η σελίδα
KYPIAKH 6 MAPTIOY 1994 - H KAΘHMEPINH 3

3. Συνέχεια απ την 3η σελίδα
Oι κορινθιακές και κερκυραϊκές
κυρίως αποικίες της ακτής, η Eπίδα-
μνος, ο Ωρικ ς και η Aπολλωνία, συν-
δέουν την αποικία των αρχαϊκών
χρ νων με την κατοπινή εξελιγμένη
μορφή των οικιστικών πυρήνων της
Hπείρου, που οδηγεί συχνά μέσα απ
τον συνοικισμ των «κωμών», στην
ηπειρωτική «π λη» και μέσα απ’ τη
βασιλική πολιτική οργάνωση στην έν-
νοια της ομοσπονδίας, του ηπειρωτι-
κού κοινού. Στον Ψευδο - Σκύλακα
που αναφέρεται κυρίως στο 338-335
και τα 4 ηπειρωτικά φύλα που αναφέ-
ρει (Xάονες, Θεσπρωτοί, Kασσωπαίοι
και Mολοσσοί) κατοικούν σε χωριά
(«κώμαι»).
Aρχαίες π λεις, οικιστικές θέσεις ή
οχυρά της Xαονίας είναι, μεταξύ άλ-
λων (εκτ ς των κύριων αποικιών), με
κυρι τερες τη Φοινίκη, τον Bουθρω-
τ , τον Aετ , την Aντιγ νεια, η Mα-
λαθρέα, Vagalat, Tσούκα, Mάλτσανη,
Nτ μπρα, Tσιφλίκι, Mουρσί, Παύλα,
Kάλυβο, Δέμα, Mεσοπ ταμος, Oγχε-
σμ ς, Nιβίτσα, Borsh, Παλέρμο (Πά-
νορμος), Bούνος, Treport, Ducat,
Avlona, Kanina.
Xαρακτηριστική είναι η περίπτωση
του αρχαίου Bουθρωτού.
Στην περιγραφή του Eκαταίου απ
Bουθρωτ προς Ωρικ (π λις της Φοινίκη, σωροί λίθων και ερείπια αρχαίου ελληνικού τείχους. H αρχαία Φοινίκη, π λις πλουσιωτάτη, υπήρξε κέντρο του «Kοι-
Hπείρου αναφέρεται ο Bουθρωτ ς, νού των Hπειρωτών των περί Φοινίκην» (Φωτ. Λίζα Eβερτ).
λιμάνι της ο Ωρικ ς) δεν γίνεται
μνεία άλλης π λης στην ακτή. Φαίνε- συνδέει την ίδρυσή της με την τρωι- χρι τον Πελοποννησιακ π λεμο). ταξιδιού που μέσα απ την K ρινθο
ται πως σημαντικοί οικισμοί στην α- κή παράδοση: ο γιος του Πριάμου Tο απάνεμο λιμάνι του, στον μυχ και τον ηρωικ αποικισμ της Δωρί-
κτή κατά τον 6ο π.X. αι. δεν υπήρχαν. Eλενος, στο δρ μο προς τη Δύση, της λιμνοθάλασσας θα ήταν ιδανικ δας και Xρυσαφίας στα τέλη της 2ης
(O Oγχεσμ ς –σημερινοί Aγιοι Σαρά- θυσιάζει ένα β δι και στο σημείο αγκυροβ λι απέναντι στο έκθετο π.X. χιλιετίας, οδηγεί μέσα απ την
ντα– που αναφέρει ο Στράβωνας, ή- που εκείνο, θανάσιμα πληγωμένο, σχετικά λιμάνι της κερκυραϊκής Tροία και τον Aδρία στο πλέγμα της
ταν νεώτερος). πεθαίνει, ιδρύει την π λη που κρα- Kασσιώπης. O Eκαταίος ονομάζει κοριθνο-κερκυραϊκής επιρροής απ
H μαγευτική π λη του Bουθρωτού, τεί στο νομά της την ιστορία της. τον κ λπο και την πεδιάδα εκείθεν τον Kορινθιακ και τον Aμβρακικ ,
ανάμεσα στη λίμνη και το I νιο, στην H κεραμική του Bουθρωτού, εικο- του Bουθρωτού Kιραίος και Kιραίον στη Δωδώνη και τις αποικίες της Mε-
καρδιά εν ς δαφν δασους, βρίσκε- νίζοντας τη συνεχή και διαχρονική και την ενδοχώρα χαονική. Aναμφι- γάλης Eλλάδας και της Aδριατικής.
ται στην άκρη μιας μικρής σχετικά κατοίκηση, κατεβαίνει απ τα προϊ- σβήτητα ο Bουθρωτ ς ριζε τα β - Mετά την συντριβή του κοινού των
χερσονήσου και στα β ρεια εν ς κα- στορικά χρ νια στην ύστερη εποχή ρεια σύνορα της «κερκυραϊκής πε- Hπειρωτών και της μολοσσικής δύνα-
ναλιού που ενώνει το I νιο και το του Xαλκού και την πρώιμη εποχή ραίας», ενώ τα ν τια θα ορίζονταν μης απ’ τους Pωμαίους το 167 π.X., η
στεν της Kέρκυρας με τον επιβλητι- του Σιδήρου. απ τα νησάκια των Συβ των και την Pώμη θεσπίζει μέσα απ ένα πλέγμα
κ «Πηλώδη λιμένα». Στη συνέχεια αποδείχνεται πλού- προέκτασή τους στην ακτή. Kλασι- ελεγχ μενων συμφωνιών και διαιτη-
σια σε πρωτοκορινθιακή, κορινθια- κές και ελληνιστικές είναι οι οχυρώ- σιών των ηπειρωτικών π λεων, δημι-
Tρωική παράδοση κή, κερκυραϊκή, αττική και ιωνική σεις του Bουθρωτού, ενώ οι παλαι - ουργία νέων π λεων και θεσμοθέτη-
κεραμική. H θέση ήταν οπωσδήποτε τερες –εάν υπήρχαν– δεν σώζονται. ση νέων οργάνων (κυρίως με τη μορ-
H χερσ νησος ενώνεται με τη σπουδαία. Στους γεωγράφους (μετά τον φή ομοσπονδιών: «κοινών»), το νέο
στεριά στα β ρεια, με ένα στεν λαι- Aναμφισβήτητα στη σφαίρα επιρ- Eκαταίο) και στον κατάλογο των Θε- status quo της περιοχής.
μ , καλά οχυρωμένο με ένα ωραίο ροής της Kέρκυρας, που υπήρξε θα- αροδ κων του 4ου π.X. αι. ο Bου- Eνισχύοντας στις βορειοδυτικές
σύστημα κλασικής οχύρωσης απ τη λασσοκρατία στην Aδριατική στα αρ- θρωτ ς δεν αναφέρεται. Πιθαν τα- Hπειρωτικές περιοχές τη δημιουργία
θάλασσα στη λίμνη, το Δέμα. H π λη χαϊκά και πρώιμα κλασικά χρ νια (μέ- τα ήταν ακ μη εξαρτημένος απ την «κοινών», με σημαντικ τερα το κοιν
Kέρκυρα, η οποία θα προσήλκυε το των Bαλαϊτών (Bυλλι νων) βορει τε-
κυρίως εμπ ριο στα λιμάνια της. ρα και νοτι τερα το «κοιν των
Πολύ αργ τερα, τον 2ο π.X. αι., έ- Πρασσαιβών» με κέντρο το Bουθρω-
χουμε την αναφορά του εθνικού ο- τ , εξασφαλίζει τον έμμεσο πολιτικ
ν ματος Bουθρώτιος στις απελευ- έλεγχο και την κυριαρχία της στην ε-
θερωτικές επιγραφές της π λης, και ξουθενωμένη Hπειρο.
στα μέσα του ίδιου αιώνα τη μνεία
του Aπποίτα, γιου του Aντίγονου, Nομή εξουσίας
Θεαροδ κου του Bουθρωτού στο
δελφικ κατάλογο της ίδιας εποχής. Στις σημαντικ τατες επιγραφές α-
πελευθέρωσης δούλων (απελευθε-
ρωτικές) απ τον Bουθρωτ (κυρίως
Λατρευτικ σύστημα 2ου-1ου π.X. αι.), αναφέρονται σχε-
Oι σχέσεις του Bουθρωτού με την δ ν 80 εθνικά –ή μάλλον δημοτικά–
Kέρκυρα ξετυλίγονται με την πρ οδο ον ματα αρχ ντων και πολιτών. Eπί-
της αρχαιολογικής και ιστορικής έ- σης, ενδιαφέρον έχει η μνεία (ενίοτε)
ρευνας στο Bουθρωτ τα τελευταία του θεσμού της διπλής στρατηγείας
τρία χρ νια: μεταξύ άλλων ταυτ τη- και της διπλής προστατείας, που ί-
τα στο λατρευτικ σύστημα, κοιν η- σως δηλώνουν ένα πρωιμ τερο στά-
μερολ γιο, κοινή ονομαστική, κοινή διο εξουσίας και νομής της απ δύο
γραφή (ήδη απ τα ύστερα αρχαϊκά / εθνικές ομάδες.
πρώιμα κλασικά χρ νια), ύπαρξη κερ- Tο σημαντικ τερο στοιχείο την πο-
κυραϊκών μνημείων, κερκυραϊκών ε- λιτική και φυλετική οργάνωση της
πιγραφών, κερκυραϊκής κεραμικής, Xαονίας είναι τι οι οικισμοί της δεν
Eρείπια απ την ιστορική Aντιγ νεια, που έκτισε ο Πύρρος (295-290), σε καλά ο- διάσωση της τρωικής παράδοσης και αντέγραψαν το μοντέλο της κλασι-
χυρωμένο λ φο. Eδώ δ θηκε η μοιραία μάχη (198 π.X.) ανάμεσα στο βασιλιά της στο κερκυραϊκ φυλετικ σύστημα. κής ελληνικής «π λης» αλλά διατή-
Mακεδονίας Φίλιππο τον E΄ και τον Pωμαίο ύπατο Tίτο Φλαμίνιο (Φωτ.: Λίζα Eβερτ). Eίναι η εικ να εν ς συναρπαστικού Συνέχεια στην 6η σελίδα
4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 6 MAPTIOY 1994

4. Aγαλμα του θεού Aπ λλωνα, η λατρεία
του οποίου ήταν ευρέως διαδεδομένη
στην Hπειρο (Φωτ. Λίζα Eβερτ). Bουθρωτ . Tο αρχαίο θέατρο, με θέα στον μικρ αταύτιστο να και την Aκρ πολη (Φωτ. K. Aργυροκαστρίτου - Xατζή).
Aκέφαλο άγαλμα που βρέθηκε στην H ρωμαϊκή π λη εφαπτ μενη των οχυρωματικών τειχών της κλασικής / ελληνιστικής π λης του Bουθρωτού (Φωτ. K. Aργυ-
Aρχαία Aπολλωνία (Φωτ. Λίζα Eβερτ). ροκαστρίτου - Xατζή).
Kορινθιακ - κερκυραϊκ ανάγλυφο με λιοντάρι που σκοτώνει ταύρο. Tοποθετή-
θηκε σαν υπέρθυρο στην πύλη την ονομαζ μενη «του λιονταριού». (Φωτ. K. Tο Bαπτιστήριο του Bουθρωτού. Eργο του 6ου μ.X. αι. απ τα καλύτερα σωζ με-
Aργυροκαστρίτου - Xατζή). να του είδους του. (Φωτ. Λίζα Eβερτ).
KYPIAKH 6 MAPTIOY 1994 - H KAΘHMEPINH 5

5. Συνέχεια απ την 4η σελίδα
ρησαν μιαν οργάνωση σε χωριά («κα-
τά κώμας») και ανέπτυξαν την έννοια
του κράτους γύρω απ το έθνος. Kα-
τά το τέλος του 5ου και κυρίως κατά
τον 4ο π.X. αι. αρχίζει η αστικοποίηση
των οικιστικών αυτών κέντρων, εντο-
ν τερη οπωσδήποτε στην παράκτια
Hπειρο –Kασσωπαία, Θεσπρωτία, Xα-
ονία– λ γω των πυκνών επαφών και
της αμεσ τερης σχέσης με τις αποι-
κίες, βραδύτερη δε στη Mολοσσία
και τις βορει τερες περιοχές.
Tυπικά δείγματα της τέτοιας ανά-
πτυξης της ηπειρωτικής π λης είναι
η Aντιγ νεια (απέναντι απ το Aργυ-
ρ καστρο, με το νομα της πρώτης
γυναίκας του Πύρρου –π λη που ε-
λέγχει την είσοδο στην πεδιάδα του
Kάτω Δρίνου) και η πλούσια (κατά τις
πηγές) Φοινίκη. Kαι οι δύο δεν υιοθε-
τούν το ολοκληρωμένο σύστημα λει-
τουργίας της κλασικής π λης – κρά-
τους, και λειτουργούν στο πλαίσιο
του έθνους των Xα νων μέχρι την
ρωμαϊκή κατάκτηση. Στα ρια της Xα-
ονίας οι π λεις Aμάντεια, Kλος, Bίλις
γνώρισαν ανάλογο τύπο ανάπτυξης,
ενταγμένες στο βασίλειο του Πύρ-
ρου και των διαδ χων του μέχρι το
τέλος της μοναρχίας. H π λη και τ’ αγάλματα - ρωμαϊκ αντίγραφο πιθαν τατα κεφαλής Aλεξάνδρου. Πίσω η λίμνη του Bουθρωτού με τη νεκρ -
πολη στη δυτική χθη. (Φωτ. K. Aργυροκαστρίτου - Xατζή).
Πρ τυπα ζωής
τού, αποκαλύπτεται η συνοχή και λει- που σταμάτησε το 1941. Δυστυχώς, στο B΄ ελληνο-αλβανικ πρωτ κολλο
Kαθοριστικές υπήρξαν οι επιρρο- τουργικ τητα των μικρών κοινωνι- στη δίνη του πολέμου και των πολιτι- E+T συνεργασίας με την Aλβανία.
ές, έτσι πως διαμορφώθηκαν απ κών συν λων, η οικογενειακή κοινο- κών υποτελειών, το πλουσι τατο αρ-
τις αποικίες (Aπολλωνία, Eπίδαμνο, Tο 1991, με την έναρξη της μετα-
κτημοσύνη, ο ισχυρ ς ρ λος της α- χαιολογικ υλικ , μεταφερμένο στη βατικής περι δου στην Aλβανία, το
Ωρικ ): σηματοδ τησαν αναμφισβή- Nάπολη για μια έκθεση, χάνεται στον
κηδεμ νευτης γυναίκας του σπιτιού αλβανικ αρχαιολογικ ινστιτούτο ε-
τητα μια βαθμιαία εμπολιτιστική δρα- επίλογο του πολέμου.
που ελέγχει το εργατικ δυναμικ γκρίνει τη διεύρυνση του προγράμ-
στηρι τητα προς (και βέβαια απ ) τα Kαρποί της ιταλικής αποστολής
και την οικονομία και τάξη του οίκου ματος και της ανάληψης οργανωμέ-
ηπειρωτικά φύλα, μετέφεραν και με- στο Bουθρωτ υπήρξαν δύο –κυ-
της, η αύξηση του αριθμού των δού- νης αρχαιολογικής και ιστορικής έ-
τάλλαξαν ένα πρ τυπο πολιτικής ζω- ρίως– τ μοι του Ugolini (ο ένας εκδ -
λων και ο καθορισμ ς της εθνικής ρευνας στο Bουθρωτ απ τις δύο
ής που εγγράφονταν στα οικιστικά θηκε μετά τον θάνατ του) και κά-
τους προέλευσης. πλευρές.
πλαίσια της π λης και περιλάμβανε, ποια μικρ τερα δημοσιεύματά του,
δημιουργία αγοράς, θεάτρου, παλαί- O Bουθρωτ ς, ισχυρ πολιτικ και Tο σύμφωνο συνεργασίας υπογρά-
θρησκευτικ κέντρο κατά τον 3ο – 1ο καθώς και των Sestieri και Mustilli. φεται το καλοκαίρι του ’91 απ τους
στρας, σταδίου, γυμνασίου, και πα- Δεν σώθηκαν αρχεία, ούτε αξι λογα
ρήγαγαν –ή μετέφεραν– κοινά προς π.X. αι., μετατρέπεται το 44 π.X. απ N. Ceca - K. Xατζή και το πρ γραμμα,
τον Kαίσαρα σε ρωμαϊκή αποικία βε- αρχαιολογικά ευρήματα. Πρ σφατα με την στήριξη της γεν. γραμματείας
τα απομιμούμενα στοιχεία πολιτικής εκδ θηκαν οι επιγραφές του θεά-
οργάνωσης, με ιδιαιτερ τητες αναμ- τεράνων, δηλαδή σε επαρχιώτικο Eρευνας - Tεχνολογίας, εντάσσεται
ρωμαϊκ κέντρο και θέρετρο. τρου απ τον νεαρ τ τε επιγραφικ και στο επ μενο διακρατικ πρωτ -
φισβήτητα εμπλουτισμένα. της αποστολής, Morricone. Eκκρεμεί κολλο επιστημονικής συνεργασίας.
O τρ πος παραγωγής των βορειο- Oι έρευνες η έκδοση του Corpus των επιγραφών
δυτικών αυτών κέντρων είναι κυρίως H ανασκαφή, διερευνητική κατά
του Bουθρωτού απ τους F. Drini – P.
δουλοκτητικ ς. H γεωργία και η κτη- το 1991, συνεχίστηκε και κατά το
Tο 1928 μια ιταλική αποστολή με ε- Cabanes.
νοτροφία είναι οι σημαντικ τερες 1992 και 1993 και συνοδεύθηκε με έ-
ντολή του Mussolini να ερευνήσει Tο 1989, έπειτα απ πολυετείς
παραγωγικές πηγές για την οικονο- ρευνες στα ιταλικά αρχεία και μου-
την π λη σαν προθάλαμο της Pώμης προσπάθειες, με πρ ταση της υπο-
μία και τον πληθυσμ . σεία. H έρευνα των ετών 1991-93 ε-
και με επικεφαλής τον Luigi Maria γράφουσας εντάχθηκε ένα πρ γραμ-
στιάστηκε στην προρωμαϊκή περίοδο
Mέσα απ τις επιγραφές, κυρίως Ugolini, ξεκίνησε μια μνημειώδη ανα- μα ανταλλαγών επιστημ νων (με θέ-
της π λης και κατά συνέπεια στην α-
τις απελευθερωτικές του Bουθρω- σκαφική προσπάθεια στο Bουθρωτ , μα τις σχέσεις K ρκυρας - Iλλυρίας)
κρ πολη, ειδικ τερα δε ερευνήθη-
καν τα τεκμήρια και η φύση της δρα-
στηρι τητας που διαδραματίσθηκαν
H Eγνατία Oδ ς στο Bουθρωτ κατά την πρώιμη επο-
χή του σιδήρου, την αρχαϊκή και κλα-
H PΩMAΪKH επιρροή στην Hπειρο περιέλαβε, πως θα στην αρχαι τητα μια διακλάδωση της Eγνατίας, που έ- σική εποχή.
ήταν φυσικ , και τη συγκρ τηση και τον έλεγχο του ο- φτανε στην Παμβώτιδα (στα σημερινά Γιάννινα) και πι- Διερευνήθηκε επίσης ο ρ λος της
δικού δικτύου. O κύριος ρωμαϊκ ς οδικ ς άξονας, που θαν τατα προεκτειν ταν νοτι τερα, μέχρι το λιμάνι π λης στο κέντρο μιας ευρύτερης
ένωνε την Pώμη (μέσω της Aππίας Oδού) με την Aνα- της σημερινής Hγουμενίτσας ή της Σαγιάδας. χώρας και ειδικ τερα, η σχέση της με
τολή, συνδέοντας την Aδριατική με το Bυζάντιο, ήταν Mετά το 167 π.X. και την καταστροφή της Kεντρικής την οχυρή θέση Kάλυβο στη ν τια
η Eγνατία οδ ς. Eίχε δύο βασικούς κλάδους, που ο έ- Hπείρου απ τους Pωμαίους, η B ρεια Hπειρος ανθεί, πλευρά της λίμνης. Tέσσερα προ-
νας ξεκινούσε απ το Δυρράχιο (Eπίδαμνο) και ο άλλος πως μας πληροφορούν τα ρωμαϊκά κείμενα, αντίθετα γράμματα είναι σε ενέργεια: του χα-
απ την Aπολλωνία. Oι δύο κλάδοι συναντιούνταν πριν προς τον μαρασμ της κεντρικής ηπειρωτικής χώρας. ρακτηρισμού της κεραμικής και της
απ το Eλμπασάν στην κοιλάδα του ποταμού Skumbi, Στο ρωμαϊκ σύστημα δρ μων της Hπείρου, τη μεγα- σύνταξης σχετικού καταλ γου, της
και απ το σημείο αυτ η Eγνατία διέσχιζε τη βαλκανι- λύτερη σημασία είχαν οι παράκτιες περιοχές, απ την συγκρ τησης καταλ γου γλυπτικής,
κή οροσειρά κοντά στη λίμνη Λυχνιδ (σημεριν Oχρι- Aυλώνα μέχρι τη Nικ πολη στα ν τια. Bασικ σημείο α- της επιγραφικής και νομισματικής έ-
δα) και μέσω Hράκλειας, Eορδαίας, Aιγών και Πέλλας, ναφοράς σε αυτ το πλέγμα επικοινωνιών ήταν ο Bου- ρευνας και της μελέτης των οχυρώ-
κατέβαινε στη Θεσσαλονίκη και, στη συνέχεια, ακολου- θρωτ ς, που ορίζονταν σε απ σταση 56 μιλίων απ τα σεων και της αγοράς.
θώντας τη Θρακική ακτή έφτανε στο Bυζάντιο, πάνω Aκροκεραύνεια, μέσω Φοινίκης. O ίδιος δρ μος κατέ-
σε προγενέστερο εμπορικ άξονα, που, σύμφωνα με βαινε απ την Kεστρίνη, τη Σαγιάδα, την Tιτάνη (Γκου- Iσως, ο μικρ ς αυτ ς επίλογος στο
τον Hammond, είχε σε παλι τερη εποχή χρησιμοποιή- μάνη), την Tορώνη και το Mαργαρίτι, για να φτάσει στη Bουθρωτ να είναι –μια ακ μη– γνή-
σει η K ρινθος. Nικ πολη. O ηπειρωτικ ς δρ μος της Aπολλωνίας, α- σια επανατοποθέτηση στο ζήτημα
Kατά την αρχαι τητα, πύλη της Eυρώπης θεωρού- ντίθετα, περνούσε απ τη Bύλλιδα, την Oλύμπη, την της δημιουργικής αλληλεγγύης στις
νταν η Aπολλωνία, ενώ κατά τη βυζαντινή περίοδο το Aμάντεια, την Aντιγ νεια, για να καταλήξει, μέσω Δω- ελληνοαλβανικές σχέσεις, και ένα ε-
Δυρράχιο. Eνα πλέγμα δρ μων συναντούσε, εκ παραλ- δώνης, διακλαδιζ μενος στη Nικ πολη αφεν ς, την λάχιστο αντίδωρο στην Hπειρο, στο
λήλου, την Eγνατία. Aπ την Aπολλωνία ξεκινούσε Aμβρακία αφετέρου. μακρύ ηπειρωτικ ταξίδι μέσα στην ι-
στορία.
6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 6 MAPTIOY 1994

6. Eικ να της Παναγίας ζωγραφισμένη απ τον φημισμένο Oνούφριο ιδρυτή της Eκκλησία αφιερωμένη στον Aγιο Σπυρίδωνα στο χωρι Bούνος. Λεπτομέρεια απ
«Σχολής του Bερατίου». την περίτεχνη οροφή του ναού (Φωτ. Λίζα Eβερτ).
Bυζάντιο και τουρκοκρατία
H τέχνη και τα μνημεία στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή B ρεια Hπειρο
Tου Δημήτρη Δ. Tριανταφυλλ πουλου ριορισμ του ελληνικού στοιχείου
στα παράλια, με επίκεντρο το Δυρρά-
Aν. καθηγητή Bυζαντινής και Mεταβυζαντινής
Aρχαιολογίας Πανεπιστημίου Kύπρου χιο. Eως την εποχή αυτή μαρτυρείται
σημαντικ ς αριθμ ς επισκοπών (που
O ΠOTAMOΣ Γενούσος (Skubi) συνι- αντιστοιχούσαν κατά καν να σε π -
στούσε ανά τους αιώνες το φυσικ λεις), πράγμα που φανερώνει ακμή
και ιστορικ ριο, που διαχωρίζει την πολύμορφη: Δυρράχιον (αρχαία Eπί-
Aλβανία στα δύο, σε B ρεια και N - δαμνος, σημεριν Durres, Durazzo),
τια. Στη B ρεια κυριάρχησε στους Σκάμπις (μετέπειτα Nε καστρον,
νεώτερους χρ νους το φύλο των Eλβασάν), Aπολλωνία, Bύλλις, Aυλών
Γκέκηδων, στη N τια των T σκηδων. (σημ. Vlora), Φοινίκη, Aμαντία, Oγχε-
σμος (σημ. Aγιοι Σαράντα), Bουθρω-
Στην τελευταία συναντάμε μεγάλη
τ ν (σημ. Butrinto, Butrint), Aντιγ -
γεωμορφολογική ποικιλία (ποταμούς,
νεια (μετέπειτα Aδριανούπολις, Δρυ-
λίγα σχετικά ρη, εκτεταμένη πεδιά-
ϊνούπολις) κ.λπ. Mε τη σλαβική ει-
δα στην παραλιακή πλευρά, ήπιο α-
σβολή ο Eλληνισμ ς διατηρείται κα-
νάπτυγμα ακτών). Xαρακτηριστική εί-
τά μέρη, δίκην νησίδων, διαλύεται δε
ναι εδώ η έντονη παρουσία του ελλη-
η εκκλησιαστική οργάνωση.
νικού στοιχείου, αρχαίου, βυζαντινού
Γύρω στα τέλη του 9ου αι. αρχίζει
και μεταβυζαντινού.
το νέο κύμα εκχριστιανισμού, τώρα α-
Eτσι, η γεωγραφικά και πολιτικά π τον άγιο των Bουλγάρων Kλήμε-
N τια Aλβανία ταυτίζεται ιστορικά με ντα, μαθητή των ιεραποστ λων των
τη B ρεια Hπειρο. Aλλά ας δούμε τα Ψηφιδωτές παραστάσεις απ το παλαιοχριστιανικ βαπτιστήριο του Bουθρωτού. Σλάβων, αγίων Kυρίλλου και Mεθοδί-
πράγματα με τη σειρά τους. ου. Oι τύχες του χώρου περιέρχονται
H παρουσία ελληνικού στοιχείου και αυξάνοντας τους δεσμούς με τη Aνατολικ Iλλυρικ –με πρωτεύουσα τώρα κατά περι δους στα χέρια είτε
σημειώνεται ήδη πριν απ την αρχαία Bορειοδυτική Eλλάδα. Hδη απ την τη Θεσσαλονίκη– έτσι και η εδώ πε- των Bουλγάρων, είτε των Σέρβων.
ελληνική κλασική περι δο. H Pωμαιο- εποχή του Aποστ λου των Eθνών ριοχή υπαγ ταν εκκλησιαστικά στον Nέα εκκλησιαστικά κέντρα εμφανίζο-
κρατία (2ος αι. π.X. - 4ος αι. μ.X.) με- Παύλου η Nικ πολη μετατρέπεται σε Πάπα Pώμης έως την τρίτη δεκαετία νται, τα Bελέγραδα (μετέπειτα Bερά-
τέβαλε τα πράγματα μ νο διοικητικά: κέντρο εκχριστιανισμού και είναι πι- του 8ου αιώνα. τιον), η Γλαβινίτσα κ.ά., διοικητικ κέ-
προσάρτησε τη N τια Aλβανία την θαν ν απ εδώ να διείσδυσε ο χρι- Tο πρώτο ρήγμα επέρχεται με την ντρο εξακολούθησε να είναι το Δυρ-
περιφέρεια της Παλαιάς Hπείρου στιανισμ ς στη N τια Aλβανία, που εισβολή των σλαβικών φύλων (6ος - ράχιο (ίδρυση θέματος Δυρραχίου α-
(Epirus Vetus) με κέντρο τη Nικ πο- πρέπει να είχε επικρατήσει έως τον 7ος αι.), με αποτέλεσμα την υποχώ- π τους Bυζαντινούς, μέσα 9ου αι.).
λη, διευκολύνοντας την επικοινωνία 5ο αι. Oπως ολ κληρο το λεγ μενο ρηση του χριστιανισμού και τον πε- Συνέχεια στην 8η σελίδα
KYPIAKH 6 MAPTIOY 1994 - H KAΘHMEPINH 7

7. O θρυλικ ς Σκεντέρμπεης (Γεώργιος
Kαστριώτης) που αντιστάθηκε στους
Tούρκους κατακτητές επί 25 χρ νια.
Eστάλη στην Kωνσταντινούπολη ως -
μηρος του Mουράτ B΄. Eπέστρεψε στην
Aλβανία και κήρυξε επανάσταση ενα-
ντίον του Σουλτάνου.
Συνέχεια απ την 7η σελίδα
Mετά το 1018, ταν ο αυτοκράτο-
ρας Bασίλειος B΄ ο Bουλγαροκτ νος
καθυποτάσσει τους Bουλγάρους, η Xειμάρρα. Tο φρούριο διατήρησε μέχρι σήμερα το αρχαίο νομα, με κάποια παραλλαγή. «Oχυρ ν των Xα νων φρούριον Xί-
Aλβανία περιέρχεται πάλι στη δικαιο- μαιραν», το αναφέρει ο Πλίνιος. Tο οχυρ επισκευάστηκε και απ τον Iουστινιαν (Φωτ. Λίζα Eβερτ).
δοσία του Bυζαντίου: είναι η δεύτερη
περίοδος ακμής της. Tώρα για πρώτη
φορά (περί το 1080) εμφανίζεται στις
πηγές το νομα των Aλβανών ως γε-
ωγραφικ ς προσδιορισμ ς (το Aρβα-
νον, τα Aρβανα), που θα δώσει το -
νομα στη χώρα· υπ το νομα αυτ ,
κατά τις νεώτερες έρευνες, εννοεί-
ται το αυτ χθονο στοιχείο, που επέ-
ζησε των σλαβικών επιδρομών και
διετήρησε τον χαρακτήρα του.
H ακμή υπ τους Bυζαντινούς επέ-
πρωτο να είναι βραχύβια. Nέοι επι-
δρομείς, τώρα απ τη Δύση (Nορμαν-
δοί Σικελίας, Σταυροφ ροι), ακολου-
θώντας την αρχαία Eγνατία οδ , ει-
σβάλλουν με ληστρικές διαθέσεις
στα Bαλκάνια και πορεύονται προς
την Kωνσταντινούπολη, διαβαίνο-
ντας απ την Aλβανία. Oταν καταλύ-
ουν τη Bυζαντινή Aυτοκρατορία
(1204), στη βορειοδυτική εσχατιά α-
ναφαίνεται το Δεσποτάτο της Hπεί-
ρου, που για μικρ διάστημα καλύ-
πτει και τη N τια Aλβανία. Kατ πιν
αυτή μετατρέπεται πάλι σε μήλο έρι-
δος ανάμεσα σε βυζαντινούς και δυ-
τικούς διεκδικητές (Hohenstaufen,
Aνδεγαυούς).
Tα προτραίτα των αυτοκρατ ρων
Mιχαήλ H΄ Παλαιολ γου (του απελευ-
θερωτή της Kων/πολης απ τους Φρά-
γκους) και του γιου του Aνδρονίκου B΄ Bουθρωτ . Tο φρούριο που έκτισε ο Aλή Πασάς το 1807 για να προστατεύσει το κανάλι απ τις γαλλικές δυνάμεις που στάθ-
στο νάρθηκα της Mονής της Θεοτ - μευαν στην αντικρινή Kέρκυρα (Φωτ. Λίζα Eβερτ).
κου στην Aπολλωνία μαρτυρούν ω-
στ σο εύγλωττα πως το Bυζάντιο ή- δ ν έναν αιώνα κράτησε ο αγώνας μεσα απ τους Kροάτες και τους Iτα- (+1779) και θάβεται στο Kολικ ντασι,
ταν ο δεύτερος μεγάλος πρωταγωνι- της κατά των Oθωμανών Tούρκων, λούς, ασπάστηκαν τον Pωμαιοκαθο- που ανεγείρεται να ς με χρήματα
στής στον εκπολιτισμ του τ που, με- που κορυφώθηκε στην αντίσταση λικισμ , οι T σκηδες στο N το παρέ- και του ίδιου του Aλή Πασά!
τά τους αρχαίους Eλληνες. Eπωφε- του εθνικού της ήρωα Γεωργίου Kα- μειναν ορθ δοξοι υπ το Oικουμενι- H πλήρης αυτονομία της Aλβανίας,
λούμενοι απ τις διαμάχες, πολλοί στριώτη (Σκεντέρμπεη) ανάμεσα στα κ Πατριαρχείο. με προσάρτηση και του ν τιου ελληνι-
ντ πιοι μικροηγεμ νες στερεώνουν 1444-1468. Mε το θάνατ του ολο- Oταν αργ τερα (18ος αι.) χαλαρώ- κού τμήματος (B. Hπείρου) στο νεο-
την κυριαρχία τους σε αυτ νομα μι- κληρώνεται η τουρκική κατάκτηση το νει το τιμαριωτικ σύστημα που επέ- παγές κράτος, επέρχεται μ λις το
κροκρατίδια. Aρχίζει μως παράλληλα 1479· τελευταίο υποκύπτει το Δυρ- βαλαν παντού οι Oθωμανοί, η Aλβα- 1912. Tο αλβανικ έπος του 1940-1941
η εξέγερση των χωρικών εναντίον ράχιο (1501). νία αρχίζει να αναπτύσσεται και πάλι αναφτερούγισε μάταιες ελπίδες!
των ξένων και των ντ πιων τυραννι- Tα μέτρα των Tούρκων ήσαν εξο- : στη N τια κυριαρχεί η παρουσία του
κών ηγεμονίσκων, που ωθεί σε εξά- ντωτικά: εκτεταμένοι εποικισμοί ο- ελλην φωνου πληθυσμού (Aργυρ - H συνύπαρξη
πλωση των αλβανικών φύλων προς μοφύλων τους, εξισλαμισμοί σε με- καστρο, Δέλβινο, Xειμάρρα, Mοσχ -
N τον (Eλλάδα) απ τον 14ο αιώνα. γάλη κλίμακα, αναγκαστική στρατο- πολη –σημ. Voskopoje– Kορυτσά, Kαθοριστικ γνώρισμα του πολιτι-
λογία (οι περιβ ητοι για τη σκληρ - Πρεμετή κ.λπ.) που ανθεί οικονομικά σμού της Aλβανίας στη βυζαντινή και
H πτώση τητά τους Tουρκαλβανοί στρατιώτες και πολιτιστικά. μεταβυζαντινή περίοδο είναι ο πολ-
ήσαν στην αρχή εξωμ τες). Ωστ σο, Σημαντική ήταν εδώ η παρουσία λαπλά ανάμικτος χαρακτήρας του:
Φυσικά, η Aλβανία ακολούθησε τη ο χριστιανισμ ς δεν έσβησε: οι Γκέ- του αγίου Πατρο-Kοσμά του Aιτω- ελληνοβυζαντινά, σλαβικά, δυτικά,
μοίρα των βαλκανικών χωρών: σχε- κηδες στο Bορρά, επηρεαζ μενοι ά- λού, που βρίσκει μαρτυρικ θάνατο τουρκικά και δυσπροσδι ριστα ιθα-
8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 6 MAPTIOY 1994

8. μεσαιωνικά κάστρα υψώνονται τώρα
και μουσουλμανικά. Aναπτύσσονται
επίσης νέα κέντρα, πως το Aργυρ -
καστρο, η Mοσχ πολη, η Xειμάρρα, η
Kορυτσά, το Δέλβινο κ.ά. H αρχιτε-
κτονική παράδοση εξακολουθεί να
είναι κοινή με εκείνη της Hπείρου,
της Mακεδονίας και της Σερβίας. Iδι-
αίτερα αξιοσημείωτα είναι τα Kαθολι-
κά των μονών σε ποικίλους τύπους
( πως στην Aρδενίτσα, στο Γορα-
ντζή, το μαρτύριο του Aγ. Kοσμά του
Aιτωλού στο Kολικ ντασι κ.ά.), οι με-
γάλες τρίκλιτες αστικές βασιλικές
του 18ου αιώνα (π.χ. στη Mοσχ πολη,
στο Aργυρ καστρο, στο Bεράτι
κ.λπ.), καθώς και τα οχυρά πυργ σπι-
τα (κούλιες: Xειμάρρα, Aργυρ κα-
στρο κ.ά.). Στη ζωγραφική εμφανίζε-
ται ο ονομαστ τερος ντ πιος ζωγρά-
φος, ο Oνούφριος (16ος αι.), Πρωτ -
παπας στο Eλβασάν και ιδρυτής της
λεγ μενης «σχολής του Bερατίου»,
που πάντως δεν μπορεί να ορισθεί
ως απ λυτα αυτ χθονη· η δράση του
Oνουφρίου απλώθηκε μέχρι την Kα-
στοριά.
Tον 17ο αι. δρουν πολλοί ζωγράφοι
απ την Hπειρο, τον 18ο ο ιερωμένος
Δαβίδ απ τη Σελινίτσα (κοντά στον
Aυλώνα) εισάγει απ το Aγιον Oρος
το «νεομακεδονικ » ύφος του πε-
ριώνυμου Διονυσίου του εκ Φουρνά.
O να ς της Kοιμήσεως της Θεοτ κου στο Aνω Λάμποβο. Mια απ τις ωραι τερες εκκλησίες, χτίστηκε πιθαν ν τον 10ο αιώνα Oπως στην Hπειρο, τη Pούμελη και
και ανακαινίσθηκε τον 12ο αλλάζοντας έτσι την αρχική της μορφή απ βασιλική με τρούλλο σε σταυροειδή. (Φωτ. Λίζα Eβερτ). τη Mακεδονία, έτσι και στην Aλβανία
παρατηρούνται τα ίδια συμπτώματα:
σμος, Aντιγ νεια, Φοινίκη, Aμαντία απουσία έργων Kρητικής Σχολής –οι
κ.ά. είναι απ τους γνωστ τερους εξαιρέσεις είναι ευάριθμες– και κυ-
χώρους, που συναντάμε μνημεία με ριαρχία ρευμάτων τοπικών σχολών,
επιδράσεις απ την εκκλησιαστική με χαρακτήρα ρεαλιστικ τερο - απο-
τέχνη της Iταλίας και της Eλλάδας. τέλεσμα, συν τοις άλλοις και της
δράσης «αγροτικών» συντεχνιών ζω-
Kατά τη βυζαντινή περίοδο (9ος - γράφων, σε αντίθεση προς τις «αστι-
15ος αι.) τα έργα αρχιτεκτονικής και κές» συντεχνίες στην Kρήτη. Kαι εδώ
τέχνης αυξάνονται: Δρ πολις, Λά- λοιπ ν βαθμιαία το παλαι , υψηλ ύ-
μποβο, Mεσοπ ταμο, Γοραντζή, Πο- φος της εκκλησιαστικής τέχνης με-
λίτσανη, Aπολλωνία, Bουθρωτ , ταπίπτει στο λεγ μενο «λαϊκ », με
Δυρράχιο, Bελέγραδα, Mborja, κύρια κέντρα το Bεράτι, το Δέλβινο,
Boboshtica κ.ά. μαρτυρούν για την έ- το Aργυρ καστρο, την Kορυτσά. Eως
ντονη παρουσία Bυζαντινών και Δυ- τις αρχές του αιώνα μας συνεχίζεται
τικών στο χώρο. Aκριβώς αυτή η συ- εδώ αυτή η ενιαία παράδοση του βο-
νύπαρξη διαφορετικών πολιτισμών, ρειοελλαδικού χώρου, που είχε επε-
που αποτυπώνεται εναργώς και στα κταθεί και στα άλλα Bαλκάνια.
μνημεία, συνιστά ένα βασικ χάρισμα
αυτής της τέχνης. Eτσι, δίπλα σε αμι- H εν τητα
γώς βυζαντινά έργα ( πως η περιώ-
νυμη εκκλησία της Παναγίας στο Λά- H εν τητα του πολιτισμού της N -
μποβο), συναντάμε και ανάμικτα ( - τιας Aλβανίας (B ρειας Hπείρου) με
πως η Mονή της Θεοτ κου στην τον υπ λοιπο χώρο της β ρειας - βο-
Aπολλωνία, με δυτικά γλυπτά αλλά ρειοδυτικής Eλλάδας ήταν ανέκαθεν
βυζαντινές τοιχογραφίες και μάλιστα εμφανής και είχε τονισθεί απ λους
με τις προσωπογραφίες των αυτο- τους περιηγητές και επιστήμονες,
κρατ ρων που αναφέραμε). Eίναι χα- που δεν δουλεύουν σε σκοπιμ τητες.
ρακτηριστικ τι οι δυτικές επιδρά- Mένει βέβαια η σκοτεινή πλευρά των
σεις δεν ξεπερνούν το διαχωριστικ πολυάριθμων μνημείων –π σων άρα-
ριο ανάμεσα στην ορθ δοξη Aνατο- γε;– που έπεσαν θύματα της «πολιτι-
λή και τη λατινική Δύση: μολον τι στικής επανάστασης» του Eμβέρ X -
δηλαδή αρχιτεκτονικές λεπτομέρει- τζα και των συναφών προσπαθειών
H Mονή της Παναγίας στην Aρχαία Aπολλωνία. Kτίστηκε στα ερείπια του ναού ες ή γλυπτικ ς διάκοσμος προδίδουν συσκ τισης της επιστημονικής αλή-
του Θεού Aπ λλωνα και σήμερα χρησιμοποιείται ως Mουσείο. κάποτε την ύπαρξη τεχνιτών απ τη θειας, ωστ σο το τελικ αποτέλεσμα
Δύση, οι τοιχογραφίες τεχνοτροπικά δεν κατάφερε να εξαφανίσει την ι-
γενή στοιχεία αναμιγνύονται σε με- χισαν να γίνονται ευρύτερα προσιτά και θεματικά κρατούνται σταθερά στορική πραγματικ τητα. H αποδοχή
γάλο βαθμ , ώστε να προκύπτει ένα και γνωστά σχετικά πρ σφατα, ταν μέσα στα πλαίσια της βυζαντινής πα- και νηφάλια αποτίμηση του τεράστιου
ιδι τυπο αμάλμαμα, θελκτικ και δι - η χώρα εγκατέλειψε την τακτική του ράδοσης. Tούτο άλλωστε είναι ένα πολιτιστικού ρ λου, που έπαιξαν στη
λου ετερ κλητο. Παρά τις προσπά- απομονωτισμού. Στους πρωτοπ - γνώρισμα, που σημαδεύει λίγο-πολύ διαμ ρφωση της φυσιογνωμίας της
θειες ισοπέδωσης των πολιτιστικών ρους της έρευνας των μεσαιωνικών την τέχνη λων των ορθοδ ξων χω- Aλβανίας ο Eλληνισμ ς και η Oρθο-
διαφορών υπ το απολυταρχικ κα- μνημείων συγκαταλέγεται και ο ση- ρών των Bαλκανίων, ταν οι ιστορι- δοξία, παράγοντες υπερεθνικοί στην
θεστώς του Eμβέρ X τζα (1944-1985) μεριν ς της πρωθυπουργ ς Ale- κές τους τύχες συμπλέχθηκαν ανα- πολυαίωνη ιστορία τους, θα βοηθήσει
και ανάδειξης εν ς –αρκετά ακαθ ρι- xander Meksi· απ την Eλλάδα μπο- π φευκτα με εκείνες της Δύσης. Eνα ασφαλώς τους δύο γειτονικούς λα-
στου– «ιλλυρικού» στοιχείου σε πρω- ρούν ν’ αναφερθούν τα ον ματα των τρίτο χαρακτηριστικ είναι πως δεν ούς να ξεπεράσουν τον σκ πελο των
ταρχικ , συνδετικ κρίκο στον ανάμι- καθηγητών Δημ. Πάλλα, Παν. Bοκο- έχει διαμορφωθεί ακ μη μια τοπική εθνικιστικών συγκρούσεων. Tο παρά-
κτο αυτ πολιτισμ , οι διαφορές εξα- τ πουλου, Mιλτ. Γαρίδη, Nικ. Mου- καλλιτεχνική «σχολή», με δικά της δειγμα του φωτισμένου Προκαθημέ-
κολουθούν να είναι οφθαλμοφανείς. τσ πουλου κ.ά. δηλαδή ομοιογενή γνωρίσματα, αλλά νου της Oρθ δοξης Aρχιεπισκοπής
Eχει επανειλημμένα τονιστεί τι Kατά την παλαιοχριστιανική και ακολουθούνται τα ρεύματα των γει- Aλβανίας κ.κ. Aναστασίου και η ακώ-
στην προκειμένη περίπτωση είναι πρώιμη βυζαντινή περίοδο (4ος - 8ος τονικών πολιτιστικών παραδ σεων. λυτη επικοινωνία μεταξύ των δύο χω-
ορθ τερο να μιλάμε για πολιτισμ αι.) η ακτινοβολία της ηπειρώτικης Mε την κυριαρχία των Oθωμανών ρών προοιωνίζονται ένα φωτειν τερο
μιας χώρας, παρά εν ς λαού. Nικ πολης γίνεται αισθητή και σε Tούρκων (15ος-19ος αι.) αλλάζει πάλι μέλλον για εκείνη, που ο René Puaux
Πρέπει ακ μη να σημειωθεί τι τα μνημεία της N τιας Aλβανίας. Bου- η εικ να του καλλιτεχνικού τοπίου: αποκάλεσε εύγλωττα «δυστυχισμένη
μνημεία και η τέχνη της Aλβανίας άρ- θρωτ , Δυρράχιο, Bύλλις, Lin, Oγχε- δίπλα στα χριστιανικά μνημεία και τα B ρεια Hπειρο».
KYPIAKH 6 MAPTIOY 1994 - H KAΘHMEPINH 9

9. Tο Kαθολικ της Mονής των Aγίων Πάντων και του Aγίου Kοσμά, που έχτισε το 1813-1815 ο Aλή Πασάς Tεπελενλής στον τ πο που ετάφη ο Aγιος, για να τιμήσει τη
μνήμη του. (Φωτ. Λίζα Eβερτ).
Kοσμάς ο Aιτωλ ς
H ιεραποστολική και εθνική δράση του μεγάλου δασκάλου και φωτισμένου ιεράρχη
Tου Παναγιώτη Xριστ πουλου, δ.Φ. ο μαθητής του Aναστάσιος ο Γ ρ- έναν ονειροπ λο εθνικισμ . O Aιτω- χώρο στο αίμα, αλλά δημιούργησε
Διευθυντή της Bιβλιοθήκης της Bουλής
διος. Eν συνεχεία μαθήτευσε στον λ ς μαθητής, παρά ταύτα, προέταξε συνάμα και κάποιες προϋποθέσεις
Aνανία Δερβισάνο στη Mεγάλη Λο- τον θετικ προγραμματισμ του. της μελλούσης πολιγγενεσίας. O Kο-
ΔEKA χιλι μετρα βορειοδυτικά της μποτινά των Kραβάρων, που και ο ί- σμάς αποσύρεται κατά τη διάρκεια
κωμοπ λεως Φίερη, βορείως του αρ- διος δίδαξε ως υποδιδάσκαλος. H α- Iεραποστολική δράση της αναταραχής στο Aγιον Oρος. Δεν
χαιολογικού χώρου της Aπολλωνίας, σίγαστη δίψα της μαθήσεως, τέλος, υποστήριξε την κίνηση εξεγέρσεως
βρίσκεται το μοναστήρι που έχτισε τον έφερε μετά το 1749 στην Aθω- Tο 1759 αποσύρεται στην αθωνική κατά του Tούρκου, έστω και με τη
το 1814 ο Aλή Πασάς Tεπελενλής, για νιάδα Aκαδημία, στίβο σφοδρών μονή Φιλοθέου, χείρεται μοναχ ς, συμμαχία της ομ δοξης Pωσίας. Aυ-
να τιμήσει τον ισαπ στολο Kοσμά πνευματικών συγκρούσεων νεωτερι- χειροτονείται πρεσβύτερος και παίρ- τ δεν σήμαινε εθελοδουλεία.
τον Aιτωλ , τον οποίο είχε γνωρίσει στών και συντηρητικών λογίων. νει το μοναχικ νομα, με το οποίο Aπλώς, δεν θεωρούσε τι υπήρχαν οι
τριάντα πέντε χρ νια ενωρίτερα. είναι γνωστ ς. Tο μοναστήρι, μως, αναγκαίες, προϋποθέσεις, δεν ήταν
O πασάς αισθαν ταν δέος στη μνήμη Aθωνιάδα δεν μπ ρεσε να δαμάσει τους κλυ- κατάλληλη η ευκαιρία. Aς μην ξε-
του καλ γερου, που σαγήνευε τα δωνισμούς της ψυχής του, σε μια ε- χνούμε τι ο Kοραής το 1800 μετέθε-
πλήθη των χριστιανών και χι μ νο, H Aθωνιάδα υπήρξε ο σημαντικ - ποχή ακριβώς που άρχισε να αισθά- τε τον κατάλληλο χρ νο επαναστά-
είχε δε προβλέψει τι ο ασήμαντος τερος σταθμ ς της ζωής του. H εκεί νεται το χρέος του προς το έθνος, να σεως για την εθνική Παλιγγενεσία
τ τε βέης θα εξελισσ ταν σε πολύ ι- μαθητεία του ήταν καθοριστική της αποκτά συνείδηση μιας υψηλής απο- κατά μια 50ετία, δηλαδή το 1850.
σχυρή προσωπικ τητα, θα αποκτού- τελικής διαμορφώσεως της προσωπι- στολής: να βοηθήσει το Γένος να Hξερε, λοιπ ν, πολύ καλά τι έκανε ο
σε εξαιρετικά μεγάλη δύναμη. Ποιος, κ τητ ς του και προϋπ θεση της βγει απ’ την αποτελμάτωση και την α- Kοσμάς: δημιουργούσε τις προϋπο-
μως, υπήρξε ο Kοσμάς; μελλοντικής του δραστηρι τητος. παιδευσία και να ξαναπιστέψει στον θέσεις εθνικής αποκαταστάσεως,
Kώνστας, πως ήταν το κοσμικ Eκεί άκουσε διαπρεπείς διδασκά- εαυτ του. Tον ίδιο χρ νο πηγαίνει τον φωτισμ του Γένους.
του νομα, ο Eσωχωρίτης απ Aπ - λους, με κορυφαίο τον Zακυνθιν στην Kωνσταντινούπολη, παίρνει την Aκριβώς σ’ αυτ το σημείο επικέ-
κουρο, γιος του ανυφαντή το επάγ- Eυγένιο Bούλγαρι, που ανέλαβε τη άδεια κηρύγματος απ το Πατριαρ- ντρωσε, εν τέλει, τις προσπάθειές
γελμα Nικολάου, γεννήθηκε στο διεύθυνση της σχολής το 1753 και χείο και δραστηριοποιείται στην πε- του. Eνώ κατά την προορλωφική πε-
Mέγα Δένδρο της Tριχωνίδας περί προσπαθούσε να μεταβάλει τους μα- ριοχή της Bασιλευούσης. M λις το ρίοδο υποθέτουμε το κήρυγμά του ε-
το 1714. θητές του σε φλογερούς πνευματι- 1765 είναι η πρώτη βεβαία χρονολο- ποικοδομητικ , παραστατικ , απλ ,
Παραδίδεται τι έμαθε τα πρώτα κούς ταγούς, σκορπίζοντάς τους σ’ γία της περιοδείας και της διδασκα- συναρπαστικ , φλογερ , πως ήταν
γράμματα στη Σεγδίτσα Παρνασσί- λη την έκταση του ελληνικού χώ- λίας του στους γνώριμους χώρους γενικώς ο λ γος του, η δε διδαχή του
δας και πως και ο αδερφ ς του Xρύ- ρου, σε μια εργώδη προσπάθεια ανυ- της Δυτικής Eλλάδος: Nαύπακτος, «... απλουστάτη, ωσάν εκείνη των α-
σανθος συνέχισε τις σπουδές του ψώσεως του πνευματικού επιπέδου Bραχώρι, Mεσολ γγι, στις γύρω πε- λιέων, ήτον γαλήνιος και ησύχιος, ο-
στην Aγία Παρασκευή της Γούβας των λαϊκών μαζών. ριοχές και τη Θεσσαλία, απ’ που ε- πού εφαίνετο καθολικά να είναι γε-
των Bραγγιανών, ίδρυμα του συγχω- Oι δάσκαλοι της Aθωνιάδας ήταν πέστρεψε στην Kωνσταντινούπολη. μάτη απ την χάριν του ιλαρού και η-
ριανού του οσίου Eυγενίου Γιαννού- ρωσ φιλοι και ένθερμοι θιασώτες της Mεσολαβεί κατ πιν η λαίλαπα των σύχου Aγίου Πνεύματος», κατά την
λη του Aιτωλού, που τον διαδέχθηκε μεγάλης ιδέας, καλλιεργούσαν δε και Oρλωφικών, που έπνιξε τον ελληνικ μεταορλωφική περίοδο το κήρυγμα
10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 6 MAPTIOY 1994