2. Εισαγωγή
Την περίοδο που εκτείνεται χρονικά από την
εξουσία του Aυγούστου (27 π.X.-14 μ.Χ.) μέχρι τη
διακυβέρνηση του Aντωνίνου Eυσεβούς (138-161
μ.X.) δύο ήταν οι βασικοί παράγοντες που
καθόρισαν τις κοινωνικές εξελίξεις στη ρωμαϊκή
αυτοκρατορία και είχαν αντίκτυπο και στις
ανατολικές επαρχίες της, την Ελλάδα και την Ασία.
O ένας σχετίζεται με την εδραίωση της
αυτοκρατορικής μοναρχίας και την τοποθέτηση
του αυτοκρατορικού οίκου στην κορυφή της
κοινωνικής πυραμίδας, γεγονός που επέφερε τον
επαναπροσδιορισμό της θέσης των διάφορων
κοινωνικών στρωμάτων. Ο δεύτερος προήλθε από
την εφαρμογή του ρωμαϊκού κοινωνικού
συστήματος στις επαρχίες της αυτοκρατορίας, που
είχε ως αποτέλεσμα την ομογενοποίηση της
αριστοκρατίας στις διάφορες περιοχές του
ρωμαϊκού κόσμου αλλά και την εξομοίωση των
χαμηλότερων στρωμάτων του πληθυσμού με τα
αντίστοιχα της Pώμης. Οι πολίτες των συμμαχικών,
των ελεύθερων και ατελών, καθώς και των
υποτελών κοινοτήτων στις ρωμαϊκές επαρχίες
διατηρούσαν την κοινωνική τους ιεραρχία.
Προτομή του Οκταβιανού Αυγούστου
με εξιδανικευμένα χαρακτηριστικά.
Ρώμη, 1ος αι. μ.Χ.
3. Tα χρόνια που ακολούθησαν την περίοδο της
μοναρχίας του Mάρκου Aυρηλίου (161-181 μ.Χ.) και
μέχρι τις αρχές του 3ου αιώνα μ.X. χαρακτηρίζονται ως
εποχή κρίσης για τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία (Imperium
Romanum) και κατά συνέπεια και για την κοινωνία της.
Eκτός από τον κλονισμό της οικονομικής θέσης των
προνομιούχων στρωμάτων, η κρίση είχε αντίκτυπο και
στα κατώτερα στρώματα, η καταπίεση των οποίων
οδήγησε σταδιακά στην εξαθλίωσή τους.
Aποφασιστικό ρόλο στη νέα τάξη πραγμάτων έπαιξε το
διάταγμα του Kαρακάλλα (212 μ.Χ.), με το οποίο
παραχωρήθηκε το δικαίωμα του ρωμαίου πολίτη σε
όλους τους "ελεύθερους" πολίτες της αυτοκρατορίας.
Tα ατομικά προνόμια καταργήθηκαν και
δημιουργήθηκε η βάση για την εμφάνιση ενός
ομοιογενούς κατώτερου στρώματος (humiliores). Η
κρίση που αναπόφευκτα παρατηρήθηκε στη ρωμαϊκή
κοινωνία εκδηλώθηκε με συγκρούσεις και εντάσεις
ανάμεσα στα κοινωνικά στρώματα. Η κατάρρευση του
παραδοσιακού κοινωνικού συστήματος συνέβαλε στη
διεύρυνση του ιδεολογικού και ηθικού κενού, που
προσπάθησαν να καλύψουν τα νέα πνευματικά
ρεύματα, όπως οι μυστηριακές θρησκείες της
Aνατολής, το ρεύμα του νεοπλατωνισμού στη
φιλοσοφία και ο χριστιανισμός.
Προτομή του Καρακάλλα στο
Metropolitan Museum of Art της
Νέας Υόρκης. 3ος αι. μ.Χ.
4. Κοινωνική θέση
H καταγωγή και η οικονομική κατάσταση, η οποία προσδιοριζόταν από τη συγκέντρωση
χρήματος αλλά και από την ιδιοκτησία σε γη, αποτελούσαν τα πρωταρχικά κριτήρια καθορισμού
της κοινωνικής θέσης και συνδέονταν με την αριστοκρατική δομή της ρωμαϊκής κοινωνίας. Με
βάση την καταγωγή τους τα άτομα κατατάσσονταν στα προνομιούχα ανώτερα ή στα κατώτερα
στρώματα και η θέση τους ήταν συνήθως κληρονομική. Συγκεκριμένα για την τάξη των
συγκλητικών η ένταξη ήταν κληρονομική, εάν μία οικογένεια ανήκε σε αυτήν τουλάχιστον για
τρεις γενεές. Mάλιστα, ήταν πάγια αυτοκρατορική πολιτική (π.χ. επί Aυγούστου) η ενίσχυση των
οικονομικά εξασθενημένων συγκλητικών, προκειμένου να εξασφαλίσουν την κατώτερη
απαιτούμενη περιουσία, ώστε να διατηρήσουν τη θέση τους.
Παρ' όλα αυτά ήδη από τη Ρωμαϊκή εποχή ασκήθηκε κριτική στην κληρονομικότητα της
κοινωνικής θέσης και δεν απουσιάζουν οι περιπτώσεις ανθρώπων που κατάφεραν να ανέλθουν
στην κοινωνική πυραμίδα (homo novus) με φιλοπονία ή τύχη (industria vel fortuna).
Χρυσό νόμισμα του
αυτοκράτορα Μακρίνου
(IMP C M OPEL SEV
MACRINVS AVG) τα
οποίο στην πίσω όψη
προπαγανδίζει τη
liberalitas του ηγεμόνα,
δηλαδή την απλόχερη
ευεργεσία του. 3ος αι.
μ.Χ.
5. Στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία η κοινωνική κατάταξη εξαρτιόταν επίσης από τη νομική θέση των
υπηκόων της, δηλαδή από το αν ήταν ελεύθεροι ή δούλοι και από το αν είχαν το δικαίωμα του
ρωμαίου πολίτη. Έτσι, για παράδειγμα, οι κάτοικοι των ελληνικών πόλεων οι οποίοι δεν είχαν
πολιτικά δικαιώματα πριν από το διάταγμα του Kαρακάλλα (212 μ.X.), ανεξάρτητα από την
καταγωγή ή την οικονομική τους κατάσταση, δεν ήταν δυνατόν να ανέλθουν στις ανώτερες
κοινωνικές τάξεις και να αναλάβουν αξιώματα. Άλλοι παράγοντες που έπαιζαν ρόλο στην
κοινωνική θέση των υπηκόων του ρωμαϊκού κράτους ήταν η εθνότητα και ως ένα βαθμό οι
ατομικές ικανότητες και επιδόσεις, καθώς και οι πολιτικές και στρατιωτικές υπηρεσίες προς τον
αυτοκράτορα. Η προσωπική αξία (meritum) και η μόρφωση μπορούσαν να μετριάσουν ή να
αυξήσουν τη βαρύτητα άλλων παραγόντων για τον προσδιορισμό της κοινωνικής θέσης, αλλά σε
καμία περίπτωση δεν αρκούσαν για να τους εξαλείψουν.
Οι θέρμες του Καρακάλλα στη Ρώμη όπως σώζονται σήμερα. 3ος αι. μ.Χ.
6. Η ρωμαϊκή κοινωνία ήταν ανοιχτή στους ξένους (alieni, externi), ακόμη και για την κατάληψη
των ανώτερων ηγετικών θέσεων, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι δεν υπήρχαν προκαταλήψεις
για συγκεκριμένες εθνότητες. Οι προκαταλήψεις για τους κατοίκους ορισμένων επαρχιών του
ανατολικού τμήματος της αυτοκρατορίας, οι οποίοι λόγω της γλώσσας και των ηθών τους ήταν
απόμακροι στα μάτια των Ρωμαίων, είναι ευδιάκριτες στις μαρτυρίες των ρωμαίων συγγραφέων.
Ενδεικτικές είναι οι περιφρονητικές αναφορές του Ιουβενάλη (7.14) στους ιππείς από τη Μικρά
Ασία, καθώς και του Μαρτιάλη στους Καππαδόκες και στους Σύριους.
Το μοναδικό, εξωπραγματικό, τοπίο της Καππαδοκίας στο κέντρο της Μικράς
Ασίας, γη όπου άκμασε ο ελληνισμός κυρίως κατά τους βυζαντινούς χρόνους.
7. Αυτοκράτορας
Από την περίοδο της διακυβέρνησης του Αυγούστου
σημειώθηκε η εδραίωση του αυτοκράτορα στην
κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας, ως αποκλειστικού
ενσαρκωτή της ρωμαϊκής εξουσίας, με άμεση
συνέπεια τον παραγκωνισμό των εξεχουσών
οικογενειών που βρίσκονταν κατά την περίοδο της
Δημοκρατίας σε αυτή τη θέση. O αυτοκράτορας
αποτελούσε το πρόσωπο που ενσάρκωνε όλες τις
ρωμαϊκές αρετές: τη δικαιοσύνη (iustitia), την
ευσέβεια (pietas), την πραότητα (clementia) και την
ανδρεία (virtus). Η εισαγωγή της αυτοκρατορικής
λατρείας στις επαρχίες και η παραχώρηση του
δικαιώματος του ρωμαίου πολίτη αποτελούσαν τα
μέσα που εγκαινιάστηκαν από τον Αύγουστο και τους
διαδόχους του για την επιβολή της ρωμαϊκής
πολιτικής σε αυτές.
Προτομή του αυτοκράτορα Τιβέριου (16-37 μ. Χ. ).
Η μητέρα του Λίβια Δρουσίλλα παντρεύτηκε σε
δεύτερο γάμο τον Οκταβιανό Αύγουστο και έτσι ο
Τιβέριος έγινε ο θετός γιος και διάδοχός του.
Αργότερα, ο νεαρός Τιβέριος παντρεύτηκε την
κόρη του Αυγούστου Ιουλία καθ’ υπόδειξη του
θετού πατέρα του.
8. Ανάμεσα στον αυτοκράτορα και στις διάφορες κοινωνικές ομάδες
και τάξεις -τόσο της Ρώμης όσο και των ανατολικών επαρχιών της
Ελλάδας και της Μικράς Ασίας- αναπτύσσονταν ιδιαίτερες σχέσεις
και δεσμοί, όπως άλλωστε συνέβαινε και στην περίοδο της
Δημοκρατίας. Πιο συγκεκριμένα, οι ανώτεροι συγκλητικοί και
ιππείς αντιμετωπίζονταν από τον αυτοκράτορα ως "φίλοι" του και
μπορούσαν να λαμβάνουν μέρος στα συμβούλια. Αν για κάποιο
λόγο οι "φίλοι" έπεφταν σε δυσμένεια, υποβιβάζονταν κοινωνικά
και συχνά έχαναν τη θέση που είχαν στην πολιτική ζωή.
Άγαλμα του Marcus Vipsanius Agrippa, του σημαντικότερου και
πιο επιτυχημένου στρατηγού του Αυγούστου. Ο τελευταίος τον
προώθησε στα ανώτερα αξιώματα αφού ο Αγρίππας είχε αποδείξει
την πίστη σε εκείνον πολεμώντας για λογαριασμό του Καίσαρα
και αργότερα του Αυγούστου στους εμφυλίους πολέμους,
κερδίζοντας μάλιστα την τελική νίκη στο Άκτιο (31 π.Χ.)
εναντίον του Μάρκου Αντωνίου. Αργότερα υπηρέτησε σε πολλές
διοικητικές θέσεις στη Ρώμη και στις επαρχίες υπό το imperium
του Αυγούστου με τον οποίο μάλιστα μοιράστηκε δυο φορές την
υπατεία. Πολλά δημόσια κτίρια αποδίδονται σε πρωτοβουλίες
του. Εν τέλει παντρεύτηκε την κόρη του προστάτη του Ιουλία με
την οποία έκαναν πολλά παιδιά. Με το θάνατό του ο Αύγουστος
τοποθέτησε τα οστά του Αγρίππα στο μελλοντικό του μαυσωλείο
σε ένδειξη αναγνώρισης της αξίας του.
9. "Πελατειακές" θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν μέχρι ενός βαθμού και οι σχέσεις του
αυτοκράτορα με τους πληβείους του. Η μέριμνά του προς αυτούς εκδηλωνόταν με τη διανομή
τροφίμων και με τη διοργάνωση διάφορων εκδηλώσεων, όπως αγώνων. Οι υπήκοοι από πλευράς
τους του έδιναν όρκο πίστης και του απέδιδαν ιδιαίτερες τιμές και λατρεία.
Το ρωμαϊκό θέατρο της Οράγγης στη νότιο Γαλλία, έργο του 1ου αι. μ.Χ.
10. Συγκλητικοί
H συγκλητική τάξη (ordo senatorius) ήταν μία από τις δύο
ηγετικές ομάδες της ρωμαϊκής κοινωνίας, η οποία κατείχε τα
σημαντικότερα αξιώματα στο διοικητικό μηχανισμό και πιο
συγκεκριμένα στην πολιτική, στη δικαιοσύνη και στο στρατό. Ο
Αύγουστος προσδιόρισε τη συγκλητική τάξη σαφέστερα
διευκρινίζοντας τα όριά της σε σχέση με την αμέσως κατώτερη
τάξη των ιππέων. Έτσι, οι συγκλητικοί αποτελούσαν μία
ολιγάριθμη και κλειστή κοινωνική ομάδα περίπου 600 μελών.
Από το 2ο αιώνα μ.X. και εξής, παρατηρήθηκε σημαντική αύξηση
στον αριθμό των υπηκόων των ρωμαϊκών επαρχιών που γίνονταν
δεκτοί στη Σύγκλητο. Με αυτό τον τρόπο έπαψε να αποτελεί ένα
πολιτικό σώμα της πόλης Pώμης και έγινε σταδιακά ένα
αποκλειστικό αντιπροσωπευτικό όργανο όλης της αυτοκρατορίας.
Τα μέλη της συγκλητικής τάξης διακρίνονταν ενδυματολογικά
από ένα χιτώνα με πλατιά πορφυρή ταινία.
Ο αυτοκράτορας Κλαύδιος φορώντας τόγκα, το ένδυμα
των συγκλητικών.
11. Ο πλούτος, ο πολυτελής τρόπος ζωής αλλά και συχνά η γενναιοδωρία χαρακτήριζαν τους
συγκλητικούς. Oρισμένες από τις συγκλητικές οικογένειες που διέθεταν μεγάλη περιουσία έκαναν
δωρεές για δημόσια έργα στις ανατολικές επαρχίες. Είναι γνωστό ότι ο πατέρας του Ηρώδη
Αττικού παραχώρησε 4.000.000 δηνάρια για την ύδρευση της Τροίας, ενώ επίσης ενίσχυε τους
Αθηναίους με χρηματικές προσφορές ή ακόμη και με τη διανομή κρέατος και κρασιού από τις
θυσίες. Με τη σειρά του και ο Ηρώδης Αττικός έκανε πολυάριθμες δωρεές στην Ελλάδα. Πιο
συγκεκριμένα ανοικοδόμησε στην Αθήνα το Παναθηναϊκό στάδιο και το Ωδείο της Ρηγίλλας, ένα
στάδιο στους Δελφούς και ένα υδραγωγείο στην Ολυμπία.
Κτισμένο ανάμεσα στους λόφους του Άγρα και Αρδηττού, το 329 π.Χ., επί Λυκούργου, το
στάδιο ορθομαρμαρώθηκε, καθώς μέχρι τότε τα καθίσματα ήταν ξύλινα. Το 140 μ.Χ. επί
Ηρώδη του Αττικού έγινε μια μεγάλης κλίμακας ανακαίνιση καθώς και αύξηση της
χωρητικότητάς του στις 50.000 θέσεις. Κατά το Μεσαίωνα και την τουρκοκρατία τα
μάρμαρα αφαιρέθηκαν και έτσι το 1895 , προκειμένου το επόμενο έτος να γίνουν οι
ολυμπιακοί αγώνες, αποφασίσθηκε η μερική αναμαρμάρωση του Σταδίου επί σχεδίων
που είχε εκπονήσει ο αρχιτέκτονας Αναστάσιος Μεταξάς. Ο ευεργέτης Γεώργιος Αβέρωφ
ανέλαβε να προσφέρει οικονομικά όλη την δαπάνη για την ολοκλήρωση του έργου.
12. Βουλευτές
Η αριστοκρατία των πόλεων που είχαν οργανωθεί
σύμφωνα με τα ρωμαϊκά πρότυπα σχημάτιζε τη
βουλευτική τάξη (ordo decurionum) στην κάθε πόλη
χωριστά και περιελάμβανε περίπου 100 μέλη. Σε
σπάνιες περιπτώσεις, και κυρίως στις πόλεις των
ανατολικών επαρχιών, ο αριθμός αυτός κυμαινόταν σε
πολύ υψηλότερα επίπεδα. Στην τάξη αυτή ανήκαν οι
άρχοντες της πόλης και τα μέλη της Βουλής, οι οποίοι
είχαν σαφή διάκριση από τους πληβείους της πόλης. Η
ένταξη σε αυτή την τάξη δεν ήταν κληρονομική, αφού
κάθε εύπορος πολίτης μετά τη συμπλήρωση του 25ου ή
30ου έτους της ηλικίας του καλούνταν να συμμετάσχει
στη Βουλή και αναλάμβανε δημόσια αξιώματα. Καθώς
όμως οι γιοι των βουλευτών κληρονομούσαν τις
περιουσίες εκείνων, ήταν συχνό φαινόμενο κάποιες
οικογένειες να ανήκουν επί πολλές γενιές στην τάξη
αυτή. Στα μεγάλα εμπορικά κέντρα, η βουλευτική τάξη
απαρτιζόταν από πολλούς εμπόρους και επιχειρηματίες.
Άγαλμα του αυτοκράτορα Αντωνίνου Πίου με
αρχαιοελληνική ενδυμασία.
13. Είναι βέβαια ευνόητο ότι η σύνθεση της βουλευτικής τάξης διέφερε από πόλη σε πόλη, ακόμη και
μέσα στην ίδια επαρχία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, και η μορφή της εξαρτιόταν από την
κοινωνική δομή της συγκεκριμένης πόλης. Παράγοντες που έπαιζαν καθοριστικό ρόλο στο
χαρακτήρα της τάξης ήταν η περιουσία, η οικονομική δραστηριότητα, η μόρφωση και η
καταγωγή. Παρ' όλα αυτά τόσο το έργο όσο και τα προνόμιά τους ήταν κοινά. Οι βουλευτές συχνά
αναλάμβαναν τα έξοδα για την ανέγερση δημόσιων οικοδομημάτων μέσα στην πόλη ή έκαναν
άλλες δαπάνες προς όφελός της, γνωστές με το λατινικό όρο munificentia (ευεργεσίες).
Τα ουπόκαυστο από τις θέρμες της αρχαίας Σκυθόπολης, (Bet She'an)
σπουδαίας ελληνικής πόλης στην Παλαιστίνη η οποία διακοσμήθηκε
επί ρωμαιοκρατίας με διάφορα δημόσια κτήρια.
14. Συχνά η βουλευτική τάξη μίας πόλης παρουσίαζε διαφοροποίηση και στο εσωτερικό της,
κυρίως από το 2ο αιώνα μ.X. και εξής, όταν πολλοί βουλευτές άρχισαν να αντιμετωπίζουν
οικονομικά προβλήματα και δεν ήταν πια σε θέση να αντέξουν το οικονομικό βάρος της
συμμετοχής στην τάξη τους. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα προέρχεται από τις Κλαζομενές
της Μικράς Ασίας. Σε αυτή την πόλη, κατά την περίοδο της διακυβέρνησης του Αδριανού, η
βουλευτική τάξη είχε δύο υποομάδες: τους viri primores και τους viri inferiores, τους
ανώτερους και κατώτερους άντρες αντίστοιχα.
Φωτογραφία Ελλήνων κατοίκων της Σκάλας στα Βουρλά (αρχαίες Κλαζομενές)
της Μικράς Ασίας λίγο πριν το διωγμό τους από τη Μικρά Ασία.
15. Η αριστοκρατία
Μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση στις περισσότερες ελληνικές πόλεις η ντόπια αριστοκρατία
διατήρησε την κοινωνική της θέση, αλλά είχε πολύ περιορισμένη πολιτική δύναμη και δεν
ενσωματώθηκε πλήρως στην αντίστοιχη ρωμαϊκή τάξη. Στην κατάσταση αυτή συνέβαλε η
διατήρηση και συνέχεια των ελληνικών πολιτισμικών παραδόσεων, που όχι μόνο δεν
επισκιάστηκαν από τις ρωμαϊκές αλλά είχαν και βαθιά επίδραση σε αυτές. Οι ρωμαίοι
αριστοκράτες μάλιστα αναγνώριζαν και αποδέχονταν τις αρχές του ελληνικού πολιτισμού και
ειδικότερα τις αξίες που καλλιεργούσε η ελληνική παιδεία. Η υιοθέτηση της ελληνικής γλώσσας
αποτελεί μία ένδειξη αυτής της αντιμετώπισης.
Αρχαία Γόρτυς, η πρωτεύουσα της
ρωμαιοκρατούμενης Κρήτης. Εικόνα από
τα ερείπια του Πραιτωρίου.
16. Υπήρχαν βέβαια και περιπτώσεις, όπως εκείνη της Βέροιας, όπου ένα τμήμα της ντόπιας
αριστοκρατίας παραγκωνίστηκε μετά τη μετατροπή της πόλης σε ρωμαϊκή αποικία. Ενώ αρχικά
στη Βέροια μόνο οι Ρωμαίοι κατείχαν τα ανώτερα πολιτικά και θρησκευτικά αξιώματα, σταδιακά
δημιουργήθηκε μία νέα αριστοκρατική τάξη, αυτή των "νέων Ρωμαίων". Η τάξη αυτή δεν ήταν
ομοιογενής, αφού αποτελούνταν από ανθρώπους διαφορετικών εθνοτήτων και κοινωνικής θέσης,
και ο αριθμός των μελών της αυξανόταν συνεχώς. Έτσι, γίνεται φανερό ότι σε ορισμένες
κοινωνίες των ελληνικών πόλεων επικράτησε μία χαλάρωση στη διάκριση μεταξύ των Ρωμαίων
που εγκαταστάθηκαν σε αυτές και των γηγενών κατοίκων.
Το λεγόμενο «Βήμα του Αποστόλου Παύλου» στη Βέροια, ο χώρος
δηλαδή από όπου ο Απόστολος των Εθνών κήρυξε στους κατοίκους της
σημαντικής μακεδονικής πόλης.
17. Οι επιγραφικές μαρτυρίες από τη Σπάρτη επιτρέπουν τη σκιαγράφηση της τοπικής αριστοκρατίας
κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Η ανώτερη κοινωνική τάξη της Σπάρτης αποτελούνταν από
Ρωμαίους αλλά και από μέλη της τοπικής αριστοκρατίας. Δεν ήταν ένα ομοιογενές σώμα όπως
δείχνουν οι ανισότητες του πλούτου ανάμεσα στα μέλη της. Εκτός βέβαια από την οικονομική
κατάσταση, ένα άλλο κριτήριο για την ένταξη ενός Σπαρτιάτη στην εύπορη τάξη -η οποία κατείχε
και πολλά από τα αξιώματα- ήταν η "ευγενική" καταγωγή.
Το θέατρο της αρχαίας Σπάρτης. Το 146 π.Χ. η Ελλάδα κατακτήθηκε από το Ρωμαίο
στρατηγό Λεύκιο Μόμμιο. Κατά τη διάρκεια της ρωμαϊκής κατοχής οι Σπαρτιάτες
συνέχισαν τον τρόπο ζωής τους, αν και η πόλη τους έγινε κάτι σαν τουριστική ατραξιόν για
τους πλούσιους Ρωμαίους που έρχονταν να δουν από κοντά τις «εξωτικές» τους συνήθειες.
18. Ο ελιτισμός που απέπνεε η καταγωγή
ενισχυόταν και από την αντίδραση της
ρωμαϊκής αριστοκρατίας, η οποία στις
κοινωνικές σχέσεις που ανέπτυσσε με τους
ντόπιους εντυπωσιαζόταν από αυτή. Είναι
χαρακτηριστικό το επεισόδιο με τον
ανώνυμο απόγονο του Βρασίδα, τον οποίο
απελευθέρωσε ο Αύγουστος από τη
φυλακή, όταν έμαθε την καταγωγή του.
Μία ακόμη πηγή κύρους για την
αριστοκρατική τάξη των Σπαρτιατών ήταν
οι σχέσεις των οικογενειών αυτών με τη
Ρώμη. Η προνομιακή μεταχείριση
μεμονωμένων ατόμων ή και οικογενειών
από τη Σπάρτη εκφραζόταν με την
παραχώρηση του δικαιώματος του ρωμαίου
πολίτη. Σε γενικές γραμμές, η κοινωνική
δομή της Σπάρτης δε διέφερε από εκείνη
των άλλων ελληνικών πόλεων που
βρίσκονταν κάτω από τη ρωμαϊκή
κυριαρχία. Μία τάξη εύπορων
γαιοκτημόνων απολάμβανε την επίσημη
ρωμαϊκή υποστήριξη και την κορυφή της
κατείχε μία αριθμητικά μικρή
αριστοκρατική ελίτ.
19. Ιππείς
Η τάξη των ιππέων (ordo equester) ήταν πιο πολυάριθμη από τη συγκλητική. Μάλιστα την εποχή
του Αυγούστου έφθανε τα 20.000 μέλη. Ο αριθμός αυτός αυξήθηκε κατά τους δύο πρώτους
αιώνες της Αυτοκρατορικής εποχής, εξαιτίας της ολοένα μεγαλύτερης εισροής υπηκόων από τις
επαρχίες στη συγκεκριμένη τάξη. Η ένταξη στην τάξη των ιππέων δεν ήταν απαραίτητα
κληρονομική, καθώς υπήρξαν περιπτώσεις που ο γιος ιππέα δεν κατείχε τον ίδιο βαθμό.
Επομένως, σε κάποιες οικογένειες ιππέων -σε αντίθεση με των συγκλητικών- δεν ήταν δυνατόν να
διατηρήσουν την ένταξή τους στην τάξη τους για αρκετές γενιές. Ωστόσο, οι άρρενες απόγονοί
τους μπορούσαν να ανέλθουν στη συγκλητική τάξη.
Η αψίδα του αυτοκράτορα Τίτου στη
Ρώμη.
20. H κοινωνική σύνθεση της ιππικής τάξης ήταν ετερογενής. Υπήρχαν και μέλη ταπεινής καταγωγής,
όπως και κάποιοι που προέρχονταν από τους απελεύθερους. Η οικονομική τους κατάσταση, οι
σχέσεις που σύναπταν με ισχυρούς Ρωμαίους, αλλά και οι προσωπικές υπηρεσίες στο στρατό
αποτελούσαν βασικούς παράγοντες που έπαιζαν ρόλο σε αυτή την κατάταξη. Κατά την Πρώιμη
Αυτοκρατορική εποχή ο βαθμός του ιππέα παραχωρούνταν επίσης σε ηγετικά στελέχη των
τοπικών αριστοκρατικών γενών στις επαρχίες, όπως φαίνεται και από επιγραφικές μαρτυρίες των
επαρχιών της Ελλάδας και της Ασίας.
Ρωμαίοι ευγενείς όπως παριστάνονται στο Βωμό της Ειρήνης (Ara Pacis).
21. Η ιππική τάξη -σε αντίθεση με τη συγκλητική- χαρακτηριζόταν από μεγαλύτερη εθνική
ανομοιογένεια, αφού με μεγαλύτερη ευκολία οι κάτοικοι των επαρχιών μπορούσαν να
συγκεντρώσουν το ελάχιστο απαιτούμενο χρηματικό ποσό για την εισαγωγή τους σε αυτήν. Τον
1ο αιώνα μ.X., τόσο οι επαρχιώτες ιππείς όσο και οι συγκλητικοί προέρχονταν στην πλειοψηφία
τους από τις αστικοποιημένες επαρχίες, όπως ήταν η Ασία στην Ανατολή. Η ίδρυση ρωμαϊκών
πόλεων σε διάφορες επαρχίες οδήγησε σταδιακά στη δημιουργία οικονομικά ευκατάστατων
οικογενειών εμφορούμενων από τη ρωμαϊκή νοοτροπία, μέλη των οποίων μπορούσαν να τιμηθούν
με το δημόσιο ίππο (equus publicus).
Το θέατρο στην πόλη Caesaria Maritima ,
ρωμαϊκή αποικία της Παλαιστίνης που κτίστηκε
από τον Ηρώδη το Μέγα περί το 25-15 π.Χ. και
αναπτύχθηκε ως σπουδαίο λιμάνι.
22. Πληβείοι
Τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα στη
ρωμαϊκή αυτοκρατορία δεν είχαν τόσο εμφανή
ιεραρχικά χαρακτηριστικά όσο τα ανώτερα,
αλλά συμπεριελάμβαναν τις εξής ομάδες του
πληθυσμού: τους εκ γενετής ελεύθερους, τους
απελεύθερους και τους δούλους. Οι ομάδες
αυτές είχαν συχνά μία περαιτέρω κοινωνική
ιεράρχηση με βάση τη νομική τους θέση, αλλά
δεν είναι δυνατόν να οριστούν σαφώς οι
κοινωνικές διαφορές ανάμεσα στις ομάδες.
Ένας βασικός διαχωρισμός, εντούτοις, μπορεί
να γίνει ανάμεσα στους πληβείους των
αστικών και των αγροτικών περιοχών, ο
οποίος και δικαιολογείται από τις
επαγγελματικές, οικονομικές, ακόμη και
πολιτισμικές διαφορές που υπήρχαν μεταξύ
του αγροτικού και του αστικού πληθυσμού.
Ψηφιδωτό από το Κούριον της Κύπρου στο οποίο εικονίζεται μονομάχος. Οι μονομάχοι συνήθως
ήταν δούλοι και ήλπιζαν στην απελευθέρωσή τους μέσω της επιτυχίας τους στην αρένα.
23. Οι πληβείοι των πόλεων είχαν τα
απαραίτητα για την εξασφάλιση
της επιβίωσής τους, αλλά οι
συνθήκες εργασίας τους ήταν
δυσμενείς και η διατροφή και
ένδυσή τους ελλιπείς. Αυτή ήταν η
τάξη που κυρίως υπέφερε σε
περίπτωση έλλειψης ή ανεπάρκειας
τροφίμων στις πόλεις. Τα μέλη της
ασκούσαν επαγγέλματα
χειρωνακτικά ή πνευματικά, όπως
του γιατρού, παιδαγωγού, νομικού
συμβούλου, μουσικού, ηθοποιού,
βιοτέχνη και εμπόρου. Δεν έλειπαν
όμως και εκείνοι που ασχολούνταν
με την καλλιέργεια των κτημάτων,
κυρίως στις μικρές, επαρχιακές
πόλεις.
Ο ιατρός Ιάπυξ θεραπεύει το
τραυματισμένο πόδι του Αινεία.
Δίπλα τους η Αφροδίτη και ο
Ασκάνιος, γιος του Αινεία.
Τοιχογραφία από την Πομπηία.
24. Η ζωή των πληβείων των πόλεων εμπλουτιζόταν με ποικίλες ψυχαγωγικές δραστηριότητες που
οργανώνονταν στις πόλεις και χρηματοδοτούνταν είτε από τον αυτοκράτορα είτε από εύπορους
πολίτες. Χαρακτηριστικά αναφέρονται οι αγώνες μονομάχων ή και ζώων στα αμφιθέατρα, οι
ιπποδρομίες και οι θεατρικές παραστάσεις. Στην Ελλάδα τέτοιες δραστηριότητες λάμβαναν χώρα σε
πολλές πόλεις όπως στους Φιλίππους, την Kόρινθο, τη Nικόπολη, τη Bέροια και τη Θεσσαλονίκη.
Το άριστα διατηρημένο αμφιθέατρο της Arles στη Γαλλία χρησιμοποιείται
και σήμερα για καλλιτεχνικές εκδηλώσεις κάθε είδους.
25. Στους πληβείους των αγροτικών περιοχών ανήκε η κατηγορία των δούλων που εργαζόταν σε
μεγάλα αγροκτήματα και συχνά ανέπτυσσε μία πατριαρχική σχέση με τον ιδιοκτήτη της, οι
ελεύθεροι γεωργοί, οι οποίοι είχαν μικρή ατομική ιδιοκτησία γης ή ήταν υπενοικιαστές κτημάτων
και οι απελεύθεροι που ασχολούνταν με αγροτικές εργασίες.
Ψηφιδωτό που εικονίζει αγροτική εργασία. Από τη Villa Romana di
Casale στη Σικελία στις αρχές του 4ου αι. μ.Χ..
26. Δουλεία
Η δουλεία ήταν ευρύτατα διαδεδομένη σε όλες τις επαρχίες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, όπως
φαίνεται από τις πολυάριθμες επιγραφές που έχουν βρεθεί σε διάφορες πόλεις της.
Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Περγάμου στην επαρχία της Ασίας, όπου στα μέσα του
2ου αιώνα μ.Χ. το ένα τρίτο σχεδόν του πληθυσμού της ήταν δούλοι.
Επιγραφή στο σε επιτύμβια στήλη ενός δούλου:
«Εδώ είναι θαμένος ο Έρως, ο δούλος του Ποσείδιππου».
27. Ο αριθμός των δούλων που είχε η κάθε οικογένεια εξαρτιόταν από την οικονομική της
κατάσταση. Oι τιμές απόκτησής τους κυμαίνονταν μεταξύ 800 και 2500 σηστερτίων και σε
μεγάλο βαθμό εξαρτιόνταν από τις τιμές που ίσχυαν στην αγορά κάθε περιοχής της ρωμαϊκής
αυτοκρατορίας. Επηρεάζονταν όμως και από άλλα κριτήρια, όπως το φύλο -οι γυναίκες κόστιζαν
λιγότερο από τους άντρες- την ηλικία και τη μόρφωση των δούλων.
Ψηφιδωτό από την Τούγγα της Τυνησίας στο οποίο απεικονίζονται δούλοι να
μεταφέρουν αγγεία με κρασί στους κυρίους τους φορώντας λιτά ρούχα σε αντίθεση
με τα πολυτελέστερα των αφεντικών τους. 2ος αι. μ.Χ.
28. Την εποχή του Aυγούστου, οι δούλοι -τόσο στη Ρώμη όσο και στις επαρχίες της- προέρχονταν
από τον ίδιο τον πληθυσμό της αυτοκρατορίας, καθώς το φαινόμενο της υποδούλωσης
αιχμαλώτων πολέμου δεν ήταν πια τόσο συχνό. Για παράδειγμα, μετά από τη ρωμαϊκή κατάκτηση
της Μακεδονίας ομάδες του ντόπιου πληθυσμού υποβιβάστηκαν σε δούλους, φαινόμενο που
παρατηρήθηκε και σε διάφορες άλλες περιοχές τόσο της Ελλάδας όσο και της επαρχίας της Ασίας.
Αφιέρωση του
αυτοκρατορικού δούλου
Atimetus στον ιρανικής
προέλευσης θεό Μίθρα που
εικονίζεται στο ανάγλυφο.
Συχνές είναι οι
αφιερωματικές επιγραφές
στους θεούς τόσο από
δούλους όσο και από
ελεύθερους κατά την
αυτοκρατορική περίοδο.
29. Επιπλέον ως δούλοι χρησιμοποιούνταν και τα παιδιά που γεννιούνταν από δούλους, και τα οποία
ονομάζονταν οικογενείς. ’λλη πηγή απόκτησης δούλων αποτελούσε η εκούσια υποδούλωση, κατά
την οποία οι οικονομικά άπορες οικογένειες συνήθιζαν να "εκθέτουν" τα παιδιά τους και αυτός
που θα τα μεγάλωνε είχε το δικαίωμα να τα χρησιμοποιεί ως δούλους (θρεπτοί, alumni). Αυτή η
συνήθεια είχε πάρει ανεξέλεγκτες διαστάσεις σε ορισμένες περιοχές της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας,
όπως για παράδειγμα στη Βιθυνία, κυρίως λόγω της ευνοϊκότερης μεταχείρισης των δούλων στη
συγκεκριμένη επαρχία.
Ψηφιδωτό του 4ου αι από το Ιερόν Παλάτιον της Κωνσταντινούπολης με σκηνή κυνηγιού.
30. Η απελευθέρωση των δούλων (manumissio), πρωτίστως αυτών των πόλεων, ήταν συχνό
φαινόμενο κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Μάλιστα, την εποχή του Αυγούστου, ο αριθμός των
απελεύθερων είχε αυξηθεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε να θεωρηθεί ότι εγκυμονεί πολιτικό και
κοινωνικό κίνδυνο για το κράτος και να γίνουν προσπάθειες να ρυθμιστεί το θέμα νομοθετικά. Η
απελευθέρωση των δούλων στις αγροτικές περιοχές ήταν σπανιότερη, αφού οι μεγαλοκτηματίες
ενδιαφέρονταν να διατηρήσουν ακέραιο τον αριθμό των δούλων που είχαν στην ιδιοκτησία τους.
Πολλοί δούλοι τέλος προσέβλεπαν στην απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων μετά την
απελευθέρωσή τους.
Αψίδα θριαμβική
στη ρωμαϊκή
αποικία Volubilis
στο σημερινό
Μαρόκο.
31. Απελεύθεροι
Ανάμεσα στους απελεύθερους δούλους
υπήρχαν ομάδες οικονομικά ευκατάστατες, οι
οποίες είχαν προνομιακή μεταχείριση. Οι
οικονομικά ευκατάστατοι απελεύθεροι
ανήκαν στα ανώτερα στρώματα της ρωμαϊκής
κοινωνίας. Η πηγή του πλούτου τους πρέπει
να αναζητηθεί στη βιοτεχνία, το εμπόριο, τις
τραπεζικές συναλλαγές, αλλά και στη
γαιοκτησία. Ο ρόλος της τάξης αυτής μέσα
στη ζωή της πόλης ήταν επικουρικός -στο
πλευρό της βουλευτικής- αφού εκτός από
ελάχιστες εξαιρέσεις το στίγμα της δουλείας
δεν τους επέτρεπε να γίνουν δεκτοί στη
βουλευτική τάξη. Μπορούσαν, ωστόσο, να
τιμηθούν για τις υπηρεσίες τους με τα
εξωτερικά διακριτικά του αξιώματος του
βουλευτή. Στους εύπορους απελεύθερους
δινόταν συχνά η ονομασία Αυγουστάλιοι
(Augustales), εξαιτίας των υπηρεσιών τους
στην αυτοκρατορική λατρεία της πόλης.
Φλασκί με παράσταση μονομάχων, ένας Murmillo καταβάλλει έναν Thrax. Συχνά
δούλοι γινόντουσαν μονομάχοι και σε κάποιες περιπτώσεις κέρδιζαν την ελευθερία
τους μέσω της επιτυχίας τους στις αρένες.
32. Άλλες προνομιακές κατηγορίες ήταν
οι απελεύθεροι και οι δούλοι του
αυτοκράτορα (familia Caesaris). Η
οικονομική κατάσταση και το κύρος
τούς κατέτασσαν στα εύπορα
κοινωνικά στρώματα της ρωμαϊκής
κοινωνίας. Η περιουσία τους επιπλέον
τους επέτρεπε να προσφέρουν
οικονομικές ενισχύσεις στις πόλεις.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί
ο απελεύθερος του Αδριανού,
Πόπλιος Αίλιος Ονήσιμος από τη
Νακόλεια της Μικράς Ασίας, ο οποίος
δώρισε στην πόλη του 200.000
σηστερτίους για την εξασφάλιση
προμήθειας σιτηρών.
Προτομή του Αδριανού στο
Μουσείο Καπιτωλίνου στη Ρώμη.
33. Η προνομιακή θέση τους σε σχέση με τους απλούς απελεύθερους και δούλους φαίνεται από το
γεγονός ότι είχαν τη δυνατότητα να παντρευτούν γυναίκα ελεύθερης καταγωγής. Το κύρος τους
εξασφαλιζόταν από τις υπηρεσίες που πρόσφεραν στον αυτοκράτορα και στην αυλή του. Σε
σπάνιες περιπτώσεις μπορούσαν να ενσωματωθούν στην τάξη των ιππέων, αλλά ποτέ στη
συγκλητική.
Η αψίδα του Σεπτιμίου
Σεβήρου στη Ρώμη (2ος αι.
μ.Χ.).
34. Πληθυσμιακή σύνθεση
Στις πόλεις των επαρχιών της Ελλάδας και της Ασίας εκτός από Έλληνες και Ρωμαίους βρίσκονταν
εγκατεστημένες και διάφορες άλλες εθνότητες, όπως για παράδειγμα Εβραίοι. Οι μεγαλύτερες από
τις πόλεις αυτές -όπως η Βέροια στη Μακεδονία και η Κόρινθος στην Πελοπόννησο- αποτελούσαν
τον πόλο έλξης πολλών ξένων. Αυτή η έντονη ανάμειξη των πληθυσμών συνιστούσε
χαρακτηριστικό φαινόμενο των πόλεων ήδη από την Ελληνιστική περίοδο.
Η κρήνη Πειρήνη στη ρωμαϊκή Κόρινθο. Η πόλη επανιδρύθηκε από τον Καίσαρα ως
αποικία πολλές δεκαετίες μετά την ολοκληρωτική καταστροφή της από τον Μόμμιο.
35. Οι Ρωμαίοι που εγκαταστάθηκαν εκεί
ήταν μισθοφόροι και βετεράνοι -όπως
στη Μακεδονία- αλλά και δούλοι.
Επιπλέον για ένα χρονικό διάστημα
διέμεναν σε αυτές και τα συνεχώς
μετακινούμενα μέλη της ρωμαϊκής
διοίκησης, οι κυβερνήτες δηλαδή και οι
διοικητικοί υπάλληλοι των επαρχιών, που
συνοδεύονταν από δούλους διάφορων
εθνικοτήτων. Στην Ασία έφθασαν και
πολλοί έμποροι και επιχειρηματίες της
μεσαίας τάξης από τις ιταλικές πόλεις,
ενώ συχνά κάτοικοι από διάφορες
περιοχές της Mικράς Aσίας και της
Θράκης μετακινήθηκαν στις ελληνικές
πόλεις.
Καλλιτεχνική αναπαράσταση
βετεράνου λεγεωνάριου σε στιγμή
ανάπαυσης. Οι ρωμαίοι στρατιώτες
ήταν μια χαρακτηριστική
πληθυσμιακή ομάδα πολλών
επαρχιακών πόλεων.
36. Οι μεικτοί γάμοι Ελλήνων και
Ρωμαίων δεν αποτελούσαν
ασυνήθιστο φαινόμενο. Οι
επιγραφές της Βέροιας
διασώζουν πολλά μεικτά
ονόματα, όπως Κόιντος
Ποπίλλιος Πρόκλος και
Ιουνιανός Πύθων. Το νομικό
καθεστώς που όριζε τη θέση των
παιδιών από μεικτό γάμο,
προέβλεπε ότι τα παιδιά από τη
νόμιμη σύζευξη ενός ρωμαίου
πολίτη και μίας γυναίκας μη
ρωμαίας είχαν το δικαίωμα του
ρωμαίου πολίτη. Αντίθετα, αν
μόνο η γυναίκα είχε την
υπηκοότητα, τότε τα παιδιά τους
ανήκαν σε μία ευρύτερη ομάδα
της ρωμαϊκής κοινωνίας, σε
εκείνη των "ξένων" (peregrini).
Ψηφιδωτό από ρωμαϊκή έπαυλη με παράσταση
νιόπαντρου ζεύγους στο υπνοδωμάτιο. Δίπλα τους οι
δούλοι-υπηρέτες.
37. Οικογένεια
Η οικογένεια αποτελούσε τη βασική κοινωνική μονάδα της ρωμαϊκής κοινωνίας, αφού μέσω
αυτής μεταφέρονταν στα μέλη της ο πλούτος και η κοινωνική τους θέση. Το ρωμαϊκό
ιδιωτικό δίκαιο αποτελεί την κύρια πηγή πληροφοριών για τη ρωμαϊκή οικογένεια ( familia),
τα μέλη της οποίας βρίσκονταν κάτω από την εξουσία ενός ατόμου, του πατέρα, ο οποίος
ονομαζόταν pater familias.
Λεπτομέρεια από την περίφημη στήλη του Τραϊανού στη Ρώμη η οποία απεικονίζει τις
νίκες των Ρωμαίων επί των Δακών (2ος αι. μ.Χ.). Η στρατιωτική σταδιοδρομία ήταν μια
λογική επιλογή για έναν νέο Ρωμαίο κατά την αυτοκρατορική περίοδο.
38. Ο λατινικός όρος domus απέδιδε την
έννοια του οίκου, ο οποίος
περιελάμβανε περισσότερα μέλη από τη
familia, όπως για παράδειγμα δούλους.
Τον οίκο στη ρωμαϊκή κοινωνία
συγκροτούσαν οι σύζυγοι, τα παιδιά
τους, οι άρρενες μόνο απόγονοι των
τελευταίων, τα υιοθετημένα μέλη, οι
δούλοι και οι απελεύθεροι. Δεν ήταν,
ωστόσο, αναγκαία η συγκατοίκηση
όλων στο ίδιο σπίτι ούτε ακόμη και
στους οίκους της κατώτερης κοινωνικής
τάξης. Η ένταξη δούλων στο ρωμαϊκό
οίκο δεν απέκλειε τη δυνατότητα να
συνιστούν και ξεχωριστούς οίκους,
μέλη των οποίων ήταν και άλλοι δούλοι.
Στις επαρχίες της Ελλάδας και της
Μικράς Ασίας, η ελληνική οικογένεια
διατήρησε το χαρακτήρα που είχε
διαμορφώσει στη διάρκεια της
Ελληνιστικής περιόδου. Δεν είναι όμως
γνωστό πώς προσδιορίστηκαν οι ρόλοι
των μελών της κατά τις επιμειξίες και
τους γάμους με Ρωμαίους, καθώς και
πώς επέδρασε η μορφή της ελληνικής
οικογένειας στη ρωμαϊκή.Τοιχογραφία από την Πομπηία με παράσταση
οικογένειας.
39. Άντρας
Ηγετικός ήταν ο ρόλος του άντρα στη ρωμαϊκή οικογένεια, καθώς είχε το δικαίωμα να ασκεί εξουσία
στα μέλη της, να επιβάλλει τιμωρίες και να είναι ο κύριος του οίκου. Το γεγονός ότι η σύζυγός του δεν
ήταν νομικά κάτω από την εξουσία του -συχνά μόνο ένα τμήμα της περιουσίας της περνούσε στην
κατοχή του συζύγου της- δε σημαίνει ότι εξαιρούνταν και από την κυριαρχία του. Οι άντρες των
υψηλών κοινωνικών τάξεων είχαν το δικαίωμα να παντρευτούν περισσότερες από μία φορές κατά τη
διάρκεια της ζωής τους, όπως συχνά συνέβαινε σε περίπτωση διαζυγίου ή θανάτου της γυναίκας τους.
Σε αυτή την παράσταση από σαρκοφάγο του 250 μ.Χ. ο μακαρίτης εικονίζεται σε
διάφορες δραστηριότητες της ζωής του: Από αριστερά προς τα δεξιά, ως μελλοντικός
γαμπρός, ως φιλόσοφος και ως ύπατος, με τα αντίστοιχα ενδύματα.
40. Ο αυταρχισμός ήταν το βασικό χαρακτηριστικό
της εξουσίας του πατέρα μέσα στον οίκο, ο
οποίος μάλιστα είχε διακαιώματα ζωής και
θανάτου απέναντι στα παιδιά του (vitae necisque
potestas). Μέχρι το τέλος του 3ου αιώνα μ.Χ. ο
πατέρας ήταν εκείνος που αποφάσιζε αν θα
εγκατέλειπε τα παιδιά του (έκθεση νεογέννητων),
ή θα αναλάμβανε την ανατροφή τους. Εάν
επέλεγε να τα αναθρέψει, είχε αυτομάτως
απέναντί τους νομική εξουσία μέχρι το θάνατό
τους. Η συγκατάθεσή του ήταν αναγκαία για το
γάμο των παιδιών του ανεξαρτήτως φύλου, ενώ
μόλις το 2ο-3ο αιώνα μ.X. περιορίστηκε η
δικαιοδοσία που είχε να διαλύει αυτούς τους
γάμους.
Ανάγλυφη επιτύμβια στήλη ζεύγους. Της
περιόδου του αυτοκράτορα Γαληινού (261-
268 μ.Χ.). Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.
41. Ο πατέρας είχε στην
κατοχή του όλη την
οικογενειακή περιουσία
και μπορούσε να τη
διαθέσει, μετά το θάνατό
του, με τον τρόπο που ο
ίδιος επιθυμούσε.
Υπάρχουν μάλιστα και
περιπτώσεις που ο πατέρας
αποκλήρωνε τα παιδιά του,
γεγονός όμως που
προϋπέθετε ρητή αναφορά
στη διαθήκη του. Η
καταπίεση που ασκούσε
συχνά δημιουργούσε στους
γιους του αισθήματα
εχθρότητας, σε σημείο που
να θεωρούνται τυχεροί
εκείνοι που τον είχαν χάσει
από νωρίς.
Το συνηθισμένο υπόδημα caliga που φορούσαν οι άντρες στις
εργασίες τους στο ύπαιθρο. Αυθεντικό δείγμα από την
Αίγυπτο του 1ου αι. π.Χ.
42. Γυναίκα
Στη ρωμαϊκή κοινωνία, όπως και στην
ελληνική, η γυναίκα είχε τη φροντίδα του
σπιτιού και την ανατροφή των παιδιών.
Οι βαριές οικιακές εργασίες εκτελούνταν
από τους δούλους, τουλάχιστον στις
αριστοκρατικές οικογένειες που είχαν
στην κατοχή τους μεγάλο αριθμό τους. Οι
γυναίκες των υψηλών κοινωνικών
στρωμάτων μορφώνονταν και είχαν τη
δυνατότητα να συνοδεύουν τους
συζύγους τους σε εκδηλώσεις κοινωνικού
(συμπόσια) ή ακόμη και πολιτικού
χαρακτήρα. Σε ορισμένες περιπτώσεις,
μάλιστα, η γυναίκα αναλάμβανε ένα ρόλο
μέσα στην οικογένεια που έμοιαζε
αρκετά με εκείνον του συζύγου της.
Άγαλμα της Φαυστίνας από την Άσπενδο της Μικράς Ασίας (2ος αι. μ.Χ.).
43. Η δράση της δεν περιοριζόταν
αποκλειστικά στο χώρο του
σπιτιού, αλλά εκτεινόταν και σε
δημόσιους χώρους της πόλης,
όπως στην αγορά. Επιπλέον,
γυναίκες από όλες τις
κοινωνικές τάξεις -ακόμη και
δούλες και πόρνες-
προσέρχονταν στα ιερά, για να
συμμετάσχουν σε θρησκευτικές
τελετές. Ενδεικτικά αναφέρεται
η περίπτωση της Iουνίας
Θεοδώρας από τη Λυκία, η
οποία είχε εγκατασταθεί στην
Κόρινθο στα μέσα του 1ου
αιώνα μ.Χ. ως πρέσβειρα των
Λυκίων εκεί αναλαμβάνοντας
ποικίλες δραστηριότητες
πολιτικού, θρησκευτικού ή
ακόμη και εμπορικού
χαρακτήρα.
Γυναίκες και παιδί σε τοιχογραφία από τη Βίλλα των
Μυστηρίων στην Πομπηία.
44. Η ρωμαϊκή αντίληψη για τη θέση της γυναίκας είχε
θετικό αντίκτυπο και στην Ελλάδα, όπως δείχνει η
αναβάθμιση του κοινωνικού ρόλου της στη Βέροια της
Μακεδονίας αλλά και η ανάδειξή της σε σημαντικά
αξιώματα, κυρίως θρησκευτικά. Ενδεικτικοί είναι οι
τίτλοι που αποκτούσαν ορισμένες γυναίκες, σύζυγοι των
Μακεδονιαρχών (αξιωματούχων που τα καθήκοντά τους
σχετίζονταν με τη διοργάνωση της αυτοκρατορικής
λατρείας στην πόλη), καθώς και η απονομή δημόσιων
τιμών σε γυναίκες. Η Φλάβια Ισιδώρα είχε και αυτή τον
τίτλο του άντρα της (Μακεδονιάρχισσα), ενώ άλλες
-όπως η Αιλία Αλεξάνδρα και η Λουκία Αυρηλία- ήταν
ανώτερες ιέρειες της δημόσιας λατρείας. Οι γυναίκες
επίσης, όπως φαίνεται από τις επιγραφές της Βέροιας,
είχαν τη δυνατότητα να απελευθερώνουν δούλους και να
κάνουν δωρεές. Στις περισσότερες περιπτώσεις
ενεργούσαν ανεξάρτητα, ενώ σε κάποιες άλλες μόνο
μετά τη συγκατάθεση των αδερφών, του άντρα ή της
κόρης τους.
Πορτραίτο νεαρής γυναίκας από τη
νεκρόπολη του Φαγιούμ στην Αίγυπτο.
Εγκαυστική τέχνη του 2ου αι. μ.Χ.
45. Το ρωμαϊκό δίκαιο καθόριζε τη θέση της
γυναίκας στο γάμο. Αρχικά, εκείνη βρισκόταν
κάτω από την κηδεμονία του συζύγου της
(cum manu), στην κατοχή του οποίου
περιερχόταν και η περιουσία της. Σε
περίπτωση θανάτου του άντρα, στη σύζυγο
αναλογούσε μερίδιο ισάξιο με των παιδιών
της. Στην Ύστερη Δημοκρατία, η γυναίκα δεν
ήταν πια κάτω από την κηδεμονία του
συζύγου της (sine manu), αλλά ανήκε νομικά
στην οικογένεια του πατέρα της και
συμμετείχε δικαιωματικά στην πατρική
περιουσία. Έτσι η προίκα της μεταβιβαζόταν
στο σύζυγό της μόνο για τη διάρκεια του
γάμου τους. Η ίδια παρέμενε κληρονόμος του
πατέρα της και μετά το θάνατο εκείνου η
περιουσία περνούσε στα χέρια της.
Προτομή γυναίκας με περίτεχνη
κόμμωση. Ρώμη, 1ος αι. μ.Χ.
46. Την εποχή του Αυγούστου, η γυναίκα απέκτησε ακόμη
μεγαλύτερη ανεξαρτησία στη διαχείριση της περιουσίας
της λόγω χαλάρωσης της κηδεμονίας. Αξιοσημείωτη
είναι μάλιστα η εξ ολοκλήρου απαλλαγή της, εάν γινόταν
μητέρα τριών παιδιών. Ο αυτοκράτορας Κλαύδιος
κατάργησε εντελώς την εξ αίματος κηδεμονία, και κατά
συνέπεια ο άντρας δεν είχε καμιά νομική εξουσία πλέον
απέναντι στη σύζυγό του, ενώ ταυτόχρονα ήταν
απαλλαγμένος και από κάθε υποχρέωση συντήρησής της.
Η σταδιακή χαλάρωση της κηδεμονίας της γυναίκας και
οι ευνοϊκές νομικές ρυθμίσεις σχετικά με την περιουσία
της είχαν ως αποτέλεσμα τη χαλάρωση του θεσμού του
γάμου από νομικής πλευράς και τη διευκόλυνση της
διαδικασίας των διαζυγίων. Έτσι ήταν αρκετή μία
δήλωση ότι ο ένας από τους δύο συζύγους σκόπευε να
διαλύσει το γάμο, ώστε να προχωρήσει η διαδικασία.
Μάλιστα σε περίπτωση που το μέλος που επιζητούσε το
διαζύγιο ήταν η γυναίκα, αυτή μπορούσε να εγκαταλείψει
τον άντρα της και να της επιστραφεί μεγάλο μέρος της
περιουσίας της. Αντίθετα, την εποχή του Αυγούστου
έπρεπε να δημοσιοποιείται η απόφαση για διάλυση του
γάμου, γεγονός που απαιτούσε μάρτυρες.
Ανάγλυφο γυναίκας σε επιτύμβια στήλη.
47. Είναι αξιομνημόνευτο ότι οι
γυναίκες, μέσω του γάμου,
απολάμβαναν κάποιου βαθμού
νομική ανεξαρτησία στη ρωμαϊκή
κοινωνία. Η ανεξαρτησία αυτή
βέβαια περιοριζόταν αναμφίβολα
από άλλες κοινωνικές συμβάσεις
της εποχής, όπως για παράδειγμα
από την ηλικιακή διαφορά μεταξύ
των συζύγων, η οποία ενθάρρυνε
την ψυχολογική εξάρτηση της
γυναίκας που ήταν κατά κανόνα η
μικρότερη.
Τοιχογραφία σκηνής μυστηριακής
λατρείας με πρωταγωνίστριες
γυναίκες από τη Βίλλα των
Μυστηρίων στην Πομπηία. Στις
θρησκευτικές εκδηλώσεις οι
ρωμαίες συμμετείχαν ενεργά,
ακόμη και σε αμφιλεγόμενες
μυστηριακές τελετές.
48. Παιδιά
Η ανατροφή των παιδιών ανατίθετο στους δούλους. Η
αυξημένη βρεφική και παιδική θνησιμότητα -το ένα τέταρτο
του αριθμού των νεογέννητων δεν επιβίωναν πάνω από ένα
έτος- δεν επέτρεπε στους γονείς να επενδύσουν
συναισθηματικά στα παιδιά τους. Δεν υπάρχουν πληροφορίες
που να προσδιορίζουν τη σχέση ανάμεσα στη μητέρα και τα
παιδιά στη ρωμαϊκή κοινωνία. Σε περίπτωση διαζυγίου των
γονιών τα παιδιά παρέμεναν με τον πατέρα τους, ο οποίος
συχνά ξαναπαντρευόταν. Τα παιδιά των εύπορων
οικογενειών είχαν την οικονομική δυνατότητα να
σπουδάσουν. Οι κόρες εγκατέλειπαν το σπίτι τους κατά την
ενηλικίωση -περίοδο κατά την οποία συνήθως παντρεύονταν-
ή ακόμη νωρίτερα, όπως συνέβαινε με τις κόρες των
αριστοκρατικών οικογενειών, που παντρεύονταν σε ηλικία
μόλις 12 ετών. Αντίθετα τα άρρενα μέλη της οικογένειας -αν
και η ηλικία γάμου τους ήταν γύρω στα 30- εγκατέλειπαν
νωρίτερα το πατρικό τους σπίτι, είτε για να υπηρετήσουν τη
θητεία τους στο στρατό, είτε για να διαχειριστούν ένα μέρος
της πατρικής περιουσίας που βρισκόταν μακριά από το σπίτι
τους, ή ακόμη και για να ανεξαρτητοποιηθούν από την
καταπιεστική πατρική εξουσία.
Πορτραίτο νέου από τη νεκρόπολη του Φαγιούμ στην
Αίγυπτο. Εγκαυστική τέχνη του 2ου αι. μ.Χ.
49. Οι Ρωμαίοι, τουλάχιστον των
αριστοκρατικών τάξεων, είχαν μία
ατομιστική αντίληψη για τη ζωή και δεν
έδειχναν άμεσο ενδιαφέρον ούτε για την
επιτυχία της οικογένειας ούτε για τη
διαδοχή τους, σε αντίθεση με τους
Έλληνες. Πολλές φορές συνέβαινε ο
πατέρας να αποφασίσει ότι η κόρη του θα
αποτελούσε το συνεχιστή του οίκου του
-οπότε δεν επιδίωκε την απόκτηση γιου-
ή ακόμη προτιμούσε να υιοθετήσει ένα
γιο και μάλιστα ενήλικα.
Προτομή του αυτοκράτορα Καρακάλλα
σε νεαρή ηλικία. Όπως και με τους
πατρικίους, έτσι και οι αυτοκράτορες
συνήθιζαν να υιοθετούν νέους στους
οποίους έδειχναν συχνά προτίμηση
μεγαλύτερη από τα φυσικά τους παιδιά.
50. Σχέσεις πατρωνείας
Με τον όρο πατρωνεία εννοείται η αμοιβαία σχέση μεταξύ ανθρώπων που δεν ανήκαν στην ίδια
κοινωνική τάξη και δεν είχαν τους ίδιους οικονομικούς πόρους. Τη θέση ενός Ρωμαίου στην
κοινωνία της εποχής του καθόριζαν οι εξής παράγοντες: η κατάταξή του στην κοινωνική ιεραρχία,
ο ρόλος του στην οικογένεια και η εμπλοκή του σε ένα πλέγμα σχέσεων εκτός του οίκου του. Πιο
συγκεκριμένα, οι Ρωμαίοι είχαν υποχρεώσεις απέναντι στις οικογένειές τους, στα συγγενικά τους
πρόσωπα, στους φίλους τους· γενικά σε όσους εξαρτιόνταν από αυτούς μέσα και έξω από τον
οίκο, και περίμεναν την υποστήριξή τους. Επειδή η ευεργεσία και η ανταπόδοση αποτελούσαν
θέματα τιμής στη ρωμαϊκή κοινωνία, αυτή η δυναμική της ανταλλαγής καθόριζε εν μέρει και την
κοινωνική θέση όσων εμπλέκονταν.
Ρωμαϊκό θέατρο στην αποικία Augusta
Raurica στη σημερινή Ελβετία.
51. Με βάση τις σχέσεις πατρωνείας, ο κάθε Ρωμαίος
είχε "ανώτερους", "κατώτερους", "ίσους φίλους"
και "ταπεινούς" πελάτες, κατηγοριοποιήσεις που
εξαρτιόνταν από τις οικονομικές δυνατότητες των
επιμέρους ομάδων. Μερικοί μόνο είχαν τη
δυνατότητα να ανταλλάσσουν ισάξια οφέλη, οι
οποίοι και χαρακτηρίζονταν φίλοι "ίσης"
κοινωνικής στάθμης. Οι υπόλοιποι βρίσκονταν
υψηλότερα ή χαμηλότερα στην ιεραρχία,
σύμφωνα με τη δυνατότητά τους να παρέχουν
ανώτερες ή κατώτερες υπηρεσίες ως
ανταπόδοση. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι
Ρωμαίοι προσπαθούσαν να αποκρύψουν την
ευνοϊκή τους μεταχείριση, προκειμένου να
αποφύγουν να χαρακτηριστούν κοινωνικά
κατώτεροι, επειδή απευθύνθηκαν σε κάποιο
πρόσωπο για βοήθεια. Το ρωμαϊκό σύστημα της
πατρωνείας επικράτησε στην κοινωνία των
ανατολικών επαρχιών της αυτοκρατορίας, και
παρέμεινε σε ισχύ στην Ελλάδα και στην Ασία
για πολλούς αιώνες.
Προτομή του Αγρίππα, σπουδαίου στρατηγού και επαρχιακού διοικητή της εποχής
του Αυγούστου με τον οποίο ήταν προσωπικός φίλος.
52. Πάτρωνας – πελάτης
Το σύστημα της πατρωνείας χαρακτήριζε τις
κοινωνικές σχέσεις στη Pώμη, ήδη από την
ίδρυσή της. Κατά την Αυτοκρατορική περίοδο, η
πατρωνεία συγκεντρωνόταν στο πρόσωπο του
αυτοκράτορα και απέρρεε από αυτόν. Σύμφωνα
με τον Πλίνιο (Πανηγυρικός 2.21), καλός
αυτοκράτορας χαρακτηριζόταν ο προστάτης και
ευεργέτης και όχι εκείνος που διαχειριζόταν με
επιτυχία τα διοικητικά θέματα. Ο αυτοκράτορας
παραχωρούσε ατομικά προνόμια -από αξιώματα
και τιμές μέχρι οικονομική βοήθεια και το
δικαίωμα του ρωμαίου πολίτη- σε όσους είχαν
άμεση πρόσβαση στον ίδιο και ήταν
αφοσιωμένοι, καθώς και σε μεγαλύτερες ομάδες
όπως οι πληβείοι και ο στρατός. Ως ανταπόδοση
απαιτούσε από εκείνους αφοσίωση στις
υποχρεώσεις τους και ευγνωμοσύνη.
Προτομή του Αυγούστου από το μουσείο Ara
Pacis στη Ρώμη.
53. Η πατρωνική υποστήριξη ήταν στοιχείο
σημαντικό, για να αποδεχτούν οι
αριστοκρατικές οικογένειες Ρωμαίων
νέα μέλη από τις επαρχίες. Ο
αυτοκράτορας δεν ήταν σε θέση από
μόνος του να προχωρήσει σε τέτοιες
επιλογές, εάν οι "φίλοι" του δεν
εφιστούσαν την προσοχή του σε
συγκεκριμένα άτομα. Με αυτό τον
τρόπο η αριστοκρατική τάξη
ανανεωνόταν και, μέσω του δεσμού
πάτρωνα-προστατευόμενου, νέες
οικογένειες από τις επαρχίες της
αυτοκρατορίας "μυούνταν" στη
ρωμαϊκή παράδοση. Μία επιπλέον
παράμετρος των σχέσεων πατρωνείας
ήταν και η οικονομική υποστήριξη
μεταξύ των εμπλεκόμενων μελών.
Προτομή του Αντωνίνου Πίου
αυτοκράτορα της Αντωνίνειας
δυναστείας (2ος αι. μ.Χ.)
54. Το λογοτεχνικό ταλέντο ορισμένων
προστατευόμενων έδινε συχνά μία
πολιτιστική διάσταση στις σχέσεις
πατρωνείας. Οι λογοτέχνες που δεν είχαν
αρκετά χρήματα πρόσφεραν τις υπηρεσίες
τους σε πάτρωνες, προκειμένου να
εξασφαλίσουν τα προς το ζην. Ως
ανταπόδοση της φήμης που θα αποκτούσε ο
πάτρωνάς του, ο λογοτέχνης προσδοκούσε
εκ μέρους εκείνου το ενδιαφέρον για τη
δουλειά του και τη συνακόλουθη βελτίωση
της θέσης του με δώρα, τα οποία ποίκιλλαν
από διατροφή, ενδύματα, χρήματα, μέχρι
θέση αξιωματούχου, γη και σπίτι στην πόλη.
Ωστόσο, πολλοί λογοτέχνες
δυσαρεστήθηκαν από την αχαριστία των
πατρώνων τους, ενώ άλλοι έλαβαν μεγάλη
υποστήριξη από εκείνους, όπως ο Bιργίλιος
και ο Mαρτιάλης από τους Σενέκα και
Mαικήνα αντίστοιχα που θεωρούσαν τους
εαυτούς τους προστάτες των γραμμάτων.
Άγαλμα του αυτοκράτορα Τραϊανού.
55. Σχέσεις πατρωνείας αναπτύσσονταν ανάμεσα στους αριστοκράτες και στα μέλη των κατώτερων
τάξεων και βέβαια όχι μόνο στη Ρώμη αλλά και στις επαρχίες. Όπως ο αυτοκράτορας, έτσι και οι
διοικητές και οι άλλοι αξιωματούχοι -που αντικατόπτριζαν τη δύναμή του κατά την άσκηση των
καθηκόντων τους- μπορούσαν να βοηθήσουν τις επαρχίες να εξασφαλίσουν από τη Ρώμη πολιτικά
δικαιώματα, αξιώματα και τιμές για τους υπηκόους τους, καθώς και να πάρουν διοικητικές και
νομικές αποφάσεις υπέρ τους. Οι διοικητές από την πλευρά τους λάμβαναν δώρα από τους
ευγνώμονες υπηκόους των επαρχιών και υποστήριξη σε περιπτώσεις κακοδιαχείρισης μετά το πέρας
των καθηκόντων τους. Οι τοπικές ελίτ, οι οποίες αναπτύχθηκαν στις επαρχίες, σταδιακά απέκτησαν
συνδέσμους με τις αντίστοιχες ρωμαϊκές που έχοντας στη Ρώμη ανθρώπους σε κατάλληλες θέσεις
μπόρεσαν να εξασφαλίσουν στις πρώτες την επαφή τους με τους εκεί αξιωματούχους.
Το ρωμαϊκό θέατρο στη Λέπτις
Μάγκνα, ρωμαϊκή πόλη στη
Λιβύη.
56. Έλληνες και Ρωμαίοι στις ελληνικές πόλεις
Οι Ρωμαίοι που είχαν εγκατασταθεί στις ελληνικές πόλεις μπορούσαν να είναι κάτοχοι γης -οι
ονομαζόμενοι εγκεκτημένοι- ή ως συμπραγματευόμενοι (negotiatores) να διαμένουν σε αυτές
εξαιτίας των επαγγελματικών τους δραστηριοτήτων. Χαρακτηριστικά αναφέρονται οι Ρωμαίοι
που κατοικούσαν στη Βέροια, στην Αμφίπολη, στην Άκανθο, στην Έδεσσα. Μολονότι δεν είχαν
πολιτικά δικαιώματα στις ελληνικές πόλεις, αποκτούσαν πολλά προνόμια, τα οποία εξασφάλιζε η
κυριαρχία τους. Πιο συγκεκριμένα, στις πόλεις της Μακεδονίας απέκτησαν το δικαίωμα της
γαιοκτησίας, αναλάμβαναν τιμητικά αξιώματα και είχαν -όχι ατομικά αλλά ως ενιαίο σώμα- το
δικαίωμα να συμμετάσχουν στις εργασίες της Εκκλησίας του δήμου και στη Βουλή.
Η βασιλική Δ στην Αμφίπολη , ένας από τα παλιότερους χριστιανικούς ναούς στη Μακεδονία.
57. Πλήρη πολιτικά δικαιώματα είχαν οι Ρωμαίοι στις αποικίες τους στην Ελλάδα, όπως στην
Κόρινθο, στη Νικόπολη, στην Πέλλα, στο Δίον, στην Κασσάνδρεια και στους Φιλίππους. Επίσης,
πολλοί απέκτησαν πολιτικά δικαιώματα και τη δυνατότητα συμμετοχής στα δημόσια αξιώματα
στην Αθήνα ως δικαστές ή μέλη του Αρείου Πάγου. Τα προνόμια αυτά αποτελούσαν για τους
ίδιους τίτλους τιμής, καθώς η Αθήνα είχε μεγάλη πολιτιστική παράδοση.
Νικόπολη , οι Θέρμες. Η Νικόπολη ιδρύθηκε από τον Αύγουστο ως ανάμνηση της
νίκης του στο Άκτιο. Σύντομα έγινε από τις μεγαλύτερες πόλεις της
ρωμαιοκρατούμενης Ελλάδας και παρέμεινε τέτοια ως τον 6ο αι. μ.Χ.
58. Μετά τον Τιβέριο η ρωμαϊκή πολιτεία -το δικαίωμα του ρωμαίου πολίτη- απονεμόταν συχνά και
σε μέλη της ελληνικής αριστοκρατίας. Η ανάγκη ενίσχυσης του ρωμαϊκού στρατού με έμψυχο
δυναμικό από τις επαρχίες οδήγησε στην ευκολότερη ακόμη παροχή του παραπάνω αξιώματος σε
συγγενείς απομάχων καθώς και σε πόλεις ολόκληρες. Μάλιστα το 55 μ.Χ. τα μισά μέλη του
σωματείου των αλιέων και των ιχθυοπωλών στην Έφεσο ήταν ρωμαίοι πολίτες. Στην Αθήνα, οι
αριστοκρατικές οικογένειες μοιράζονταν τα ανώτερα αξιώματα και τα μέλη τους αναδεικνύονταν
πολύ νωρίς σε αυτά, όπως ο Ηρώδης Αττικός που εκλέχθηκε επώνυμος άρχων σε ηλικία 25 ετών
(126 μ.Χ.) και ύπατος το 143 μ.Χ. Ο Αττικός και ο γιος του Ηρώδης είχαν λάβει τη ρωμαϊκή
πολιτεία ήδη από τη δυναστεία των Ιουλίων και των Κλαυδίων.
Έφεσος, η οδός του Αρκαδίου. Η μεγάλη ελληνική μικρασιατική μητρόπολη
παρέμεινε μια μεγαλούπολη και κατά τη ρωμαϊκή περίοδο. Η σημερινή εικόνα του
αρχαιολογικού χώρου ανταποκρίνεται στην εποχή αυτή.
59. Από την εποχή του Αυγούστου, η συμβίωση Ελλήνων και Ρωμαίων είχε εξομαλυνθεί και ήταν πιο
ειρηνική σε σύγκριση με την περίοδο της Δημοκρατίας. Με την πάροδο του χρόνου οι σχέσεις του
ελληνικού και του ρωμαϊκού στοιχείου τόσο στις πόλεις της κυρίως Ελλάδας όσο και σε αυτές της
Μικράς Ασίας ενισχύθηκαν, ενώ σταδιακά επήλθε και η φυλετική επιμειξία. Το φαινόμενο της
επιμειξίας δεν μπορεί να παρακολουθηθεί στην εξέλιξή του λόγω της ανεπάρκειας του
επιγραφικού υλικού ή της ελλιπούς μελέτης του.
Μίλητος, το ρωμαϊκό
θέατρο. Όπως και η
Έφεσος, έτσι και η
Μίλητος παρέμειναν
μεγαλουπόλεις κατά
τους ρωμαϊκούς
χρόνους. Παρά το νέα
κτήρια που
προστέθηκαν
εντούτοις και οι δυο
πόλεις δεν έχασαν τον
κατά βάσιν ελληνικό
χαρακτήρα τους.
60. Υπάρχουν όμως παραδείγματα μεικτών γάμων σε ρωμαϊκές οικογένειες, όπως σε εκείνη των
Βηδίων (ή Ουιδίων) στην Έφεσο, η εγκατάσταση της οποίας εκεί μαρτυρείται παλαιότερα από την
Αυτοκρατορική εποχή. Το 2ο αιώνα μ.Χ. η συγκεκριμένη οικογένεια δεν ήταν μόνο οικονομικά
εύπορη, αλλά και μία από τις επιφανέστερες της Μικράς Ασίας και τα μέλη της κατείχαν πολλά
αξιώματα στο Κοινό της Ασίας. Ένα μέλος της, η Βηδία Φαιδρίνα, παντρεύτηκε το Φλάβιο
Δαμιανό -μαθητή του Αίλιου Αριστείδη- έναν από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της
πνευματικής ζωής των Ελλήνων το 2ο αιώνα μ.Χ.
Ψηφιδωτό με παράσταση της κυρίας του σπιτιού με τις υπηρέτριές της. Από την
Villa Romana del Casale στη Σικελία. 4ος αι. μ.Χ.
61. Οι ρωμαίοι άποικοι γνώριζαν ελληνικά, όπως προκύπτει από τις αναθηματικές επιγραφές.
Ωστόσο, η σημαντική αριθμητική παρουσία τους σε κάποιες πόλεις -όπως στους Φιλίππους-
καθώς και οι στενές επαφές τους με την Ιταλία οδήγησαν στη διατήρηση της λατινικής γλώσσας.
Αντίθετα, στην Κόρινθο οι Ρωμαίοι "εξελληνίσθηκαν" τον 1ο αιώνα μ.Χ.
Αρχαία Κόρινθος, ο ρωμαϊκός ναός της Ιουλίας.
62. Συντεχνίες
Οι συντεχνίες ήταν σωματεία που σχηματίζονταν από τα μέλη των αστικών στρωμάτων και έδιναν
τη δυνατότητα -ακόμη και σε δούλους- να συνενώνονται με τους ομοτέχνους τους ή με άτομα που
λάτρευαν την ίδια θεότητα. Υπάρχουν αρκετά παραδείγματα τέτοιων οργανώσεων στις ελληνικές
πόλεις, όπως στη Βέροια και τη Θεσσαλονίκη όπου εκτός από τους Έλληνες συμμετείχαν Ρωμαίοι
και κάτοικοι άλλων εθνικοτήτων (Εβραίοι, Θράκες), αλλά και στις ρωμαϊκές αποικίες του
ελλαδικού χώρου, όπως στην Κόρινθο και τους Φιλίππους.
Η σκηνή του ρωμαϊκού ωδείου στην αγορά της Θεσσαλονίκης.
63. Τα σωματεία αυτά είναι γνωστά με τον όρο "συνήθεια" ή με το λατινικό όρο collegium.
Εξυπηρετούσαν ως ένα βαθμό τα συμφέροντα των επιμέρους επαγγελματιών και πρόσφεραν στα
μέλη τους κοινωνική αλληλεγγύη, καλύπτοντας τις βασικές τους ανάγκες. Τα μέλη συνδέονταν με
σχέσεις αμοιβαίας βοήθειας και μπορούσαν να προσβλέπουν σε περιοδικά γεύματα ή ακόμη και
σε μία αξιοπρεπή κηδεία. Στα σωματεία αυτά μάλιστα ανατίθεντο από την πόλη πυροσβεστικά
καθήκοντα. Η οικονομική ανεξαρτησία των συντεχνιών εξασφαλιζόταν από τις συνδρομές των
μελών τους, αλλά και από τις δωρεές ευκατάστατων πολιτών.
Τοιχογραφία της Πομπηίας η οποία απεικονίζει εργάτες σε εργαστήριο κατασκευής ενδυμάτων.
64. Οι συντεχνίες βρίσκονταν κάτω από τον έλεγχο του κράτους ή τη διοίκηση της πόλης και
αποτελούσαν έναν τρόπο ελέγχου των οικονομικών δραστηριοτήτων των κατοίκων τους. Ο
επικεφαλής του κάθε σωματείου, ο οποίος στη Μακεδονία ονομαζόταν αρχισυναγωγός,
συγκαλούσε τις συνεδριάσεις των μελών και συντόνιζε τις εργασίες του. Ο γραμματέας, ο
επιμελητής και ο ταμίας (αρκάριος) αποτελούσαν τα υπόλοιπα μέλη του συντονιστικού
συμβουλίου. Εκτός από τα επαγγελματικά σωματεία υπήρχαν και εκείνα που είχαν λατρευτικό
χαρακτήρα, ονομάζονταν θίασοι και προϋπήρχαν της ρωμαϊκής κατάκτησης στον ελληνικό κόσμο.
Το όνομά τους ταυτιζόταν με το όνομα της θεότητας προς τιμήν της οποίας είχαν συγκροτηθεί (π.χ.
θίασος Διονύσου). Σύλλογοι αφιερωμένοι στο Διόνυσο και στον Ασκληπιό μαρτυρούνται στη
Θεσσαλονίκη και στους Φιλίππους. Επικεφαλής αυτών των σωματείων ήταν οι ιερείς, οι οποίοι
τελούσαν τη λατρεία, αλλά και οι επώνυμοι άρχοντες.
Τοιχογραφία η οποία απεικονίζει εργαζόμενους σε πλοίο που μεταφέρει σιτηρά.
65. Ένα άλλο είδος σωματείου ήταν οι κατά ηλικία οργανώσεις εφήβων, νέων και πρεσβυτέρων στα
γυμνάσια, όπως μαρτυρούν και οι επιγραφές από τη Βέροια της Μακεδονίας, με σκοπό την άσκηση
του σώματος και την υποστήριξη των αθλητικών αγώνων της πόλης. Πιο συγκεκριμένα, οι σύλλογοι
των νέων και των εφήβων δεν ιδρύονταν με πρωτοβουλία των μελών τους αλλά της πόλης.
Η Νικόπολη ήταν η πρώτη μεγάλη πόλη που κτίστηκε στην Ελλάδα εξαρχής από τους
Ρωμαίους. Γι αυτό και κατασκεύασαν εκεί σημαντικότατα δημόσια έργα. Ρωμαϊκά
τείχη με αμυντικούς πύργους, Βουλευτήριο, Εμπορικά Κτίρια, Αμφιθέατρο, Λουτρά
(Θέρμες), Μνημείο Αυγούστου Οκταβιανού με ενσωματωμένα 36 έμβολα πλοίων της
Κλεοπάτρας, Θέατρο Αυγούστου Οκταβιανού (2.000 θέσεων), Ρωμαϊκό Στάδιο (10.000
θέσεων), Ρωμαϊκό Ωδείο (800 θέσεων), αλλά το κυριότερο τεχνικό έργο είναι το
Ρωμαϊκό υδραγωγείο μήκους 50 Km με το οποίο έφερναν πόσιμο νερό από τις πηγές
του Αγίου Γεωργίου στη Νικόπολη. Στη φωτογραφία μέρος από τα τείχη της πόλης.
66. Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:
Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ.
Δεσποτόπουλος), τ.3 (από τον Μέγα Αλέξανδρο στους Ρωμαϊκούς χρόνους), εκδ. Εκδοτική
Αθηνών και «Η Καθημερινή», Αθήνα 2010, σ.σ. 26-101
Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού www.ime.gr/chronos/07
(Ρωμαϊκή Περίοδος)
67. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΕΛΛΗΝΙΚΗ Ή ΞΕΝΗ)
Alfoeldi, G., Ιστορία της Ρωμαϊκής κοινωνίας, μτφρ. Α. Χανιώτης, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης,
Αθήνα 1992.
Baldson, J.P.V.D., Ρωμαίες γυναίκες. Η ιστορία και τα έθιμά τους, μτφρ. Ν. Πετρόχειλος, εκδ. Μορφωτικό
Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1984.
Garnsey P. & Saller R., η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, Οικονομία, κοινωνία και πολιτισμός, μτφρ. Β.Ι.
Αναστασιάδης, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1998
Ελλάς, Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ε, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1970
Καρδαράς Γεώργιος, Η άνοδος και η πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα 2002
Kenney. E.J – Clausen W.V., Ιστορία της Λατινικής Λογοτεχνίας, μτφρ. Θ.Πίκουλα, Α.Σιδέρη-Τόλια, εκδ.
Παπαδήμα, Αθήνα 1999
Παπαχατζής Νικόλαος, Η θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987
Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά,
Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)
Rostovtzeff Michael, Ρωμαϊκή Ιστορία, μτφρ. Βασίλης Καλφάογλου, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1984
Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη , Βυζαντινή Ιστορία, τ. Α, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993
68. Περιοδικά
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων:
Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα
Ιστοσελίδες
www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)
http://www.ehw.gr/ehw/forms( Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)
www.wikipedia.org (Λήμματα για τη Ρώμη και την αυτοκρατορία της)
http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)
69. Πίνακες Ρωμαίων Αυτοκρατόρων
Δυναστεία Ιουλίων – Κλαυδίων
Οκταβιανός Αύγουστος (GAIVS IVLIVS CAESAR AVGVSTVS): 27 π..Χ - 14 μ.Χ. Ο πρώτος
Αυτοκράτορας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Τιβέριος Α΄ (TIBERIVS IVLIVS CAESAR AVGVSTVS): 14 μ.Χ. – 37 μ.Χ. Θετός γιος του Οκταβιανού
Αύγουστου από τη σύζυγο του Λιβία.
Καλιγούλας (GAIVS IVLIVS CAESAR AVGVSTVS GERMANICVS): 37 μ.Χ. – 41 μ.Χ. Ανιψιός του
Τιβέριου Α' και υιοθετημένος εγγονός του Αύγουστου. Δολοφονήθηκε μετά από συνωμοσία.
Κλαύδιος (TIBERIVS CLAVDIVS CAESAR AVGVSTVS GERMANICVS): 41 μ.Χ. – 54 μ.Χ. Ανιψιός του
Τιβέριου Α', αδελφός του Γερμανικού και θείος του Καλιγούλα. Πιθανόν δηλητηριάστηκε από τη
σύζυγό του Αγριππίνα την Νεότερη, για χάρη του γιου της Νέρωνος.
Νέρων (NERO CLAVDIVS CAESAR AVGVSTVS GERMANICVS): 54 μ.Χ. – 68 μ.Χ. Εγγονός του
Γερμανικού, ανιψιός και υιοθετημένος γιος του Κλαύδιου. Ο Οκταβιανός Αύγουστος ήταν προ
προπάππους του. Αυτοκτόνησε αφού κηρύχθηκε δημόσιος εχθρός από τη Σύγκλητο.
70. Έτος 4 αυτοκρατόρων
Γάλβας (SERVIVS SVLPICIVS GALBA CAESAR AVGVSTVS): 69 μ.Χ. Δολοφονήθηκε από την
Πραιτωριανή φρουρά μετά από πραξικόπημα του Όθωνα .
Όθων (MARCVS SALVIVS OTHO CAESAR AVGVSTVS): 69 μ.Χ. Αυτοκτόνησε αφού έχασε την μάχη
του Bedriacum από τον Βιτέλλιο.
Βιτέλλιος (AVLVS VITELLIVS CAESAR AVGVSTVS GERMANICVS): 69 μ.Χ. Δολοφονήθηκε από τα
στρατεύματα του Βεσπασιανού.
Δυναστεία Φλαβίων
Βεσπασιανός (TITVS FLAVIVS CAESAR VESPASIANVS AVGVSTVS): 69 μ.Χ. – 79 μ.Χ. Απέκτησε την
εξουσία με την βοήθεια των λεγεώνων της ανατολής εναντίον του Βιτέλλιου.
Τίτος (TITVS FLAVIVS CAESAR VESPASIANVS AVGVSTVS): 79 μ.Χ. – 81 μ.Χ. Γιος του Βεσπασιανού.
Δομιτιανός (TITVS FLAVIVS CAESAR DOMITIANVS AVGVSTVS): 81 μ.Χ. – 96 μ.Χ. Γιος του
Βεσπασιανού. Δολοφονήθηκε από δικαστικούς.
