СЛОЎНІК Пурызм. Падрыхтаваў Сяргей Запрудскі.

1. ПурызмСяргей Запрудскі

2. Панаехала гасцей з іншаземных абласцей
Не, няправільна: “гасцёў з іншаземных абласцёў”
Песня “Госці” “Крамбамбулі”

3. АЗНАЧЭННІ / ДЭФІНІЦЫІ
1. Пурызм – “маніфестацыя жадання з боку моўнай
супольнасці (ці нейкай яе часткі) ахаваць ці пазбавіць мову
ад уяўных замежных элементаў”.
Акрамя таго: “выключэнне з літаратурнай мовы элементаў з
іншых кодаў гэтай мовы, з дыялектаў або сацыялектаў гэтай
мовы” (Thomas 1988)
2. Linguistic purism – практыка вызначэння або прызнання
аднаго моўнага варыянта “чысцейшым” або спрадвечна
больш высокім ў параўнанні з іншымі (англамоўная вікі)
3. Пуризм – перабольшанае імкненне да чысціні
літаратурнай мовы, да выгнання з яе любых пабочных
элементаў (рас. вікі)

4. ПРАКТЫКАВАННІ
Ў ПУРЫЗМЕ:
Панаехала гасцей з іншаземных абласцей
Не: “папапрыязджалі госці з іншаземных абласцей”
Не, няправільна: “гасцей з чужаземных абласцей”
Не, няправільна: “гасцей з чужаземных вабласцей”
Не, няслушна так: “гасцей з іншаземных абласцей”

5. З гісторыі
Рэалізаваны праз моўныя акадэміі, іх
пастановы часта мелі сілу закона.
1583, Фларэнцыя: італьянская
Accademia della Crusca – Акадэмія
‘вотруб’я’: імкненне ачысціць мову ад
усяго непатрэбнага.

6. Ян Гус
у 1412 г. крытыкаваў
шляхту: “гавораць
напалову па-чэшску,
напалову па-нямецку:
hantuch замест ubrus,
knedlík замест šiška,
marštale замест konnica,
forman замест vozataj”
У ст.-бел.: машталер
‘страмянны’; у бел.
пачатку ХХ ст. было
фурман, але потым
з’явіўся вознік

7. Аляксандр
Шышкоў
у 1813 – 1841 прэзідэнт
Расійскай Акадэміі
Лепш прызвычаіцца да
багемскага слова
пешник, чым да
французскага тротуар
…пры слове пешник я
адразу ж уяўляю
дарожку, па якой
ходзяць пяшком
Шишковщина

8. Прыклад
“Пурыстычныя” словы
Хорошилище
грядет по
гульбищу из
ристалища в
позорище в
мокроступах (и с
растопыркой)
Зразумелая мова
Франт идет по
бульвару из
цирка в театр в
галошах (и с
зонтиком)

9. Пушкін сур’ёзна і іранічна
Но... панталоны, фрак, жилет -
Всех этих слов на русском нет;
А вижу я, винюсь пред вами,
Что уж и так мой бедный слог
Пестреть гораздо меньше б мог
Иноплеменными словами.
(Анегін, 1 раздзел)
Всё тихо, просто было в ней,
Она казалась верный снимок
Du comme il faut…
Шишков, прости:
Не знаю, как перевести.
(Анегін, 8 раздзел)

10. Бялінскі пра пурызм
Слова мокроступы вельмі добра магло б
выразіць паняцце, якое выказваецца зусім
бессэнсоўным для нас словам галоши; але ж не
насільна прымусіць цэлы народ замест галоши
гаварыць мокроступы, калі ён гэтага не хоча.
Для рускага мужыка слова кучер – вельмі рускае,
а возница, такое ж чужаземнае, як і автомедон.
Для ідэі солдата, квартиры і квитанции нават і у
мужыкоў няма больш зразумелых і больш рускіх
слоў, як солдат, квартира і квитанция.

11. Прыклады пурызму
па храналогіі
1845 – Утварыца – грымаса
1920 – Жанчына – да 1920-х было не
вядома, у тым ліку ў народнай мове, а ў
1920 – 1930-я адцясніла слова кабета
польскага паходжання
1990 – Асадка – (аўта)ручка (у 1920-я
было “натуральным”, цяпер можа
разглядацца як пурыстычнае)
2000 – Самотнік – сінгл (2000-я)

12. Вацлаў Ластоўскі
1983 – 1938. Аўтар
“Расійска-крыўскага
(беларускага) слоўніка”
(Коўна 1924)
Наша мова тады толькі здолее
развіцца, калі патрапіць выявіць
сваю выразна зарысаваную
індывідуальнасць, а гэтым
самым дакажа рацыю свайго
існавання, калі патрапіць
абараніцца ад асімілюючага
ўплыву суседніх грамадных
народаў: расійцаў, палякаў,
украінцаў.

13. Ластоўскі, з прадмовы да слоўніка
1924 (працяг)
кождае чужое слова, занесенае ў мову,
асімілюе, злівае мову з суседскай, забівае яе
асобны характар, а таму трэба, асабліва
пішучы, высцерагацца ўжываць сходныя з
суседскімі словы, хоць бы яны і былі ў мове, а
браць такія, якіх няма ў чужынцаў, але існуюць
у здаровай нашай народнай стыхіі…
Даследчыкамі нашай мовы дагэтуль былі людзі
чужыя, або свае, пайшоўшыя на ўслугі чужым.

14. Ян Станкевіч
1891-1976, аўтар “Беларуска-
расійскага (Вялікалітоўска-
расійскага) слоўніка” (1990)
1919, артыкул “Барбарызмы”:
Чыстата літаратурнай мовы –
гэта адзін з першых варункаў
нашага нацыянальнага
развіцця...
Ёсць у нашай літаратуры
некаторыя словы, пазычаныя
ў чужынцаў, з каторымі нашы
літаратары ніяк расстацца не
могуць.

15. Ян Станкевіч. Барбарызмы, 1919
“Маса нашае інтэлігенцыі будзе вучыцца роднае
мовы з сучаснай літаратуры, з газет, слоўнікаў,
граматык... Барбарызмы ж у літаратуры і газетах
перашкаджаюць вывучэнню з іх мовы... Шмат у
нашай літаратуры і асабліва ў газетах
барбарызмаў... паправіўшы іх – гэтым прычыніцца
да чыстаты беларускай мовы”.

16. Ян Станкевіч. Барбарызмы, 1919
Да гэтага часу – лепей: дагэтуль.
Абшар – паланізм, лепей ужываць
прастор; хцівы – па-беларуску
будзе прагавіты; громка – галосна
або голасна. Ёсць слова мяняць і
менка, але няма абменьваць,
абмен; значыцца будзе таварамен
ці тавараменка, а не
тавараабмен... самоопределение
будзе самаазначэнне, а не
самавызначэнне. Аддзельны –
асобны. Пытанне не вырашыць, а
развязаць. Заместа раўнавага
лепей народнае аднавага.
Агромны – вялізны. Слова сільны ў
нас няма, а ёсць – дужы, крэпкі і
моцны.
Да гэтакіх слоў належаць
паміж іншым пазычанае ў
украінцаў напрамак (кірунак) і ў
палякоў промень. Слова
прамы ў беларускай мове
няма... Усюды на Беларусі
скажуць: кіраваць, пакіраваць,
кірунак. Замест промень трэба
ўжываць народнае каса,
змянш. касулька. Аграмадны –
вялізарны. Ёсць слова часць і
ўжываем слова ўчаснік, дык
лепей казаць учасце, чымся
новае, няпэўнае ўдзел...
Падстава – аснова, плён –
плод.

17. Пастскрыптум
(фб-дискусія про фемінітиви навіяла)
ось парадокс: мова – найбільша цінність,
попри це багато хто вважає, що з нею
можна зробити все, що завгодно,
проводити нескінченні чистки (з метою
поліпшення, звичайно). На щастя,
можливості втручання дуже обмежені.
Це забезпечує мовну стійкість і викликає
оптимізм.

18. Мова Нанова
Адмыслова для