2. Лідчына да XIV ст.
Тэрыторыя старажытнай Лідчыны, гэта найперш лясы. Аб
былых часах нам нагадваюць буйныя пушчы і шматлікія
тапонімы, у якіх гучыць сякернае рэха (Герніка, Погіры ад літ.
Giria «лес», Лядзіны ад слова Лядо «высечанае месца для
ворыва»).
Лес з усіх бакоў акружаў чалавека, паселішчы былі
раскіданыя ў несувымерна вялікім моры векавых дрэў, у якім
жылі толькі дзікія жывёлы. Прастора, парослая густым
лесам, які парэзаўся рэкамі ці балотамі, выхавала мясцовае
насельніцтва. З году ў год людзі збіралі мёд і воск, забівалі
звяроў, секлі і спальвалі дрэвы каб вызваліць месца пад
ворыва. Пад напорам дзейнасці чалавека ландшафт патроху
мяняўся: на змену некранутаму лесу прыходзіла ўзгорыстая
раўніна з пералескамі.
3. Даследчыкі лічаць, што стабільнай мяжы паміж славянамі
і балтамі не было ніколі – ні на пачатку каланізацыі
славянамі балцкіх зямель, ні пазней, калі каланізацыя
гэтых зямель ужо ішла поўным ходам. Беларускі народ
паўстаў у выніку рассялення славян на тэрыторыі
пражывання балтаў. Гісторыкі паказалі, што актывізацыя
славянскай каланізацыі на Панямонні пачалася з канца Х
ст. і менавіта на пачатку ІІ тысячагоддзя адбываўся
асабліва інтэнсіўны працэс змешвання балтаў і славян на
тэрыторыі Беларусі, тады ж ствараўся беларускі
антрапалагічны тып і ішоў сінтэз двух архетыпаў
свядомасці.
Аналіз археалагічных матэрыялаў Панямоння паказвае,
што рэгіён засяляўся славянамі з двух накірункаў —
паўднёвага (дрыгавічы, валыняне) і паўночна-ўсходняга
(крывічы), двума хвалямі.
4. Каменныя магілы і камні-следавікі
З таго нешматлікага, што засталося ад старажытных часоў на
Лідчыне найбольш уражваюць каменныя магілы і камні-
следавікі.
7. На Лідчыне жылі
Яцвягі. У балцкай, яшчэ не асіміляванай
славянамі зоне вёскі яцвегаў атрымалі назву
Дайнава, а ў славянскай – Яцвезь. Мяжой-
падзелам гэтых тэрмінаў стаўся Нёман.
Борці. Выхадцы з прускай правінцыі Бартніі.
Лейці. Гісторык А. Дубоніс даследаваў Лейцей
(leičiai) – адну з груп служылага насельніцтва ў
ВКЛ XVI ст., якая займалася вайной,
земляробствам, аховай межаў і іншай
дзейнасцю на службе літоўскага князя. Згодна
з гіпотэзай Дубоніса, менавіта да гэтага
сацыяльнаму тэрміну ўзыходзіць і тэрмін
Lietuva.
8. Селішчы і гарадзішчы гістарычнай Лідчыны
Гарадзішчы каля вёскі Кульбачына і Касцянёва.
Старажытны Турэйск узнік пры канцы ХІ ст. і быў
горадам – адміністрацыйным цэнтрам сельскай акругі.
Гарадзішчы каля вёсак Ольжава і Мыто.
9. Славяне. Першыя звесткі пра славян як народ
упершыню з’яўляюцца ў візантыйскіх пісьмовых
крыніцах сярэдзіны VI ст. Сёння ўсе яшчэ не існуе
агульнапрызнанай версіі фарміравання славянскага
этнасу. Адна з апошніх навуковых гіпотэз пра славян
выкладзена ў кнізе амерыканскага археолага
румынскага паходжання Фларына Курты.
Адной з верагодных прычын перасялення славян на
поўнач можна лічыць хрысціянізацыю ўсходніх
славян, якая была праведзена якраз у канцы X ст.
Карэнная змена светапогляду чалавека
познеродавага грамадства магла прывесці да адтоку
часткі незадаволенага насельніцтва ў разведаную
ўжо панямонскую вобласць. На карысць гэтага
меркавання сведчыць зафіксаванае археолагамі ў
Наваградку і іншых гарадах Панямоння даволі позняе
(2-я палова — канец XI ст.) з’яўленне прадметаў
хрысціянскага культу.
10. Тэадор Нарбут пiша пра княства Дайноўскае i пра
заснаванне Лiды ў 1180 г. У Стрыйкоўскага Лiда
ўзгадваецца толькi каля 1330 г. Беларускія археолагі
вельмі дбайна і сістэмна шукалі старую Ліду але не
знайшлі слядоў Ліды Нарбута. І толькі зусім нядаўна
стала зразумела чаму гэтак здарылася.
Старая Ліда знаходзілася далей ад замку, чым
меркавалася даследчыкам, яна месцілася на рацэ
Каменка і ўжо была знойдзена ў 1933 г. На наша
шчасце, даследаванне старой праводзілася
археолагам вельмі высока класу др-м Хеленай
Цэгак-Галубовіч.
12. Д-р Цэгак выказала здагадку, што з XI па XIII ст. тут магло
існаваць славянскае паселішча, сляды якога потым былі амаль
што цалкам знішчаны. Чарапкі мелі «славянскі стужкавы
арнамент які адносілі да племянных груп, што ішлі з усходу. ...
На археалагічнай карце ... з'явіцца новы знак, які будзе
абазначаць, сляды побыту славян на лідскім Выгане».
Такім чынам:
Ліду заснавалі не балты, а славяне.
2. Заснавана Ліда не на Лідзейцы, а на Каменцы. Таму назва
паселішча Ліда ёсць першасная, а назва рэчкі Лідзейкі паходзіць ад
назвы горада.
3. Усе этымалагічныя пошукі ў балцкіх мовах адходзяць на другі
план.
4. Славянскае паселішча не магло быць старэй за ХІ ст. На гэты
перыяд прыпадае хваля славянскай экспансіі на балцкія землі
Панямоння.
13. Лідскі замак
Лідзяне не могуць уявіць свой горад без замка, іх заўсёды будзе
цікавіць яго гісторыя і хваляваць яго лёс. Лiдскi замак - помнiк
абарончага дойлiдства 14 ст., пачатак яго будаўніцтва адносяць
да 1323 г. Уваходзiў у лiнiю умацаванняў Крэва-Меднiкi. З пункту
гледжання архітэктуры ён спалучае рысы раманскага стылю i
ранняй готыкi.
Замак у плане – няправільны чатырохвугольнік (бакі каля 80 м) з
2 вуглавымі вежамі. Сцены на невысокім падмурку (70–80 см)
маюць таўшчыню: унізе – 2 м, уверсе – 1,5 м. Паўночныя сцены
больш тоўстыя, бо толькі з гэтага боку можна было штурмаваць
замак, які стаяў, практычна пасярод балота. Верхняя частка
сцен з баявой галерэяй i байніцамі вымуравана з цэглы.
Вонкавыя паверхні сценаў пабудаваны з вялікіх валуноў,
прамежкі паміж імі запоўнены каменнымі клінамі і забутоўкай з
дробных камянёў.
Воіны, якіх ахоўвалі замак, жылі ў драўляных казармах,
прыбудаваных да каменных замкавых муроў з паўночнага бока.
14. Крыжакі неаднаразова з'яўляліся пад мурамі Лідскага
замка.
Генры Персі Хотспур. Сэр Генры Персі (1364(?) – 1403),
таксама вядомы па мянушцы «Гары Хотспур» (Harry
Hotspur, Гарачая Шпора – Падшыванец). У 1383 г. Гары
Хотспур першы раз бярэ ўдзел у крыжовым паходзе ў
Літву. Браў удзел у выправе пад Ліду на пачатку 1392 г.
Хотспур – адзін з галоўных герояў драмы «Генрых IV»
Уільяма Шэкспіра. Шэкспір паказвае Хотспура выбітнай
асобай, роўнай якой у атачэнні караля няма. Аднак пры
ўсёй сваёй доблесці Хотспур – бунтаўшчык, якому не
можа быць месцы пры цэнтралізаваным дзяржаўным
парадку. У Шэкспіра ён смелы і палкі, хуткі ў думках і
дзеяннях, сваю рыцарскую волю ён ставіць вышэй за ўсё.
Можна сказаць, што Хотспур краса і гонар сыходзячага
сярэднявечча. Хотспуру жыццё ўяўляецца арэнай
бесперапынных рыцарскіх сутычак. Па ягоных словах: «Як
жыць, дык каралёў зрынаць; як смерць, дык слаўная, каб
прынцы гінулі з намі!»
16. Джон Бафорт. Джон Бафорт (Johann Beaufort) – асоба ў гісторыі
вядомая. Прыймаў удзел у паходзе на Літву ў 1394 г.
Джон Бафорт, граф Самерсэт, – персанаж першай часткі драмы
«Генрых IV» Уільяма Шэкспіра.
17. Востраўскае пагадненне 1392 г.
4 жніўня 1392 года было заключана Востраўскае пагадненне.
Падпісалі яго з аднаго боку кароль польскі Уладыслаў, ён жа
Вялікі князь літоўскі, рускі і жамойцкі Ягайла, і ягоная жонка -
польская каралева Ядвіга, з другога боку - князь гарадзенскі
Вітаўт і ягоная жонка Ганна. Яны дамовіліся спыніць міжусобную
вайну. Вітаўт стаў фактычным уладаром Вялікага Княства
Літоўскага. Пагадненне паклала канец братазабойчай вайне,
прывяло да разгрому крыжакоў на палях Грунвальда і дазволіла
Вялікаму Княству Літоўскаму неўзабаве дасягнуць найбольшага
росквіту і магутнасці.
18. У 1397 г. Вітаўт аддаў Лідскую воласць у валоданне ўцякачу пад яго
заступніцтва хану, некалі грознай Залатой Арды, Тахтамышу.
Тахтамыш два з лішнім гады пражыў у г. Лідзе ў адмысловым доме,
што стаяў на тым месцы, дзе цяпер размешчаныя хаты плябаніі
касцёла. Мясцовасць гэтая доўгі час насіла назву Тахтамышава
двара.
У 1422 г. Лідзе прыйшлося быць сведкай пышнага вясельнага балю.
У лютым гэтага года ў г. Наваградку адбыўся чацвёрты шлюб
састарэлага польскага караля Ўладзіслава Ягайлы з князёўнай
кіеўскай Сафіяй, а святкаванне вяселля, па запрашэнні гасціннага
Вітаўта, было прызначана ў г. Лідзе. Сюды сабралася мноства
гасцей, у ліку якіх быў нунцый папы Марціна V Антоній Зена,
прыбылы ў Літву для расследавання спрэчак з Ордэнам. Вясёлыя
баляванні ў Лідзе працягваліся да вялікага паста і доўга дастаўлялі
матэрыял для аповядаў аб праяўленай тут пышнасці.
У сярэдзіне XV ст. лідскі стараста - ўнук Тахтамыша, апошняя
галіна знакамітага роду Чынгізхана Даўлет Хаджы-Гірэй. У 1445 г.
перакопскія татары прасілі вялікага князя Казіміра даць ім хана У
1446 г. лідскі стараста быў выкліканы ў Вільню і тут па старадаўнім
звычаі, у прысутнасці татарскіх паслоў і мноства саноўнікаў,
урачыста апрануты ў ханскую мантыю і абвешчаны ханам
Перакопскай арды
19. Лідчына – спрадвечная Віленшчына
У 1506 г. татарскае войска апынулася недалёка ад Лiды, i
смяротна хворы Аляксандар быў вымушаны з'ехаць з горада.
Аднак штурмаваць умацаваны замак татары баяліся. У гэты час было
сабрана народнае апалчэнне колькасцю ў 10 000 чалавек, якое
разбіла татараў у ваколіцах Ліды.
Пасля адміністратыўных рэформ 1565 – 1566 гг. да Лідскага
намесніцтва далучаецца суседнія Астрынскае, Васілішскае,
Радунскае і Эйшышскае намесніцтвы, якія раней уваходзілі ў
Трокскае ваяводства, а таксама далучаюцца вялікія вотчыны,
такія як Беліца, Дакудава, Жалудок, Жыжма, Жырумуны,
Ішчална, Жыжма, Жырмуны, Шчучын і інш. З гэтай тэрыторыі
утвараецца Лідскі павет Віленскага ваяводства.
20. Лідскі павет у
канцы XVI ст.
Лідчына –
спрадвечная
Віленшчына а
Лідскі павет у
сваіх межах
існуе амаль
што 400 гадоў.
21. У XVI ст. Лiда плацiла ў скарбнiцу (1550 г.) падатак 10 коп
лiтоўскiх грошай.
З часоў Стэфана Баторыя тут асядаюць яўрэi. Яны займаюцца
гандлем, чым спрыяюць развiццю горада.
17 верасня 1590 г. Жыгiмонт III надае Лiдзе Магдэбурскае права
і прызначае герб з выявай льва і дзвюма ключамі над галавой.
Прывiлей 1611 г. падцвярджае iснуючыя тут здаўна кiрмашы. У
1638 г. ў Лідскім замку пры сцяне дазволена пабудаваць склеп
для захоўвання дакументаў Лідскага земскага суда і актавых
кніг. Уладзіслаў IV 20 жніўня 1640 г. у Варшаве падцвярджае для
Лiды Магдэбурскае права ва ўсіх яго пунктах, клаўзулах, умовах
і параграфах.
22. Герб, Ратуша і Магдэбурскае права
Лепшы знаўца лідскай гісторыі
XX ст. Міхал Шымялевіч так
інтэрпрэтаваў сімволіку лідскага
герба, сімвалізуюць «ключы –
свабоду, леў – незалежнасць,
каралеўскі плашч – апеку
караля».
Пажар 1891 г. між іншым,
знішчыў будынак б. Лідскай
ратушы. Будынак гэты,
пабудаваны ў XVIII ст., стаяў на
рынкавай плошчы і быў
ўпрыгожаны порцікам з
калонамі. Пры ім існавала
старадаўняя драўляная
пабудова ў гатычным стылі.
Сам будынак служыў вайсковай
гаўпвахтай, а прыбудова –
пажарнай адрынай.
23. У дакументах XVII ст. у Лідзе ёсць толькі бровары,
якія размяшчаліся пры замкавых фальварках, у
касцёльным фальварку Куроўшчыне або Навасёлках
і ў некаторых мяшчан. З рамеснікаў згадваюцца
толькі кавалі і гарбары, а ў таксама рэзнікі. Корчмы
мядовыя, гарэлачныя і піўныя існавалі тут яшчэ ў XV
ст., у часы Казіміра.
У 1680 г. усіх корчмаў у Лідзе было 19, з якіх 10
утрымоўвалася хрысціянамі, у тым ліку адна
бурмістрам панам Янам Амановічам і 9 - яўрэямі.
Штотыдзень па панядзелках адбываўся гандаль, а
два разы ў год - кірмашы. Кірмашы існавалі тут
здаўна і былі пацверджаныя соймам у 1611 г. У часы
Яна Казіміра Ліда лічылася параўнальна вялікім
горадам.
24. Але наступілі цяжкія для Літвы 1654 – 1663 г.г. У восень
1655 г. украінскія казакі прайшлі ўздоўж Нёмана, пусцілі
Ліду і Лідчыну пад шаблю. У год 1656 – голад, а ўвосень
1657 г. эпiдэмiя вынiшчае насельнiцтва гораду. Соймiк
грамнiчны 1658 г. дзеля засцярогi ад эпiдэмii вымушана
праводзiцца ў Мыто. Нарэшце, у 1659 г. расiйскае войска
Хаванскага, пасля працяглай аблогi замка, знiшчае горад
ушчэнт.
У 1702 г. шведы рабуюць i зноў паляць горад, а ў 1706 г.,
абавязваюць гараджан плацiць невыносна вялiкiя падаткi.
З мэтай развіцця, Сойм 1717 г. пакiдае гораду даўнейшыя
iльготы i прывiлеi, вызваляе ад вайсковага пастою, а
кароль Аўгуст II 7 жнiўня 1727 г. падцвярджае прывiлеi
сваiх папярэднiкаў, зацвярджае гандлёвы падатак з крам i
скатабойняў. Аўгуст III 12 лiстапада 1744 г. падцвердзiў
усе гэтыя прывiлеi, а прывiлей 1776 г. залiчыў Лiду да ліку
тых лiтоўскiх гарадоў, якiя захавалi Магдэбурскае права. З
гэтага часу Лiда ізноў паволi ўздымаецца. У 1784 - 1787 гг.
камiсія "boni ordinis" пераглядае ўмовы i гарадскiя
выплаты.
25. У 1794 г. Лiда становiцца сведкам паўстання Касцюшкі.
14 снежня 1795 г. Ліда была далучаная да Расіі, а 8 жніўня 1796
г. прызначаная павятовым горадам Слонімскай губерні.
Лідчыну разбурае вайна 1812 г.
23 мая 1831 г. адбываецца сутычкi расейцаў з паўстанцамi
Хлапоўскага. Руская залога ў ліку 400 чал. якая займала Ліду,
атрымаўшы звесткі аб руху генерала Хлапоўскага з Мастоў у
Вільню, спешна выступіла з горада, але зараз жа за віленскай
заставай была нагнаны паўстанцамі і пасля перастрэлкі
абяззброена.
Лідзяне прымаюць самы актыўны ўдзел у пашстанні 1863 г.
29. Браты Валейкі: Вінцэнт, Антон, Станіслаў
Стэфан Губарэвіч, загінуў пад Дубічамі
у 1863 г., ратуючы Людвіка Нарбута
Вінцэнт Валейка
На ганку дома ў Голдава, першы справа - Антон
Валейка, першы слева Вітольд Валейка
36. Фарны касцёл
Будаўніцтва новага мураванага касцёла пачалося ў 1765 г. і было
скончана ў 1770 г. стараннямі віленскага суфрагана (вікарнага біскупа)
Тамаша Зянкевіча, які выканаў тэстамэнт свайго дзядзькі, біскупа
Міхала Зянкевіча, які перад тым як біскупам, быў лідскім пробашчам. У
тастаменце, напісаным у 1761 г., біскуп рэкамендаваў прыцягнуць да
будаўніцтва Ёгана Крыштафа Глаўбіца або «каго-небудзь яшчэ,
добрага». Касцёл пачалі будаваць на новым месцы, але недалёка ад
старой святыні. Новы касцёл быў асвечаны ў 1768 ці 1780 гг.
Свой агульны выгляд касцёл захаваў да нашага часу, аднак вядома,
што першапачаткова ён меў дзве трохузроўневыя вежы.
37.
38. Кляштар і касцёл кармелітаў
20.05.1672 г. кармеліты, атрымалі ад лідскага войскага Адама Нарбута і
яго жонкі Кацярыны пляц для касцёла. Касцёл і кляштар фундаваў
Мікалай Рыла. Будаўніцтва цягнулася вельмі доўга, і толькі 5 верасня
1714 г. касцёл быў асвечаны Віленскім біскупам Канстанцінам
Казімірам Бжастоўскім пад вызваннем Найсвяцейшай Марыі Панны і св.
Альберта.
41. Лідскі функцыяналізм
Функцыяналізм як архітэктурны стыль сфармаваўся
ў 1920-х гг. як адна з плыней мадэрнізму. Асновай
ідэалогіі функцыяналізму ў архітэктуры стала
стварэнне самымі сучаснымі спосабамі і
канструкцыямі такіх формаў, якія павінны
забяспечыць найлепшае функцыянаванне аб'екта,
пры гэтым усё лішняе адкідалася. Будынак павінен
атрымаць найболей зручную і тэхналагічную
«абалонку» і матэрыяльную базу. «Форма павінна
адпавядаць функцыі» – вось лозунг функцыяналізму.
42. Будынак лідскай пошты
Будынак быў спраектаваны ў 1936 г. Вандай Бёрнер-Пшэўлоцкай. Урачыстае адкрыццё
новага будынка пошты адбылося толькі ў пачатку мая 1939 г.
45. Вандалін Шукевіч
«Незайздросны лёс помнікаў мінулых
вякоў у нашым краі! Дзесьці там, у
цывілізаванай Еўропе, як урады, так і
грамадства атачаюць такія помнікі
клапатлівай апекай, шануюць іх,
амаль пакланяюцца, сцерагуць ад
усялякай шкоды. У нас наадварот,
калі і існуюць яшчэ нейкія абломкі, то
толькі дзякуючы нечуванай іх
трываласці, бо ў нас усё робіцца, каб
іх знішчыць ... для нас мінулае
павінна быць падвойна дарагім, бо ў
ім адным мы можам чэрпаць
натхненне для барацьбы за
нацыянальнае існаванне».
