Әдістемелік тақырып «Грамматикалық тақырыптарды оқыту жолдары»

1. Байназарова Салтанат Даулетовна
қазақ тілі мен әдебиеті пән мұғалімі
«№ 4 Ақкөл орта мектебі» ММ
Ақмола облысы Ақкөл ауданы
Ұйымдастырушы: Блялова Сауле Даулетовна
Грамматикалық тақырыптарды оқыту
Коммуникативтік тілдік қарым қатынасты нәтижелі жолға қоюдың ең
тиімді жолы грамматикалық тақырыптарды жүйелі түрде оқыту болып
табылады. Оқушы сөйлеу барысында сөздің өзгеруін грамматиканы меңгеру
арқылы түсінеді. Сол себепті қазақ тілінің грамматикасын басқа тілді
оқушыларға ең оңай түсінікті оқыту жолдары көзделеді. Оқушыға
грамматикалық анықтамаларды жатқа көп үйретіп айтқызбай, оның
практикалық жағына көп мән беру керек. Грамматика барлық тілдік қарым
қатынастың негізі болып табылады. Яғни грамматика тұрғысында бір
бірімен дұрыс байланыспаған сөздер нақты ойды түсінікті етіп жеткізе
алмайды.
Мысалы, «Айша мектепке автобуспен келді» деген сөйлемді алар болсақ,
олар жеке жеке «Айша, мектеп, автобус, келу» сияқты сөздерден тұрады.
Осы сөздердің грамматикалық заңдылыққа түспеуі ойды жеткізбей тұр.
Сондықтан оқушы өз ойын екінші адамға дұрыс жеткізу үшін белгілі
грамматикалық ережелерді меңгеруі тиіс. Лексикалық тақырыптар мен
грамматикалық тақырыптардың келісті жұптастырылуы көп нәтиже береді.
Мысалы, «Отбасы» лексикалық тақырыбы мен «Зат есім»
грамматикалық тақырыбы.
Ата
Әже кім?
Әке
Шеше
«Менің заттарым» лексикалық тақырыбы мен «Зат есімнің тәуелдік
жалғаулары» атты грамматикалық тақырып.
Компьютер+ ім сөмке+ м
Компьютер +ің сөмке+ң
Компьютер+ іңіз сөмке +ңіз
Компьютер+ і сөмке +сі

2. «Біздің мектеп» лексикалық тақырыбы мен «Реттік сан есімдер»
грамматикалық тақырыбы.
бірінші
Мен екінші қатарда отырамын.
үшінші
бір+ інші
екі+ нші бала
алты+ ншы
тоғыз+ ыншы
«Адам. Адамның дене мүшелері» лексикалық тақырыбы мен «Қалып
етістіктер» атты грамматикалық тақырып.
«Уақыт» лексикалық тақырыбы мен «Есептік сан есімдер» атты
грамматикалық тақырып.
ай
Бір жылда күн бар
апта
Бір айда күн бар
мезгіл
Сағат Неше? адам
«Қалада» лексикалық тақырыбы мен «Сұраулықшылаулар» атты
грамматикалық тақырып.
отыр
адам
жатыр
тұр жүр
неше?
неше?
неше?

3. Қала ма? Алаң ба? Автобус пе?
Көше ме? Дүкен бе? Ескерткіш пе?
«Жануарлар әлемі» лексикалық тақырыбы мен грамматикалық тақырыбы
«Емес болымыздықшылау».
Арыстан емес, жолбарыс.
Түлкі емес, қасқыр.
Түйе емес, жылқы.
«Менің үйім» лексикалық тақырыбы және грамматикалық тақырып
«Көмекшіесімдер».
ішінде алдында
үстінде үйдің астында
артында жанында
Осы сияқты ұқсас тақырыптардыңбір бірімен жұптасуы тіл үйретуде өз
септігін тигізеді. Сөйлеу үшін бұлардыңбірінсіз бірінің мәні болмайды.
Жаттығудың түрлерібойынша кешенді жаттығулар, сөзбенжаттығу,
тіркеспен жаттығу, сөйлеммен жаттығу, мәтінмен жаттығу болыпбөлінетін
түрлері арқылы оқушылармен жүйелі жұмыс жүргізуқажет.
Грамматикалық тақырыптарды меңгертуге сөз таптарыныңорынтәртібін
тиянақты түрде түсіндіру. Мысалы, Оқушы бес қызылшар алды. Сондазат
есім бірінші орында, екінші орындасан есім, үшінші орындасынесім,
төртінші орындазат есім, бесінші орындаетістік екенін оқушының санасына
мысалдар арқылы жеткізу керек. Мысалы, сөз тіркесіндегі сөздердіңорны.
1. ... сан есім
екі алма
2. ... зат есім
1. сан есім
2. сын есім үш қызылалма
3. зат есім
Қорытаайтқанда, тіл үйрету барысындаграмматикалықматериалдар жеке
оқытылмай, сөздің формасымен, мағынасымен, қолдануорындарымен
үйлестіре оқытылғандағана жұмыс нәтижелі болмақ.

4. Тіл дамыту
Тіл дамыту- тіл үйретудегі қарым-қатынас құралын іске асыру. Оқу орыс
тілінде жүргізілетін мектептерде оқушының тілін дамыту лексикалық және
грамматикалық тұлғаларды меңгерту, оларды сөйлемде қолдану дағдыларын
қалыптастыру, сөз, сөз тіркесі, сөйлем арқылы тілдік әрекетке жетелеу болып
табылады. Оны төмендегі сызбадан байқауға болады.
Мұндай көзқарасты ғалым З.Ш.Есназарова ұсынып, тиімділігін өз
еңбектерінде дәлелдеген. Осы тұрғыда ғалым Ә.Жүнісбековтің оңай
жолдармен сөйлем құрап үйрену тәсілін қолдануға болады.
Мысалы: Шырын.
Тәтті шырын.
Тәтті шырын алдым.
Мен тәтті шырын алдым.
Мен тәтті шырын дүкеннен алдым.
Мұндай әдіспен сөйлем құратуды І және ІІ жақта үйреткен тиімді болмақ.
Сөз, сөз тіркесі, сөйлем - байланыстырасөйлеудің бастапқы алғы шарттары.
Сөйлеу үшін оқушының жеткілікті белсенді қоры ьолу керек, әрі
байланыстырып сөйлем құрау заңдылықтарын меңгеру керек.
Байланыстырып сөйлеудің заңдылықтарын оқушыға ереже түрінде емес,
әр сабақта тәжірибе түрінде меңгертіп, дағды қалыптастыру қажет.
Демек, фонетика, лексика, грамматика, синтаксис деп тілдік тұлғалар
оқытылмайды. Оларды тек кім? не? неше? нешінші? қалай? қандай? ма?
ме? ба? бе? па? пе?- лар,- лер,- дар,- дер,- тар,- тер деп түсіндіру тиімді
болады. Яғни тілдік нұсқалар таныстырылып, үйретіледі. Әрң оларды
қолдану жолдары меңгертіледі. Тілдесім әрекетіне жету үшін жеткілікті сөзді
қор болуы да маңызды. Сөздік қоры мол адам өз ойын екінші адамға
жеткізуге қиындық тудырмайды. Сондықтан оқушының сөздік қорын
байытуға үлкен мән беру керек. Сөздік қордың белгілі бір жүйемен
жүргізілуі, оның тоқсан сайын, жыл сайын артып отырылуы көзделеді.
Оқышы әр сабақ сайын жаңа сөз үйренеді, ол сөзді бірнеше рет қайталап, әр
сабақта еске түсіріп отырса, жазбаша және ауызша жұмыс түрлерімен
оқушының санасына берік қалыптастыра ғана ол белсенді сөздік қорына
енеді. Жаңа сөзді үйретуде әр түрлі әдіс тәсілдерді пайдалану өте тиімді.
Ал оқушы сөздік қорын тілдік қарым-қатынаста пайдалана алмаса, ол тіл
біледі деп есептеуге болмайды. Сол себепті оқушыларды жаттықтыру
жұмысы басты орынға қойылады.
сөз сөз тіркесі сөйлем мәтін

5. Адам ойынтауызша және жазбаша түрде жеткізеді. Сол себепті оқушының
тілі ауызша және жазбаша дамиды.
Байланыстыра сөйлеудің заңдылықтарын оқушыға ереже түрінде емес,
практикалық жолдармен сөйлеуде қолданту, жаттықтыру, қалыптастыру –
тіл дамытудың негізгі түп қазыға деп айтуға болады. Сондықтан тіл дамыту
тілдік нұсқалармен біріктіріле оқытылады.
Демек, тіл дамыту сөздік қорды нәтижелі қолданып, сөздерді бір-бірімен
орынды байланыстырып сөйлем, грамматикалық тұлғаларды сауатты
пайдалану болып табылады.
Ойын әдісі
Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқып - үйрету барысында ойындардың
алатын орны ерекше. Әр сабақтың тақырыбына сай орындарды пайдаланып
отыру оқушылардың тіл үйренуге деген қызығушылығын, ынтасы мен
зейінін арттырады. Басты мақсат - ойын әрекеттері арқылы тілдік
материалдарды меңгертіп, сөздік қорды молайтып, тілдесім әрекетіне
жетелеу.
Ойын барысында грамматикалық анықтамаларды, тілдік нормаларды
игеру мүмкіндіктері мол болады. Сабақта мұғалімнің диктаторлық рөлі
жойылып, оқушылардың серіктестікке, ынтымақтастыққа, бірігіп жұмыс
істеуге деген қызығушылықтары артады. Адамның жас ерекшелігіне
қарамай, яғни адам балалық шағынан бастап кәрілікке жеткенше ойын
қажеттілігі жетелеп отырады. Ал жас баланың ой өрісі ойын арқылы
дамиды. Ойын барысында баланың адамгершілік қасиеттері, өмірге деген
көзқарасы, қызығушылығы қалыптасады. Ойын арқылы сыныптағы нашар
оқитын оқушыларды да сабаққа нәтижелі тартуға болады.
Қазақ тілі сабақтарында рөлдік ойындардың маңызы зор. Ойын
оқушылардың сол орындалатын іс-әрекеттер арқылы тіл үйренуге деген
сезімін қалыптастырады.
Ойындарды төменгі мақсатта пайдалануға болады.
Олар:
1. Қазақ тіліне ғана тән дыбыстарды дұрыс айтуға, жазуға жаттықтыруға;
2. Оқушылардыі тілдік қарым қатынасқа түсу дағдыларын дамытуға;
3. Жағдаяттар туғызып, іс-әрекеттер арқылы сөйлетіп үйренуге.
Белгілі педагог А.С.Макаренко баланың ойын үстінде түрлі таным
түсініктері, қасиеттері дамып, қабілеті мен белсенділігі артатынын атап
көрсеткен. Сабақта ойналатын дидактикалық ойындардың пайдасы өте зор.
Ол ойындарды тақырып бойынша өзгертіп тұруға ыңғайлы болады.
Ойынның мақсаты, шарты балаларға түсіндіріледі.

6. «Араларға көмек»
Ойынның мақсаты: Оқушыларға байланыстырып сөйлеу дағдыларын
қалыптастыру.
Ойынның шарты: Тақтаға араның ұясындағы балға келе жатқан аюдың
суреті ілінеді. Аюдың балға келе жатқандығын ескертуге күзетші ара басқа
араларға кетеді. Оқушыларға тақырыпқа байланысты грамматикалық
тапсырмалар беріледі.
1. Берілген сөздерден дұрыс сөйлем құрау.
2. Түбір мен қосымшаны айыру.
3. Сұраулық шылауды дұрыс жалғау.
4. Көптік жалғауын дұрыс жалғау.
5. Реттік сан есімдердің жұрнағын табу.
6. Септік жалғауларын табу.
«Түйені жетектеу»
Ойынның мақсаты: Оқушылардың тақырыпты қандай дәрежеде
түсінгендерін және өз беттерінше жұмыс істеуге дағдыландыру. Бұл
тапсырманы жазбаша орындауға болады. Ойынның шарты: Мұғалімнің
үстеліне түйенің макеті немесе суреті қойылады. Кімде кім жаттығудағы
сөздерді көшіріп жазып, түбірін тауып, астын сызса және бірінші болып
тапсырманы дұрыс орындаған бала түйенің жібін алып жетектейді.
Ойындардың қажеттісін іріктеп ала білу ұстаз шеберлігіне байланысты.
Бастауыш мектепте сөздік ойындардың алатын орны ерекше. Сондықтан әр
сабақта сөздік ойындарын қолдануға болады. Сондай ойындардың бірі
«керекті сөзді тауып айт». Оқушыларға ойын тәртібі түсіндіріледі. Кейін
ойын бастауыш тақырыпты атап, сол тақырыпта өтілетін жаңа сөздері
айтуды талап етеді. Ойын бастауыш тақырып сайын басқа оқушылармен
ауыстырылыпотырады. Сөздікойынын «Сиқырлы қоржын»деп атап, сынып
оқушыларын екі топқа бөліп, қоржыннан алынған сөздердің санына
байланысты ұпай жинатып, жарыс түрінде де өткізуге болады.
Қазақ тіліне және дыбыстарды өткеннен соң «бір әріпке бес жауап» ойынын
ұсынуға болады. Бұл ойын баланың қисынды ойлау қабілетін, тездікке,
шапшандыққа баулиды.
Мысалы, ә дыбысына:
1. Қыздың аты --
2. Ұлдың аты --

7. 3. Оқулықтың атауы --
4. Үй құсы --
5. Әкемнің шешесі – т.б.
Сабақта өткізілетін грамматикалық ойындардың өзіндік ерекшелігі бар.
Грамматикалық анықтамаларды меңгертуге тақта алдында жұмыс істеуге
немесе жарыс ойын түрінде тақырыпты бекітуге қолайлы.
Кім? Кімдер?
Не? Нелер?
Осы ойын барысында көптік жалғауды дұрыс жалғай білу дағдысы
тексеріледі. Сол сияқты реттік сан есімдердің жұрнақтары меңгеруге тақтаға
сандар жазып, білімдерін тексеруге болады.
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9
Әрі жұрнақтары бөліп, астын сыздырып, оқушының санасына берік
қалыптастыру үшін өте тиімді ойын.
Сөзжұмбақ ойыны да балалардың ой өрісін өсіруге, ізденімпаздыққа
баулиды.
Әріп жұмбағы
1. гусь
2. заяц
3. волк
4. арбуз
5. стена
6. ласточка
7. гвоздика
8. скворец
«Буын жұмбағы»
Б Б Б Б Б
А А А А А
қ қ қ қ қ қ қ қ

8. Бастауыш сыныптарда сергіту сәтін де ойынға айналдырып өткізуге
болады. Балаларды сабақта жалықтырып алмас үшін сабақ ортасында
қозғалыстар жасап, орындарынан тұрғызып, әр түрлі қимылдар жасау
балаларға өте ұнайды. Мына төмендегі сергітулерді алсақ.
Орнымыздан тұрайық,
Қолымызды созайық.
Бір отырып, бір тұрып,
Бір отырып, бір тұрып,
Демімізді алайық.
***
Бір, екі, үш деп,
Орнымыздан тұрамыз.
Аққу болып ұшамыз.
Төрт, бес, алты, жеті, сегіз деп
Қайта келіп қонамыз.
Қорыта келсек, ойын арқылы оқыту балалардың жүйкесіне салмақ
салмай, қызықтыра, ұғындыра оқыта үйретуді ұйымдастыру әр
ұстаздың шеберлігіне, шығармашылығына байланысты болмақ.