Theoretische achtergrond In historisch onderwijsonderzoek is de materiële leeromgeving een belangrijk object van onderzoek (cf. Van Den Driessche, 2009). Over de relatie tussen recente onderwijsontwikkelingen en de fysieke leeromgeving is minder geweten. Een van deze nieuwe ontwikkelingen is de implementatie van informatie- en communicatietechnologie (ICT). Het spreekt voor zich dat technologieën zoals digitale borden, computers of laptops de inrichting van de leeromgeving kunnen beïnvloeden. Bovendien lijkt de specifieke plaats van ICT gerelateerd aan het gebruik ervan. De plaats van computers in de klas bijvoorbeeld leidt tot een frequenter gebruik van ICT als oefen- en informatietool terwijl computers in een PC-lab het gebruik van ICT ter bevordering van technische vaardigheden bevorderen (Tondeur, Valcke, & van Braak, 2008). Naast dergelijke exploratie is echter maar weinig geweten over het belang van de specifieke plaats van ICT in de leeromgeving. Onderzoeksdoel en methode Met deze studie onderzoeken we de plaats van ICT in de fysieke leeromgeving (onderzoeksvraag 1). Daarnaast wordt bestudeerd of de plaats van ICT gerelateerd kan worden aan het didactisch gebruik ervan (onderzoeksvraag 2). In functie van de eerste onderzoeksvraag werd een typologie ontwikkeld op basis van het fotografisch materiaal van de bankopstelling van 115 klassen in 12 Vlaamse lagere scholen. Vervolgens werd per type klasinrichting de specifieke plaats van ICT geanalyseerd. Deze resultaten dienden voor de selectie van casussen in functie van de tweede onderzoeksvraag waarbij leraren werden geïnterviewd over de relatie tussen de plaats van ICT, de klasinrichting en het educatieve gebruik van ICT. Resultaten Er werden zeven verschillende types bankopstelling onderscheiden. De voorkeur voor een bepaald type wordt vooral bepaald door de zichtbaarheid van het bord, de controlemogelijkheden, concentratieverhoging en de leerlingen-klasgrootteratio. De plaats van ICT in de klas wordt vaak beïnvloed door de fysische eigenschappen van ICT en de toegang tot stroom en Internet. De meeste computers bevinden zich achteraan in de klas voor leerlingen-gebruik en vooraan voor ICT-gebruik door de leraar (vaak in combinatie met beamer of digitaal bord). Opvallend is dat ICT ook een plaats krijgt buiten de klassen, zoals bijvoorbeeld in een gang. Het regelmatige gebruik van ICT wordt echter sterk beïnvloed door de directe beschikbaarheid ervan. Gedurende de presentatie wordt verder ingegaan op de relatie tussen de plaats en de aard van het ICT-gebruik. Wetenschappelijke betekenis Gebaseerd op de bevindingen van deze studie, concluderen we dat niet alleen de technologieën zelf, maar ook de fysieke plaats van ICT in de leeromgeving gerelateerd kan worden aan het didactisch gebruik ervan. Deze resultaten zijn dan ook van belang voor een doordachte inrichting van de leeromgeving in functie van het educatief gebruik van ICT.

1. De plaats van ICT in de fysieke leeromgeving
en de invloed ervan op de klaspraktijk
Jo Tondeur, Ellen De Bruyne,
Maarten Van Den Driessche
Universiteit Gent
Susan McKenney
Universiteit Twente

2. De klasinrichting brengt de betekenis tot uitdrukking
die iedere generatie aan het onderwijs heeft gehecht
(Poelje; in Lagerweij, 1973)

3. Veel historisch onderzoek naar de materiële leeromgeving
(cf. Herman et al., 2012; Van Den Driessche, 2009)

4. “The space should reflect the pedagogy”
(Myers, 1993)
Herman, F., Van Gorp, A., Simon, F., &
Depaepe, M. (2011). The organic growth of the
decroly school in Brussels: from villa to school,
from living room to classroom (pp. 241-259).

5. Over de relatie tussen recente innovaties (bv. ICT)
en klasinrichting is minder geweten

6. • Aantal PC’s heeft invloed op ICT-integratie (Voogt & Knezeck, 2013)
• PC-labs beperken de optimale benutting van ICT (Zandvliet, 2006)
- PC-lab niet de plaats voor aanleren van 21st CS (Voogt & Roblin Pareja, 2012)
• Plaats van ICT bepaalt mee het gebruik ervan (Tondeur et al., 2008)
- PC’s in de klas (Oefen/informatietool) versus PC-lab (ICT-vaardigheden)
- Gebruik van het digibord gerelateerd aan plaats van het bord en de positie van
de leraar (Koster et al., 2013)
Focus van deze studie:
De plaats van ICT in de leeromgeving

7. Onderzoeksdoel en methode
“How matter matters”
(Garlile et al. 2013)
Types klasinrichting onderscheiden (incl. plaats van ICT)
Fotografisch materiaal bankopstelling en ICT
> 12 Vlaamse lagere scholen > 115 klassen
Kwalitatieve analyse: grafische weergave en
inventaris van technologie per klas
Relatie klasinrichting / plaats van ICT / ICT-gebruik
> Semi-gestructureerde interviews met leraren:
selectie op basis van type opstelling + plaats ICT
Verticale en horizontale analyse

8. School
Ligging
Onderwijsnet
Bouwjaar
S1
Stad
1
1905
S2
Stad
1
1960
S3
Stad
2
1979
S4
Stad
3
1950-­‐1960
S5
Pla/eland
1
Oud
gebouw:
onbekend
Nieuw
gebouw:
2003
S6
Pla/eland
1
Oud
gebouw:
unknown
Nieuw
gebouw:
2007
S7
Stad
2
1924;
Gedeeltelijk
gerenoveerd
in
2010
S8
PlaAeland
2
Gerenoveerd
in
1970;
Nieuw
gebouw:
1970.
S9
PlaAeland
1
1976
S10
Pla/eland
1
Meer
dan
150
jaar
oud
S11
Stad
3
1953
S12
Stad
2
1875
(voormalig
klooster)
(1) Gesubsidieerd vrij onderwijs; (2) gesubsidieerd officieel onderwijs; (3) GO!
In vet: scholen geselecteerd voor interviews; In rood: casussen

9. Typologie bankopstelling
• 1: enkelfrontaal
• 2: dubbelfrontaal
• 3: rijfrontaal
• 4: groepen
• 5: u-vorming
• 6: combinatie
• 7: vierkant
2
29
15
14
2
51
2
Type 1
Type 2
Type 3
Type 4
Type 5
Type 6
Type 7

10. Typologie bankopstelling
Tondeur, J., De Bruyne, E., Van Den Driessche, M., McKenney, S., & Zandvliet, D. (2015). The physical placement of classroom technology
and its influences on educational practices. Cambridge Journal of Education, (March), 1–20. doi:10.1080/0305764X.2014.998624
Klas Danny
Klas Lena
Klas Sara

11. Casus 1: Klas Lena
4e leerjaar, 26 lln
“Met zoveel leerlingen kan ik ze enkel in rijen zetten en bovendien speelt het
bord een belangrijke rol in de 2e graad”
“Door gebrek aan plaats gebruik ik de digiklas en PC-lab”

12. Casus 2: Klas Sara
6e leerjaar, 16 lln
“Ik zou niet meer zonder mijn digibord kunnen: als ze vragen juf waar ligt
Zambia, hup een klik en zie…”
“De klasinrichting is belangrijk omdat mijn leerlingen veel moeten communiceren.”

13. Casus 3: Klas Danny
6e leerjaar, 20 lln
“De klasinrichting nodigt uit om ICT meer te gaan gebruiken: de leerlingen
moeten zich niet te verplaatsen”
“Ik vind het belangrijk dat mijn leerlingen samenwerken”

14. Leraar
Casus 1 Casus 2 Casus 3
Lena Sara Danny
Typologie Rijfrontaal U-vorm Groepen
Motieven
Zichtbaarheid bord,
klasgrootte, controle
Interactie,
Zichtbaarheid digibord
Direct gebruik ICT,
Groepswerk
Aantal PCs 1 2 10
Digibord ✓ ✓ ✓
PC-lab ✓ ✓ ✓
Plaats van PCs Achteraan Vooraan en achteraan Op de banken
Type ICT-
gebruik
Differentiatie, opzoeken,
als beloning
Vooraan: gebruik digibord door
leraar, achteraan: contractwerk
Individueel & groepswerk,
informatie tool
Motieven
Beperkte ruimte,
controle
Contractwerk stoort andere lln
niet; in PC-lab: individueel
gebruik, bv als oefentools
Steeds bij de hand

15. Plaats ICT bepaald door fysische eigenschappen
Internet/stroomkabel

16. Plaats ICT ook bepaald door gebruiker
klascomputer
PC Leraar

17. ICT krijgt ook plaats buiten de klassen
“The school is much more
complex than just the
classes as separate
structures”
[Van Den Driessche, 2008]

18. Samengevat
Klasinrichting & plaats ICT
Bepaald door klasgrootte (lln & lokaal)
Bankopstelling & plaats ICT bepalen mee type ICT-gebruik (cf. ‘configuraties’
Fisher, 2005)
Van 1 scherm (schoolbord) naar verschillende schermen
Klassen zijn niet langer (alleen) gericht naar het bord (Van Den Driessche, 2009)
Impact verschillende schermen (Digibord, klascomputers, PC-klassen)
Rol mobiele technologie (Sølvberg andRismark, 2012)
De klas voorbij …
ICT leidt tot activiteiten buiten klasmuren: PC-lab, bib, gangen, …
Hoe ziet de school voor de toekomst eruit?

19. “The social agency can be exercised relative to ‘things’
and social agency can be exercised by ‘things”*
*A. Gell, ‘Art and Agency. An anthropological theory’ in: Oxford: Oxford University Press, pp.12-22 especially p.18

20. Wordt vervolgd
Relatie innovatieve inrichting – 21st CS
Ethnografische studie (observaties & interviews)
Biografieën van klassen: evolutie van het klaslokaal
Stimulated recall interviews
School voor de toekomst
Ontwerpgericht onderzoek

21. De plaats van ICT in de fysieke
leeromgevingen de invloed
ervan op de klaspraktijk
Presentatie en paper beschikbaar via
https://ugent.academia.edu/JoTondeur