1. S.EG101 С.Сэлэнгэ
Лекц №15

2. Хураангуй: Тогтвортой хөгжлийн
үндсэн зорилго, зарчмууд, байгаль
экологийн тогтвортой хөгжилд гүйцэтгэх
үүргийг судлан тогтвортой хөгжлийн гол
цөм болсон хөрөнгийн хэлбэрүүд
Түлхүүр үг:
эдийн засаг,
экологи, нийгэм
соёл, газрын
хэвлий, хөгжил
• Экологийн хямралын шалтгаан, тэдгээрийн зүй
бусын өсөлтийг багасгах
• Тогтвортой хөгжихөд нөлөөлөх дотоод хүчин
зүйл, зорилго
• Байгаль экологийн байдал тогтвортой хөгжихөд
нөлөөлөх нь
Дэд сэдэв

3. Дэлхий ертөнц дээр байгаа юмсыг ерөнхийд нь хоёр
хувааж үздэг. Үүнд:
1. Байгалийн өөрийн бүтээгдэхүүн. Сав шим ертөнцийн
юмс үзэгдэл. Газар, шороо, ус, агаар, газрын хэвлий,
түүний баялаг, биологийн төрөл зүйл гэх мэт.
2. Нийгмийн хөгжлийн явцад бий болсон үйл мандал
буюу хүний гараар бүтээсэн хөдөлмөрийн
бүтээгдэхүүн орно.
1970-аад оны үеэс тогтвортой хөгжил хэмээх ойлголт гарч
дэлхийн улс орнуудын хөгжлийн гол чиг баримжаа, үзэл
баримтлал боллоо. Тэгвэл тогтвортой хөгжил гэж юу вэ?
Экосистемийн тэтгэх даацын хүрээнд аж төрж буй
хүмүүсийн амьжиргааны түвшнийг дээшлүүлэхийг тогтвортой
хөгжил гэх буюу угтаа хүнийг тал бүрээр хөгжүүлэн дэвжээх,
тогтвортой хөхүүлэн тэтгэж хөгжүүлж байна гэсэн санаа юм.

4. Сонгодог эдийн засгийн онол нь
мөнгө хөрөнгөөр тодорхойлогдох
зүйлд илүү анхаардаг ба экологийн
хүчин зүйлийг илэрхийлдэггүй.
Аль ч засгийн газар дотоодын нийт
бүтээгдэхүүн өсөж байвал эдийн
засаг хөгжиж байна гэж үздэг.
Хүн өөрийнхөө нийгэм, биологийн өсөлт, хөгжлийн явцдаа хийж
бүтээсэн бүхнийг хөгжлийн үр дүн гэж үздэг. Хүн байгалийн
хоорондын харилцаа буюу хөгжил, байгалийн харилцан
үйлчиллийн асуудал өнөөдөр чухал ач холбогдолтой болж байна.
Нийгмийн хөгжилд байгаль эерэг, сөрөг нөлөө үзүүлж байгаа бол
хөгжил нь эргээд байгальдаа зохицох шаардлагатай болж байна.
Сонгодог эдийн засгийн онолоор хөгжлийн үр дүнг
дотоодын нийт бүтээгдэхүүний өсөлтөөр шалгуур болгож авч
үздэг.

5.  Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний өсөлт нь байгаль
орчны доройтол, цэвэр агаар, цэнгэг усны бохирдол, ан
амьтны болон биологийн төрөл зүйлийн хомсдлыг
илэрхийлэн гаргах боломжгүй юм.
 Гэтэл ХАА, МАА-н бүтээгдэхүүний ашиг шим
дээшлүүлэх, газар тариалангийн ургацыг
нэмэгдүүлэхэд анхаарч байгаа мөртлөө эдгээр
бүтээгдэхүүний эх үүсвэр болсон байгаль орчин
доройтож муудаж байгааг ойлгож тооцож чаддаггүй.
 ДНБ-ний өсөлтийн статистик үзүүлэлт нь тухайн
орны хөгжлийг дангаараа илэрхийлж чадахгүйд хүрч
үүний цаана “чанарын” үзүүлэлт гэж нэн чухал байна.
Үүнд:

6. Энэхүү чанарын үзүүлэлтэд байгаль
орчны төлөв байдал, хүн амын
амжиргааны түвшний асуудал гол
байр суурь эзэлнэ.
Түүхийн өнгөрсөн хугацаанд
дэлхий дахиныг түгшээсэн
хүлэмжийн хий, озоны цоорхой,
дэлхийн дулаарал, далайн
түвшний ихсэлт, ган, цөлжилт,
биологийн төрөл зүйлийн
хомсдол, хүчиллэг бороо, удаа
дараа тохиолдох байгалийн
гамшиг гээд маш олон асуудал
нь байгаль орчны талаар улс
гүрэн, бүс нутаг, дэлхий дахины
гол бодлого,анхаарлыг
хандуулахаас өөр аргагүй
гэдгийг сануулж байна.
Үүнээс үүдэж дэлхийн улс
орнууд эдийн засгийн өсөлт,
хөгжлөө нийгэм, экологийн
асуудалтай холбон үзэх боллоо.
Ялангуяа НҮБ, түүний төрөлжсөн
байгууллагууд хөгжил, байгаль
орчны асуудалд онцгой анхаарч
1972 он, 1992 онуудад 2 удаа
дэлхий дахиныг хамарсан НҮБ-
ийн хэмжээний бага хурал
зарлан хуралдуулж хүн
төрөлхтний 21-р зуунд мөрдөх
гол чиг баримжааг тодорхойлсон
баримт бичиг болсон.
Энэхүү хөтөлбөр нь: Хөгжиж буй
орнуудын нийгэм эдийн засгийн
тогтвортой хөгжлийг хангах,
хурдасгах

7. Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал анх 1970-аад
оны сүүлчээр гарсан, 1980 онд Олон улсын байгаль
хамгаалах холбооноос, НҮБ-ийн байгаль орчины
хөтөлбөр, Даян дэлхийн байгаль орчны сантай
хамтран уг үзэл баримтлалыг авч үзсэн байдаг.
Тогтвортой хөгжил нь хүний амьжиргааны түвшнийг
дээшлүүлэхэд чиглэсэн болохоор түүний материаллаг
нөхцөл болох байгалийн нөөц баялаг, байгаль орчин
нь эдийн засгийн үр ашиг, өсөлт дэвшилттэй зайлшгүй
холбоотой цогцолбор ухагдахуун болдог. Тогтвортой
хөгжил нь хөгжилтэй, хөгжиж буй, буурай хөгжилтэй
гэх мэт аль ч улс гүрний улс төр, эдийн засаг, нийгэм
экологийн нийтлэг зорилго болно. Тогтвортой хөгжил
нь хүний үйл ажиллагааг хөгжлийн явцтай чадамгай
зохицуулан нийцүүлж ирээдүй хойч үеийнхээ
хэрэгцээг хохироолгүйгээр одоогийнхоо эрэлт
хэрэгцээг хангахад байгаль орчин, байгалийн нөөцийг
зохистой ашиглах асуудлыг тодорхойлж байгаа юм.

8. • үр ашигтай байх
• өсөн нэмэгдэх
Эдийн
засгийн
зорилго:
• байгалийн нөөцийг зохистой ашиглах
• байгаль орчныг доройтуулахгүй байх
• байгалийн гамшгийн аюулыг бууруулах
Экологийн
зорилго :
• ядуурлыг арилгах
• амьжиргааны төвшинг дээшлүүлэх
• шударга ёсыг тогтоох
Нийгэм
соёлын
зорилго :
• Тогтвортой хөгжил нь эдийн засаг, экологи, нийгэм-соёлын гэсэн
үндсэн гурван гол зорилготой. Эдгээр нь тус бүрдээ үндсэн агуулга,
чиглэлтэй байдаг.

9. Гэхдээ эдгээр гурван гол зорилго нь өөр хоорондоо хавсарсан нийтлэг
хандлагатай байдаг. Үүнд:
Эдийн засаг-экологийн хавсарсан хандлага нь аливаа нэгэн төсөлд
байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөллийн үнэлгээ хийх, үнэлэмж дүгнэлт гаргах,
тухайн үйлдвэрлэлээс байгаль орчныг доройтуулах бохирдуулахад
учруулах хор нөлөөний төлбөрийн өртөг зэргийг тооцох асуудал орно.
Экологи-нийгэм соёлын хавсарсан хандлага нь аливаа асуудлыг шийдэхэд
олон нийтийн оролцоог сайжруулах, зөвлөмж зөвөлгөө өгөх, олон эшт
үзлийг дэмжин тэтгэхэд голчлон анхаарна.
Эдийн засаг- нийгэм соёлын хавсарсан хандлага нь нийгмийн орлогыг зөв
хүртээмжтэйгээр зохистой хуваарилах, дахин хуваарилах, ажилгүйдлийг
арилгах, аливаа нэгэн төслийг тодорхой хүрэх зорилготойгоор гүйцэтгэх
асуудлыг дэвшүүлэн тавьдаг.
Тогтвортой хөгжлийг хангах эдийн засгийн хандлага нь Хикс-
Линдахлын томъёололд үндэслэдэг. Энэ томъёолол нь орлогыг хамгийн
дээд боломжтой хэмжээгээр олж авахдаа тэрхүү ашиг орлогыг буй болгож
байгаа суурь үндэс болсон хуримтлал баялгаа хадгалж хамгаалах нь зүйтэй
гэж үздэг. Энэ номлол нь хязгаарлагдмал нөөцийг арвич хямгач ашиглах,
эдийн засгийн үр ашигийг найдвартайгаар олж авч байхад чиглэнэ.

11. Хүний нийгмийг
дээдлэн халамжлах
Хүний амжиргааны
түвшинг
дээшлүүлэх
Газар дэлхийн
оршин тогтнол,
олон талт байдлыг
хамгаалах
Газар дэлхийн
чадавхи, даацыг
хамгаалах
Хүн ардын үзэл
бодол, үйл
ажиллагааг өөрчлөх
Хөгжил, байгаль
хамгаалах
асуудлыг улс
үндэстний хүрээнд
нэгдмэл бодлогоор
явуулах
Дэлхий дахины улс
хоорондын холбоо,
хамтын ажиллагааг
өргөжүүлэх,
хөгжүүлэх зэрэг
асуудлыг авч үздэг.
• Тогтвортой нийгмийн үндсэн зарчим нь:

12. Хүний үйл ажиллагааны физик,
биологи, нийгмийн нөлөөллийг
гүнзгий сайн ойлгох
Тухайн бодлого төслийн
дизайныг сайжруулах, орчинд
ээлтэй бизнес хөрөнгө
оруулах шийдвэр гаргахад
түлхэц болохуйцаар орчинд
учрах хохирлын эдийн
засгийн агуулгыг мэдэж
үнэлэх
Хүний хүчин зүйлс болон
байгалийн нөөцийг
хамгаалах, зохистой ашиглах
удирдлага зохицуулалтыг
бэхжүүлэхэд чиглэсэн
бодлогын арга хэрэгслийг бий
болгох шаардлагатай юм.
Дэлхийн улс орнууд өнөө үед
байгаль орчин, тогтвортой
хөгжил гэсэн загварыг
баримтлах болсон нь тухайн
улс орныхоо эдийн засгийг
хөгжүүлэхдээ байгаль
орчинтойгоо нийцсэн
бодлого, үйл ажиллагааг
баримтлахыг хэлж байгаа
хэрэг юм.
Эдийн засгийн хөгжил нь
байгалийн нөөц, байгаль
орчны онцлогоос зайлшгүй
хамаарана.
• Тогтвортой хөгжлийн үндсэн зарчимын асуудлыг
илүү тодорхой болгохын тулд:

13. Байгалийн нөөц, орчны
нөхцлийг зөв үнэлж тооцсоноор
хөгжил нь эцсийн дүндээ хүн
ардын амжиргааны нөхцлийг
дээшлүүлэх зорилгод нийцнэ.
Эдийн засгаа
хөгжүүлэхийн тулд зохих
хэмжээний хөрөнгө,
санхүүгийн хуримтлал бий
болгох хэрэг гарна. Үүний
тулд байгалийн баялгийн
нөөцийг зохистой ашиглах
нь мэдээж хэрэг. Гагцхүү
ашиглаж байвал
хамгаалах үүргийг ард
иргэддээ хүлээлгэх
хэрэгтэй. Байгалийг
хамгаалах үйл ажиллагаа
нь түүнийг зохистой
ашиглахтай холбоотой
явагдана.
Зөвхөн дан ганц
хамгаалах гэж зүтгэснээр
байгаль орчныг хамгаалж
чаддаггүй нь дэлхийн
олон орнуудын гашуун
туршлага, манай орны
сүүлийн 40-50 жилд
өнгөрүүлсэн түүхэн
байдлаас ч тодорхой
боллоо. Иймд байгалийг
ашиглагчид л түүнийгээ
хамгаалж чадна.

14. 1. Өнөөдөр үйлдвэржсэн ихэнх орнууд хөгжилд хүрэхийн тулд байгаль
орчноо ихээхэн сүйтгэж, газрын баялгаа маш ихээр шавхсан байдаг.
2. Гэтэл тодорхой хөгжлийн түвшинд хүрсэн үед нь хүн амьдрах таатай
нөхцөл, орчин бий болгох шаардлага зайлшгүй гардаг.
3. Байгалийн жинхэнэ бодит орчныг бий болгоход хөгжилд хүрснээсээ
илүү зардал гаргах болоо.
4. Байгаль орчныг хамгаалах нь эдийн засгийн хувьд доройтсон байгаль
орчныг нөхөн сэргээхээс илүү хямд төсөр байдаг.
5. Үйлдвэржсэн өндөр хөгжилтэй орнуудын экологид учруулсан сөрөг
нөлөөллийн уршиг тухайн улс оронд төдийгүй, бүс нутаг, дэлхий
дахинд муугаар нөлөөлж түүний хортой үр дагаварыг хүн төрөлхтөн
хамтдаа амсаж хэлмэгдэж байна.Энэ бүхэн нь эдүгээ хүн төрөлхтөн
тавлаг тухтай, аятай таатай амьдрах нөхцөл, боломжийг муутгасаар
байгаа хэрэг юм.
6. Ийм учраас дэлхийн улс орнууд ганц амьдрах өлгий болох газар
дэлхийнхээ төлөө санаа тавьж түүнийгээ хамгаалах, хөгжлийн төлөө
хамтран ажиллах шинэ үзэл баримтлалд нэгдэх хандлага
давамгайлах боллоо.
• Нэгэнт л байгалиас хүртэж байгаа нь ашигтай л юм бол орлого олох
эх булаг, суурь үндэс болсон байгалиа хайрлаж хамгаалж ашиглах
болно.
Үүнээс үндэслэн эдийн засгийн хөгжлийг хангахдаа байгаль
орчныг хамгаалах, ашиглах бодлогын зохистой харьцаа, тэнцвэрийг
зохицуулахад чиглэгдэнэ.

16. Байгалийн хөрөнгө :
биологийн төрөл зүйл,
эрдэс баялгийн нөөц,
газар, агаар, ус зэрэг
экосистемийг
ашигласнаас үргэлжлэн
олох орлого
Үйлдвэрлэсэн
хөрөнгө: машин
техник, барилга
байгууламж, дэд бүтэц
Хүний хөрөнгө: мэдлэг
боловсрол, чадвар
дадлага, эрүүл мэнд,
урлаг соёлын авъяас
билэг
Нийгмийн хөрөнгө :
хүмүүс болоод
бүлэглэлүүдийн хамтын
ажиллагааг хөгжүүлэх
бүтцүүд, төрийн бус
байгууллагууд, бусад
тогтолцоо
Санхүүгийн хөрөнгө :
хөрөнгийн бусад
хэлбэрүүдийг мөнгөн
дүнгээр илэрхийлсэн
дүн юм.
• Тогтвортой хөгжлийн нэг гол цөм нь хөрөнгө. Хөрөнгө нь үндсэн 5
хэлбэртэй.

19. Байгаль орчинг хамгаалах, түүнтэй зохицож амьдрах явдал хүний хөгжлийн чухал хүчин
зүйл төдийгүй оршин тогтнохын үндэс байдаг нүүдлийн соёл иргэншлийн уламжлалыг
сахин хамгаалах нь тогтвортой хөгжлийг хангах Монгол загварын суурь болох юм.
Монголын эдийн засгийн загварыг бид сонгохдоо уламжлалт, төвлөрсөн болон зах
зээлийн гурван төрөл зэрэгцэн оршсон холимог эдийн засгийн загвараар бид замнаж
байгаа маань тогтвортой хөгжлийн зарчимд нийцэж байна. Монголчуудын хэрэглээний
уламжлалт сэтгэлгээ бол байгалиа түшиж өөрийн тааваар амьдрах хэрэглээний
тогтвортой хэв маягтай үндэстэн учраас тогтвортой хөгжлийн нэг чухал зарчим
мөрдөгдөж байгаа юм.
Тогтвортой хөгжлийн зайлшгүй нөхцлийн нэг нь тогтвортой хэрэглээ буюу
хэрэглээний экологи юм. Зах зээлийн эдийн засгийн харилцааны нөхцөлд хэрэглээний
экологи нь үйлдвэрлэлийн ба хэрэглээний хүрээнд явагдана.
Нэгж бүтээгдэхүүнд хэрэглэх байгалийн нөөцийг хэтрүүлэхгүй хэмнэхийг үйлдвэрлэл дэх
хэрэглээний экологи гэнэ. Хэтрүүлбэл үрэлгэн хэрэглээ болно.
Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал нь гүйцэт агуулгаараа Монголд төдийгүй бусад
олон улс оронд биеллээ олж чадахгүй байна. Хөгжил тогтвортой байх өрөөсгөл
агуулгаар л түүнийг хүлээн авагчид олон байгаа нь энэ томъёоллыг эргэн харах
шалтгааныг олон хүмүүст төрүүлж байна. Тиймээс ч сүүлийн жилүүдэд “Тогтвортой
орчин” гэсэн томъёолол эрчимтэй хэлэлцэгдэж байна. Тогтвортой орчныг хангах эдийн
засгийн өсөлт нь бидний маргааш, ирээдүй гэж үзэж байна.

20. • Анхаарал тавьсанд
баярлалаа