1. Сэтгэл хөдлөл ба мэдрэмж

2. Сэтгэлийн хөдөлгөөн:
Баярлах, гомдох, уйтгарлан гуниглах, шагшин магтах,
гайхаж бахархах зэргээр бидний сэтгэл янз бүрээр хувирч
өөрчлөгдөж байдаг. Сэтгэл санааны энэ олон хувирлыг
сэтгэл судлалын шинжлэх ухаанд сэтгэлийн хөдөлгөөн
гэж нэрлэдэг. Энэ нь бидний орчиндоо хандах
хандлагатай холбоотой.
Аливаа зүйлд хандах хандлага дотоод сэтгэлийн
илэрхийллийг сэтгэлийн хөдөлгөөн гэнэ.
Сэтгэлийн хөдөлгөөн нь ямар ч шалтгаангүй үүсдэггүй.
Сэтгэлийн хөдөлгөөний эх сурвалж:
 Гадны юмс үзэгдэл
 Хүмүүсийн үйл ажиллагаа
 Бидний бие махбодийн байдал, биед гарах өөрчлөлт

3. Сэтгэцийн бусад үйлүүдээс сэтгэлийн хөдөлгөөний ялгагдах
онцлогууд нь:
• Сэтгэлийн хөдөлгөөн нь хүний хувийн онцлогтой
холбоотой. Энэ нь тухайн хүний хэрэгцээ, сонирхол, зан
төлөвийн хэв шинж зэрэг олон зүйлээс шалтгаалдаг.
Сэтгэлийн хөдөлгөөн нь нарийн зүйл учраас эерэг сөрөг
олон хэлбэртэй байдаг. Түүний энэ онцлог нь хүний
амьдрал үйл ажиллагааны олон талт шинжтэй холбоотой.
• Сэтгэлийн хөдөлгөөн нь хүний бие махбодийн дотоод үйл
ажиллагаатай холбоотой. Гэхдээ эерэг ба сөрөг сэтгэлийн
хөдөлгөөн нь бие махбодид харилцан адилгүй нөлөөлдөг
гэж эрдэмтэд үздэг.

4. Адилхан “В” үнэлгээ /сайн/ авсан түүнийг харилцан адилгүй
хүлээн авна. Зарим нь “С” аваагүй нь их юм гэж баярлана. Харин
хэн нэг нь “А” авч чадсангүйдээ гэж гонсойно. Суралцагч зарим
хичээлдээ дуртай, сонирхолтой учраас сэтгэл өег, тааламжтай
явдаг атлаа зарим хичээлд сонирхолгүй, ойлгодоггүй учраас
амжилтгүй дүн авахаас айх, түгших гэх мэт.
Баярлах, таашаах үед организмын дотоодод түүнийг
тэтгэж эрчимжүүлдэг бодис, харин хэт түгшүүртэй үед бие
махбодид хортой бодис ялгардаг гэж америкийн сэтгэл зүйч
Селье нарын эрдэмтэд үздэг.
Сэтгэлийн хөдөлгөөн ба мэдрэмж
Сэтгэлийн хөдөлгөөн нь мэдрэмжтэй салшгүй холботой юм.
Тэдгээрийг хооронд нь зааглан салгаж байгаа нь харьцангуй
зүйл.
Мэдрэмж нь сэтгэлийн хөдөлгөөн дээр суурилан үүсдэг.
Хүний анхан шатны хэрэгцээнүүд нь сэтгэлийн хөдөлгөөн
үүсэхэд чухал үүрэгтэй юм. Жишээ нь: Өлссөн хүн хоол
идсэнийхээ дараа тайвширч, сэтгэл өег болдог.

5. Иймэрхүү онцлог араатанд ч бий. Үр зулзгаа энхрийлэх,
дайсны довтолгооноос хамгаалах, хооллох үедээ адгуусны
авир араншин өөр өөр байдгийг бид мэднэ. Өөрөөр хэлбэл
сэтгэлийн хөдөлгөөний энгийн хэлбэрүүд хүн ба адгуусан
амьтны аль алинд нь байдаг ажээ.
Харин мэдрэмж нь илүү гүн гүнзгий ойлголт, зөвхөн хүнд
байдаг үзэгдэл.
Мэдрэмж ба сэтгэлийн хөдөлгөөн нь хоорондоо нягт
холбоотой явагдана. Мэдрэмж нь юмс үзэгдэлд хандах
харьцангуй тогтвортой, байнгын шинжтэй, тухайн хүнд тогтож
төлөвшсөн чанар юм.
Мэдрэмж харьцангуй тогтвортой, гүн гүнзгий чанараараа
ялгагддаг бол сэтгэлийн хөдөлгөөн нь тухайн мөчид юмс
үзэгдэлд хандах хандлагыг илэрхийлсэн түр зуурын шинжтэй
процесс юм. Мэдрэмж ба сэтгэлийн хөдөлгөөн нь хоорондоо
нягт холбоотой явагдана. Мэдрэмж нь юмс үзэгдэлд хандах
харьцангуй тогтвортой, байнгын шинжтэй, тухайн хүнд тогтож
төлөвшсөн чанар юм.

6. Мэдрэмж нь доорх төрлүүдтэй байна.
 Ёс суртахууны
 Оюун ухааны
 Гоо сайхны
Ёс суртахууны мэдрэмж:
Өөрийнхөө болон бусдын зан үйлд хандах сэтгэгдэл
хандлагаар тодорхойлогдоно. Тухайн нийгэм хамт олны
дотор мөрдөж буй зан үйл, ёс суртахууны мэдрэмжид
чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.
Эх орноо хайрлах гэгээн хайр, үерхэл нөхөрлөлдөө
үнэнч байх, хүнлэг хамтач чанар гэх зэрэг хамтын үйл
ажиллагаа харилцааны явцад илэрч хэрэгжиж байдаг
чанарууд энд багтдаг.

7. Хүнлэг тусч сэтгэлд талархах, цэвдэг сэтгэлийг жигших
зэрэг нь ёс суртахууны мэдэмжтэй холбоотой юм.
Оюун ухааны мэдрэмж:
Оюуны үйл ажиллагаанаас төрөх сэтгэлийг оюун
ухааны мэдрэмж гэнэ. Сониуч зан, гайхан бишрэх чадвар,
өөрийн оюун ухааны хүч чадалд итгэх итгэл эргэлзэн
тээнэгэлзэх, шинийг эрж хайх, юмыг гүн гүнзгий мэдэх
гэсэн хүсэл зэрэг нь оюун ухааны мэдрэмжүүд юм.
Оюуны мэдрэмж нь сурах үйлийн хүчтэй сэдлийн үүрэг
гүйцэтгэдэг. Танин мэдэхүйн баясал нь сурч мэдье гэсэн
хязгааргүй хүсэл тэмүүллийг хүүхдэд төрүүлдэг. Төвөгтэй
бодлогын хариуг бодож олоод баярлах, харийн хэл огт
мэдэхгүй байснаа сурч эзэмшин ойлгож харилцаж чаддаг
болсоноороо бахархан урамших олимпиад, мэтгэлцээнд
түрүүлэхийн тулд шимтэн бэлтгэх зэрэг нь оюуны
мэдрэмжтэй холбоотой.

8. Гоо сайхны мэдрэмж:
Аливаа гоо сайхан зүйлийг мэдэрсний үндсэн дээр
үүсэх сэтгэгдлийг гоо сайхны мэдрэмж гэнэ. Гоё сайхан
зүйл нь хүнд маш тааламжтай мэдрэмж төрүүлдэг учраас
тухайн зүйлийг зөв ойлгох тайлбарлах таатай нөхцлийг
бүрдүүлнэ. Алтан нарны шажир туяа, сэтгэл сэргэм
байгаль, гоо сайхан, бие бялдар зэрэг бодит зүйлүүдээс
гадна сэтгэлийн сайхан ур ухааны гайхамшиг зэрэг нь гоо
сайхны мэдрэмж үүсэх дотоод гадаад хүчин зүйлүүд юм.
Ёс суртахууны гоо сайхан, оюун ухааны мэдрэмжүүдийг
дээд мэдрэмжүүд гэнэ. Эдгээрийг хүнд үзэмшүүлэх аливаа
зүйлд хүн ёсоор хандах чадварыг тэдэнд төлөвшүүлэхэд
чухал үүрэгтэй юм.

9. Сэтгэлийн хөдөлгөөн ба мэдрэмжийн үүрэг.
Сэтгэлийн хөдөлгөөн ба мэдрэмж нь хоёр үндсэн үүрэгтэй:
 Дохиолох
 Зохицуулах
Дохиолох үүрэг
Орчин болон хүний бие махбодид гарч байгаа
Өөрчлөлтийн талаар мэдээлнэ.
 Орчноос таатай мэдээлэл ирсэн үед баярлах, бахархах
зэрэг сэтгэлийн хөдөлгөөний эерэг хэлбэрүүд үүснэ.
 Харин таагүй мэдээлэл ирсэн үед айх түгших бухимдах
зэрэг сөрөг сэтгэгдэл хүнд төрнө.
 Өөрчлөлтийн талаар мэдээлнэ.
 Орчноос таатай мэдээлэл ирсэн үед баярлах, бахархах
зэрэг сэтгэлийн хөдөлгөөний эерэг хэлбэрүүд үүснэ.

10.  Харин таагүй мэдээлэл ирсэн үед айх түгших бухимдах
зэрэг сөрөг сэтгэгдэл хүнд төрнө.
Зохицуулах үүрэг
Хүнд үүссэн сэтгэгдэл мэдрэмж нь хүний үйл ажиллагааг
эрчимжүүлэн идэвхижүүлэх, саатуулан хориглох зэргээр
зохицуулах нөлөөтэй байдаг.
Бардам зангаасаа болж дотны найзаа гомдоосон сурагч
дараагийн удаа ихэд болгоомжтой хандах сайн дүн авч
урамшин хичээлдээ улам шамдан байгаа тохиолдол
зэргүүд нь сэтгэлийн хөдөлгөөний зохицуулах ач
холбогдлыг илтгэсэн жишээнүүд юм.
Сэтгэлийн хөдөлгөөний зохицуулах ба дохиолох үүрэг
нь бие махбодийг аливаа аюулаас хамгаалахад болон
сэтгэцийн эрүүл мэндэд чухал ач холбогдолтой юм.

11. Жишээ нь: сэтгэл их хямарч уурлаж гомдсон үедээ уйлдаг.
Энэ нь хүний их тархины гадаргад илүүдэл энерги
хуримтлагдсантай холбоотой. Уг энергийг зарцуулан “хор
аюулгүй” болгон зохицуулах нэг арга бол уйлах юм.
Уйлах нь 15 минутаас тэр болгон хэтэрдэггүй. Сэтгэлийн
хөөрөл бачимдлыг арилгахад энэ нь эхний удаад
хангалттай хугацаа юм. Үүний дараа сэтгэл тайвширч
уужирна. Баярласан хүн ч гэсэн инээж, баясаж, дэвхэрч,
цовхорч, уйлж сэтгэлийн хөдөлгөөнийхээ хэт ачааллыг
хөнгөвчилдөг нь зохицуулах үүрэгтэй холбоотой юм.
Сэтгэлийн хөдөлгөөнд нөлөөлөг хүчин зүйлүүд
Хүний сэтгэлийн хөдөлгөөнийг олон талаас нь
тайлбарладаг. Түүнийг физиологийн талаас нь
тайлбарласан олон нарийн төвөгтэй тайлбарууд ч байдаг.

12. Тухайлбал хүний сэтгэлийн хөдөлгөөн үүсэхэд их
тархины гадаргын духны хэсэг чухал үүрэгтэй гэх мэт.
Бид мэргэжлийн бус ангид зориулсан энэхүү сурах
бичгийн хүрээнд энэ бүхнийг төдийлөн нарийн авч үзэх
боломжгүй юм.
Харин сургалтын явцад харгалзан үзэж болох зарим
хүчний зүйлүүдийг товч авч үзье.
Сэтгэлийн хөдөлгөөн ба хэрэгцээ
Сэтгэлийн хөдөлгөөн нь хэрэгцээтэй салшгүй холбоотой.
Хэрэгцээ хангагдсан эсэхээс хамаарч сэтгэлийн эерэг ба
сөрөг сэтгэлийн хөдөлгөөн үүснэ.
Хэрэгцээ хангах магадлал ихтэй бол эерэг хэрэгцээ
хангагдаагүй буюу хангагдах магадлал багатай бол сөрөг
сэтгэлийн хөдөлгөөн тус тус үүснэ.

13. Харин маш их идэвхитэй, эрчимтэй үед юм уу, ийм
байдлын дараа сэтгэлийн хөдөлгөөн үүсэх магадлал
ихтэй байдаг. Өөр өөр бие махбодийн идэвх үйлийн
түвшинтэй холбоотой юм. Маш идэвхтэй, эрчимтэй үйл
ажиллагааны явцад үүссэн энергийн үлдэгдэл нь
сэтгэлийн хөдөлгөөн үүсэхэд шилжиж нөлөөлдөг гэж
зарим эрдэмтэд үздэг. Жишээ нь: сэтгэл хөдөлгөсөн кино
үзүүлэхэд кино үзэхээсээ өмнө тайван байсан буюу амарч
байсан хүмүүсийн сэтгэлийн догдлол нь киноны өмнөхөн
эрчимтэй байсан хүмүүсийнхээс бага байжээ. Энэ нь бие
махбодийн физиологийн идэвхжилтэй холбоотой юм гэж
тайлбарладаг.

14. Сэтгэлийн хөдөлгөөн нь хүний оюун ухааны
хөгжлийн түвшинтэй салшгүй холбоотой юм.
Хүний оюун ухааны хөгжлийн түвшин хэдий чинээ
өндөр байх тусам сэтгэлийн хөдөлгөөнөө барих
зохицуулах чадвар нь төдий чинээ өндөр байдаг.
Ухаалаг хүмүүс нь чухам юу хүсч хүлээж байгаад
юутай тохиолдов гэдгийг ухаарч ойлгох чадвартай
байдаг учраас сэтгэлийн хөдлөлөө дарж оновчтой
шийдэр гаргах чадвартай байдаг. Гэхдээ ийм
хяналтыг өрөсгөл ойлгож болохгүй сэтгэлийн
хөдөлгөөн хаана ямар нөхцөлд үүсч явагдаж
байгаагаас түүнийг хянах чадвар багагүй
шалтгаалдаг. Ямар ч нөхцөлд сэтгэлийхээ
тэнцвэрийг алддаггүй байнга өөрийгөө хянаж чаддаг
хүмүүсийн тоо төдийлөн олон биш юм.

15. Сэтгэлийн хөдөлгөөний хэлбэрүүд
Сэтгэлийн хөдөлгөөнийг:
 Эерэг ба сөрөг шинжээр нь тааламжтай ба
тааламжгүй хүний
 Хэрэгцээний шинж байдлаар нь бие махбодийн ба
оюун санааны,
 Хүний үйл ажиллагаанд нь нөлөөлж байгаа
нөлөөлөлөөр нь идэвхжүүлэх ба саатуулах,
 Илрэх зэргэмжээр нь сул ба хүчтэй гэхчлэн ангилж
үзэж болно.
Сэтгэлийн хөдөлгөөний илрэл, хэлбэрүүд нь
хоорондоо нягт уялдаа хамааралтай байдаг учраас
сэтгэл судлаачид тэдгээрийг харилцан адилгүй
томъёолсон байдаг. Тухайлбал: шинжлэх ухааны
сэтгэл судлалыг үндэслэгч Вилгельм Вундт
сэтгэлийн хөдөлгөөнийг доорх гурван чиглэлээр
тодорхойлжээ.

16.  Сэтгэлдтааламжтай ба тааламжгүй
 Сэтгэлийн эсэргүүцэл ба уналт
 Сэтгэлийн хөөрөл ба уналт
Харин сэтгэлийн хөдөлгөөнийг судлаач, америкийн сэтгэл
зүйч К.Изард түүнийг үндсэн ба үүсмэл гэсэн хоёр ангид
хуваагаад үндсэн хэлбэрт нь:
 Сонирхол ба догдлол
 Баяр хөөр
 Гайхшрал
 Зовлон шаналал
 Гомдол
 Дургүйцэл

17. авч үзэх боломжгүй юм. Харин сургалтын явцад харгалзан
үзэж болох зарим хүчний зүйлүүдийг товч авч үзье.
Сэтгэлийн хөдөлгөөн ба хэрэгцээ
Сэтгэлийн хөдөлгөөн нь хэрэгцээтэй салшгүй холбоотой.
Хэрэгцээ хангагдсан эсэхээс хамаарч сэтгэлийн эерэг ба
сөрөг сэтгэлийн хөдөлгөөн үүснэ.
Хэрэгцээ хангах магадлал ихтэй бол эерэг хэрэгцээ
хангагдаагүй буюу хангагдах магадлал багатай бол сөрөг
сэтгэлийн хөдөлгөөн тус тус үүснэ.
Идэвхжүүлэх ба саатуулах сэтгэлийн хөдөлгөөн
Хүний үйл ажиллгаанд сэтгэлийн хөдөлгөөн хэрхэн
нөлөөлж байгаагаас шалтгаалан түүнийг эрчимжүүлэн
идэвхижүүлэх /стеник/ ба саатуулан сулруулах /астеник/
гэж хоёр ангилна.

18. Стеник сэтгэлийн хөдөлгөөн:
Хүний үйл ажиллагааг эрчимжүүлэн идэвхижүүлэх нөлөө
үзүүлж буй сэтгэлийн хөдөлгөөнүүд юм.
Оюутан эхний шалгалтанд онц сайн үнэлгээ авч гэж
бодъё. Баярлан урамшаад дараагийн бүх хичээлүүддээ
амжилттай шалгагдсан бол сайн дүнгээс үүдэн үүссэн
сэтгэл хөдлөл нь эерэг эрчимжүүлэх нөлөө үзүүлжээ. Энэ
бол стеник сэтгэл хөдлөлийн энгийн жишээ юм. Харин онц
сайн дүн авсандаа баярлан догдолж энэ тухайгаа
бахархан ярьж тэмдэглэснээр дараагийнхаа шалгалтанд
хангалтгүй дүн авах тохиолдол гардаг. Баярлан бахархах
нь эерэг сэтгэл хөдлөл боловч энэ оюуны үйл
ажиллагааны идэвхийг сулруулан саатуулах нөлөөлөл
үзүүлсэн байна. Энэ нь астеник сэтгэл хөдлөлийн жишээ
юм.

19. Астеник сэтгэлийн хөдөлгөөн:
Хүний үйл ажиллагааг сулруулах саатуулах нөлөө үзүүлж буй
сэтгэлийн хөдөлгөөн юм.
Амьдралд тохиолдох зовлон жаргалыг даах, тохиолдох
саад бэрхшээлийг даван туулах чадвартай хүмүүс сэтгэлийн
хөдлөлдөө автан ажил амьдралаа алдах нь ховор. Тэд
жаргалдаа ташууран тайвшрах ба зовлондоо шаналан
арчаагаа алддаггүй, аль алиныг нь зохицуулан аливаа
бэрхшээлийг сөрөн зогсож даван туулах чадвартай байдаг.
Сэтгэлийн хөдөлгөөний эерэг ба сөрөг хэлбэрүүдийн аль аль
нь хүний үйл ажиллагаанд эерэг ба сөрөг нөлөөтэй байж
болно.
Баяр баясгалан
Үүнийг ихэнх эрдэмтэд эерэг сэтгэлийн хөдөлгөөний
үндсэн хэлбэр гэж үздэг. Хайр сэтгэл аз жаргал зэрэг нь
ариун нандин мэдрэмжүүд аз жаргалтай холбоотой Баяр
баясгалан нь олон талтай нарийн нандин мэдрэмж учраас
шинжлэх ухааны үүднээс яв цав тодорхойлоход төвөгтэй юм.
Гэвч түүнийг ном зохиолуудад доорх байдлаар баримжаалан
тодорхойлсон байдаг

20. Баяр баясгалан:
Тааламжтай мэдрэмж өөдрөг сэтгэлээр илэрч байдаг
идэвхитэй эерэг сэтгэл хөдлөл юм.
Баяр баясгалан нь танин мэдэхүйн хүчтэй сэдэл эерэг
өдөөгч юм.
Баяр баясгалан хэдэн хором цагаар ч үргэлжилж болно.
Баяр баясгалантай мэдрэмжийг удаан эдлэхийг аз жаргал
гэнэ. Богино хугацаанд хүчтэй илрэх баяр баясгалантай
харьцуулбал аз жаргал нь урт хугацаатай илүү утга
учиртай зүйл. Хүний амьдралын хэв маяг болон аз жаргал
хоёр нь хоорондоо ямар холбоотой байна вэ? гэдгийг
тайлбарлахын тулд америкийн сэтгэл зүйч фридман
/freedman 1978/ 100000 хүнийг судалж доорх зарим
дүгнэлтэд хүрчээ:

21.  Гэрлэсэн хүмүүс гэрлээгүй хүмүүсээс илүү аз жаргалтай
Мөнгө бол хүний аз жаргалын баталгаа биш, тухтай
амьдралын зохих түвшинд хүрсэнээс хойш , нэмэгдэж буй
орлогоо хүмүүс аз жаргал гэж үздэггүй.
 Аз жаргал нь хүмүүсийн шашин шүтлэг, нас хүйснээс
шалтгаалдаггүй.
Орчин үеийн хүмүүнлэгийн онолын үүднээс бол
хүссэндээ хүрч өөрийгөө илтгэн харуулах чадвар
бусадтай харилцах хүнийг хайрлаж, хүнд хайрагдах нь
хүний гол хэрэгцээнүүдийн нэг, оршин тогтнохуйн чухал
нөхцөл.

22. Энэ үүднээс үзвэл бусадтай ойлголцох, харилцах,
хатран ажиллах чадвар бол аугаа их аз жаргал гэдэг нь
өөртөө болон өрөөлд тустай зүйл бүтээхийг хүсэн,
хүссэндээ хүрэхийн төлөө тэмүүлэх тасралтгүй идэвхитэй
үйл ажиллагаа юм гэж хэлж болох юм. Аз жаргалын
талаар нэгдсэн нэг ойлголт байдаггүй боловч энэ нь эрүүл
мэндэд ашигтай, ажил сурлагын үр дүнг дээшлүүлэхэд
чухал нөлөөтэй зүйл гэж үздэг.
Сэтгэлийн хямрал /бачимдал/
Хүний сэтгэл санааг халуун, хүйтэн нь хосолон
сэвэлзүүр салхи гэж үзвэл хямрал бачимдал нь сэтгэл
санааг цочроон сүйтгэсэн далайн хар салхитай зүйрлэж
болно. Сэтгэлийн гүн хямралтай цухалдаж бачимдсан
үедээ хүн жирийн тайван үедээ гаргахгүй ааш араншин,
зан үйлийг гаргана.
Сэтгэлийн хямрал бачимдал.
Зорилгодоо хүрч чадахгүй байгаа үед үүсч байгаа

23. хүчтэй сөрөг сэтгэгдэл. Ихэвчлэх уур хилэн зэрэг сөрөг
хэлбэрээр илэрдэг.
Хямрал бачимдлын түвшин нь доорхи зүйлүүдээс
шалтгаалдаг.
 Бачимдал үүсгэж буй нөлөөллийн хүч
 Бачимдалд орж байгаа хүний тухайн үеийн байдал
 Амьдралд тохиолдох саад бэрхшээлийг даван туулах
талаар тухайн хүнд тогтсон хэвшил.
Уурлаж бачимдан , өөрийгөө хянах чадваргүй байдалд
орох хэт сандран мэгдэж, юу ч хийж чадахгүй уйлж
бухимдаж байгаа тохиолдлууд нь гүн хямралд орж
бачимдсаныг харуулж байгаа юм.

24. Сэтгэлийн түгшүүр
Хэт баярлах, уурлах, айхын аль аль нь сэтгэлийн
түгшүүр үүсгэдэг. Сэтгэлийн түгшүүр удаан үргэлжилбэл
эрүүл мэндэд хортой.
Сэтгэл хүчтэй хөдөлсөний улмаас үүсч байгаа догдлол
зовнилыг түгшүүр гэнэ.
Гомдол зэвүүцэл, үхэл зовлон, азгүйтэл зэрэг зөвхөн
сөрөг үйл явдлын нөлөөгөөр түгшүүр үүсдэггүй. Хурим
найр, сургууль төгсөх ба сургуульд элсэх, нэг сургуулиас
нөгөөд шилжих зэрэг хүний амьдралд гарч байгаа
томоохон өөрчлөлтүүд, чухал үйл явдлууд нь сэтгэлийн
түгшүүр үүсгэдэг гэж эрдэмтэд үздэг. Үүнд баяртай
гунигтай үйл явлуудын аль аль нь багтдаг. Оюутанд
сэтгэлийн түгшүүр үүсч болох зарим үйл явдлуудаас
дурьдвал:

25.  Эцэг эхээсээ хол байх
 Ойр дотны ах дүүгээ алдах
 Хэрэг төвөгт орооцолдох
 Шинэ ангид шилжиж орох
 Гарамгай амжилт гаргах
 Багштайгаа зөрчилдөх
 Амьдралын хэвшил өөрчлөгдөх гэх мэт
Сэтгэлийн түгшүүрийн шинж тэмдэг
 Сэтгэл зүйн
Самгардах , ой муудах, түгших, уйламхай болох, цочромтгой
болох
 Физиологийн
Нойр хулжих, толгой өвдөх, зүрх савлах, нуруу өвдөх,
ходоод өвдөх, чичрэх салганах г.м

26. Дээрх энгийн шинж тэмдгүүдийг багш ажиглан өөртөө
болон оюутанд сэтгэлийн түгшүүр байгаа эсэхийг мэдэж
болох юм. Сэтгэлийн түгшүүрийг арилгах даван туулах
олон арга замууд байдаг.
Асуудлыг цаг тухайд нь шийдвэрлэх: хичээл номоо цаг
тухайд нь хийгээгүй буюу ажил хуримтлагдан ачаалал
ихэссэнээс болж түгшүүр үүсдэг. Иймд ”өнөөдрийн ажлаа
сайн хийвэл маргаашийг хожно ” гэсэн зарчмыг баримтлан
хамгийн чухлаас нь эхлэн асуудлыг шийдвэрлэх нь чухал.
2. Асуудалд хандах өөрийнхөө хандлагыг өөрчил:
Уйтгартай боломжгүй санагдаж байсан хичээлийг
сонирхолтой хэрэгтэй зугаатай талаас нь хараад үз.
Жишээ нь хэлний хичээлийг энгийнээс нь эхлэн системтэй
хийвэл та өөрийн амжилтаа алхам алхмаар олж харах
болно.

27. Амжилтгүй бүтэмжгүй тохиолдлыг ямагт бүтэлгүй талаас
нь бүү хар.
3. Нэгэнт бүтэлгүй золгүй явдал тохиолдсон та болж
өнгөрсөн зүйлийг өөрчилж чадахгүй бол түүнтэй эвлэрч
бие махбодидоо хор учруулахаас урьдчилан сэргийл. Учир
нь удаан хугацаанд хүчтэй түгшүүрээс болж хүний биеийн
эсэргүүцэл сулдан, дархлал нь буурдаг байна.
Хорхой шунал
Хүнийг бид тоглоомд хорхойтой, моринд, анд, номонд
хорхойтой гэгчлэн ярьдаг. Үүний нэгэн адил мөнгөний
шуналтай эдийн шуналтай гэж ярихыг ч олонтой сонссон
билээ.
Тодорхой нэгэн сонирхолд хэт хөтлөгдөх тачаангуй
хүслийн үүднээс бий болдог сэтгэлийн хөдөлгөөн юм.

28. Нийгмийн ба олон жишиг дүгнэлтээс сонирхол хүсэл нь
давтагддагт онцлог нь оршино. Хорхой шунал нь сайн муу
хоёр талтай. Ном шинжлэх ухаанд шунан дурласан хүмүүс
шинжлэх ухааны нээлт бүтээл гаргах зэргээр маш үр
дүнтэй ажилладаг.
Өөрөөр хэлбэл эерэг шунал, хорхой нь хүний шаргуу үйл
ажиллагааны сэдэл, шалтгаан нь болж байдаг. Харин
эдийн шуналд автсан мөрийтэй тоглоомд хорхойссон
хүмүүс ямар ч бодит хэрэгцээ байхгүй байхад алдаж
онохыг үл тоон уг зүйлд сэтгэл татагдан улайран ханддаг.
Ийм хүслээ цаг тухайд нь барьж хязгаарлаж чадаагүй хүн
ямар нэгэн зүйлд донтох магадлал ихтэй.

29. Сэтгэлийн хөдөлгөөний гадаад илрэл
Сэтгэлийн хөдөлгөөний гадаад илэрлийг доорх чигэлээр
ажиглах боломжтой.
1. Нүүр царайны хувирал: Баярлаж, хөөрөх эсвэл уурлаж
бухимдсан үед цус их түргэтсэнээс нүүр царай улайх,
барайх мэтчилэн нүдний харц, хөмсөг, уруул амны байдал
гэх мэт.
2. Биеийн болон булчин шөрөмсөнд гарах хувирал
хөдөлгөөн: Сэтгэл хүчтэй хөдлөх үед хүний хөдөлгөөн
түргэсэж, босож суух, алхах, гишгэх нь хурдсаж, дохио
зангаа, зүрх судас,амьсгалах эрхтэний үйл ажиллагаанд
их өөрчлөлт орно.

30. 3. Үг яриа дуу хоолойны хувирал: Сэтгэл хөдлөсөн үед дуу
хоолой чангарч, үг хэллэг түргэсэж, өнгө аяс нь
өөрчлөгдөж, санаа бодлоо эерэг ба сөрөг байдлаар
илэрхийлэхэд их өөрчлөлт гарна. Хэл ам гацах, ярианы
хэм алдагдах гээд олон өөрчлөлт бий.
Сэтгэлийн хөдөлгөөн, түүний илэрхийлэл хоёрын учир
холбоо их нарийн юм. Аль нь ч гэсэн бидний ухамсрын
удирдлагад байж зохицуулагдаж байх учиртай.
Сэтгэлийн хөдөлгөөн нь хүний сэтгэхүйн амьдрал,
сэтгэц физиологийн хуулиар явагддаг бол сэтгэлийн
хөдөлгөөнөө гадагш хэрхэн илэрхийлэх, нүүр царай,
биеийн хөдөлгөөн, дуу хоолойг дохио зангаагаар захирч
жолоодно гэдэг хүний хүмүүжлийн нэг чухал асуудал
юм.