1. S.EG101 С.Сэлэнгэ
Лекц №7

2.  Хураангуй: Нийгмийн хөгжлийн түүхэн хувьслийн
явцад экологийн шинжлэх ухааны судлах зүйл,
судалгааны арга барил өөрчлөгдөж “байгальтайгаа
зохицон амьдрах” шаардлага урган гарч ядуурал,
ажилгүйдлийг багасгах, эрүүл нийгмийг цогцлооход
хувь хүний гүйцэтгэх үүргийг судлах.
 Түлхүүр үг: эдийн засаг, нийгмийн хөгжил,
менежмент, хот суурин, үйлдвэржилт, бохирдолт
 Дэд сэдэв
1. Экологийн шинжлэх ухаанд нийгмийн экологийн
эзлэх байр суурь, гүйцэтгэх үүрэг
2. Нийгмийн экологийн үүсэл хөгжил
3. Нийгмийн хөгжлийн явцтай Монгол орны байгаль
экологийн өөрчлөлт холбогдох нь

3. Байгаль орчин түүний баялагт хандах хүний хандлага хэрэглээ он
жилүүдийн туршид өөрчлөгдсөөр иржээ. Түүхийн нэгэн цаг үед хүн
байгалийн бүрэн эрхшээлд байлаа. Харин хүн төрөлхтөн өсөн хөгжиж
тэд өөрсдийн амьдралыг үргэлжлүүлэх гэж тэмцэх явцдаа байгалийг
улам ихээр өөрчлөн хувиргах болсон байна. Хүмүүсийн байгальд
үзүүлсэн эдгээр нөлөөлөл нь ихэвчлэн амьд биетүүд, организмын
төрөл зүйлийг тоо толгойн хувьд багасгаж байна.
Гэхдээ хүн төрөлхтөн бүгд тийм биш юм. Хүмүүсийн нэг хэсэг нь ийм
байхад бас нөгөө хэсэг нь байгалиа хамгаалах талаар санал
тавьдаг, олон төрлийн ажил хийдэг бөгөөд тухайлбал зарим газрыг
дархалж байгаль орчныг хамгаалах байгууллага байгуулах, байгалийн
онгон төрхийг хэвээр нь хадгалах, тухайлсан ан амьтан, ургамлын
зүйлсийг хамгаалан үлдээх талаар арга хэмжээ авах, тусгай хууль
боловсруулан батлах зэрэг үйл ажиллагаа явуулж байна.
• Нийгмийн экологи

4. Хүн өөрийн балар эртний амьдралын орчноос
өвөрмөц соѐлын ба нийгмийн орчныг бий
болгосон ч байгалийн нэг хэсэг хэвээр үлдсэн.
Хүний экологийн шинжлэх ухаан хүний
экосистемийг судлахын зэрэгцээ хүний
популяцын бүлгүүдийн хөгжлийн хэлбэрүүдийг
судалдаг. Судалгааны явцад хүний экологийн
судалгааны хүрээ өргөсөхийн хэрээр биосферт
хүний эзлэх байр суурь, нөлөө ач холбогдол,
хүний амьдрах хөгжих тохиромжтой орчныг
биосферийн бусад хэсгүүдтэй хүн төрөлхтөн
хэрхэн харьцах асуудлаар тодолхойлох аргуудыг
судлах болсон нь’’нийгмийн экологи’’гэсэн хүний
экологийн шинэ салбар үүсгэхэд хүргэсэн.
Экологи нийгмийн шинжлэх ухаан болсоноор
экологи дахь биологийн мэдлэгүүд гүн ухааны нэг
бодлын түвшинд тайлбарлагдах боллоо.
• Нийгмийн экологи

5. Нийгмийн ба хавсарга экологид ерөнхий экологийн нэгэн
адил янз бүрийн хэлбэрийн үйл ажиллагааны улмаас үүссэн
экологийн алдааны магадлалыг багасгах, үзэгдлийн
нөхцлийг тасралтгүйгээр авч үзэх явдал мөн. Үүний зэрэгцээ
экосистемийн ерөнхий зүй тогтол, хууль дүрмүүдийг
хэрэглэх, түүнд зориулж өргөтгөх зэрэг асуудал орно.
Нийгмийн ба хавсарга экологит ерөнхий экологийн нэгэн
адил аливаа үзэгдлийн завсарлагагүй нөхцлийг системчилж
авч үзэх ба хүний янз бүрийн үйл ажиллагааны явцад
экологийн алдааны магадлал багассаар байна.
Экосистемийн функциональ үйл ажиллагааны зүйл
тогтнолын тухай олон талын гүн гүнзгий мэдлэгийн зэрэгцээ
ерөнхий экологийн төлөв байдлыг /хууль, дүрэм, зүй тогтол/
ашиглахыг орчин үе биднээс шаардаж байгаа билээ.
• Нийгмийн экологи

6.  Ийм төлөв байдлыг ерөнхий экологийн бүлэгт тусгайлан
авч үзсэн.
Нийгмийн ба хавсарга экологид энгийн экосистемийн
төвшинд байгалийн объектод хамаарагдах ойлголтуудыг
хэрэглэдэг. Тэдгээр нь ихэвчлэн газарзүйн районы хил
хязгаарт ялгагдана. Тухайлбал, байгалийн бүс ба
тэдгээрийн элементүүд / усан хагалбар, голын хөндий,
горхи/ гэх мэт.
Хувь хүн ба нийгмийн хоорондын харилцааг судалдаг
категориуд экологийн тэнцвэрийг хадгалах үндсэн
нөхцлийг шинжлэх ухааны үүднээс судалж өгдөг. Сүүлийн
үеийн экологийн судалгаанаас үзэхэд байгаль, нийгмийн
үзэгдлүүдийг тус тусад нь авч үзэж болохгүй, харин
байгаль орчныг хамгаалахын тулд нийгэм, эдийн засгийн,
байгалийн тэнцвэрийг хадгалж хамгаалдаг шинэ
механизмуудыг бий болгох шаардлагатай.
• Нийгмийн экологи

7. • Газрын
харилцааг
сэргэж, газрыг
эргэн тойрсон
маргаан олноор
гарч байна;
• Байгаль орчны
асуудлуудыг
өртөг зардлаа
нөхөн төлөх
зарчимд
тулгуурлан
шийдвэрлэх
хандлага
алдагдаж байгаа;
• Хот суурин
газрын нийтийн
аж ахуйн
үйлчилгээний
байгууламж
хуучирч муудсан,
цэвэрлэх
байгууламж
дутуу ажиллаж
байгаа зэрэгтэй
уялдаж үйлдвэр
аж ахуйн
газруудын
хаягдал бохир
усны
цэвэрлэгээний
түвшин буурсан;
• Байгалийн
аялал
жуучлалын
хэтийн төлөв
нэмэгдэж байгаа
боловч
байгалийн
бүтээгдэхүүнийг
хууль бусаар
экспортлох
явдал ихэссэн;
• Олон улсын
хөгжлийн
тусламж
тогтвортой болж,
тэдгээрийн
зарим нь байгаль
орчинд
чиглэгдэж байгаа
зэрэг болно.

8. Монгол дахь бэлчээрийн
талхлагдал нь улсаас
тээврийн салбарт урьд
нь олгож байсан татаас
зогссоноос үүдэн бий
болсон үр дагаврын нэг
хэсэг нь юм. Бэлчээрийн
талхлагдалын шинж
байдлаас ажиглахад энэ
нь малын тоо толгой
өсөн нэмэгдсэнээс биш
орон нутгийн бэлчээр
ашиглалтын хэт
тэнцвэргүй байдал болон
мал аж ахуйн нүүдлийн
хэв шинж багассанаас
голчлон шалтгаалж
байна.
• Тусгай хамгаалалттай
нутаг дэвсгэрийн
системийн зохион
байгуулалт болон
зохицуулалтад
нэлээн их ахиц
дэвшил гарчээ. Гэхдээ
энэ хүчин чармайлт нь
улс орны байгаль
орчинд учирч буй
бэрхшээл, байгалийн
бүтээгдэхүүнийг хууль
бусаар экспортлох гэх
мэт асуудлуудыг
зогсоож чадах эсэх нь
эргэлзээтэй байгаа
юм.
• Нийгмийн экологи

9. Ойн менежмент замбараагүй
байсан хэвээр байгаа ба, ойн
аж ахуй нь бүтцийн хувьд
хоцрогдмол байдалд байна.
Сүүлийн жилүүдэд байнга гарч
буй ойн түймэр гол
бэрхшээлийн нэг болж байгаа
бөгөөд энэ нь хөдөө нутгийн хүн
ам амьдралаа тэтгэх зорилгоор
ойн нөөцийг ихээр хэрэглэж
байгаатай холбоотой. Ойн
менежментэд төвлөрлийг
сааруулах загвар, туршлагыг
хэрэгжүүлэх шаардлагатай
байна.
1190 оны дунд үед бий
болсон түр зуурын
бэрхшээлт үеийн
дараагаар хотжилтын чиг
хандлага цаашид
эрчимжиж, ялангуяа
Улаанбаатар хот маш
хурдацтай өргөжин тэлж
байна. Өнөөгийн хотын
өсөлт нь ихэвчлэн хотын
зах орчмоор явагдаж
байгаа ба энэ нь
угаасаа хүндрэлтэй
байгаа агаарын
бохирдол, усан
хангамж, хотын
бохир ус цэвэрлэгээ
болон бусад
бэрхшээлүүдийг
улам хурцатгаж
байгаа юм.
• Нийгмийн экологи

10.  Монголын бүх хотуудад тулгарч байгаа гол бөгөөд өсөн нэмэгдэж буй
асуудлын нэг бол хортой болон боловсруулагдаагүй хог хаягдал юм.
Аюултай ба хортой хог хаягдалтай харьцах асуудал зохих түвшинд байж
чадахгүй байна. Бусад тусгайлан авч үзэх асуудлуудад нүүрсний
үнс, задарч устдаггүй хог хаягдлын хэмжээ нэмэгдэж байгаа, одоогийн
хогоо шатаадаг, ил задгай хог хаядаг зуршил зэргийг хамааруулж
болно. Хогийг дахин боловсруулах ажил хангалтгүй байна.
 Нийслэл хотын байнгын өсөлт, түүний орон зайн багтаамжийн
хэтийн төлөв, автомашины тоо өсөн нэмэгдэж байгаа зэргийг харгалзан
бохирдлыг багасгах арга хэмжээний хувилбаруудын үнэ өртгийн
харьцуулсан тооцоон дээр үндэслэсэн нэгдсэн арга хэмжээний
хөтөлбөр боловсруулах шаарлагатай байна. 1990-ээд оны үед хийгдсэн
зарим нэг сайжруулалтыг эс харгалзвал нүүрс хэрэглэдэг эрчим хүчний
салбар нь байгаль орчинд халтай хэвээр байна. Сүүлийн жилүүдэд
хандивлагч орнууд их хэмжээний тусламж өгч буй хэдий ч аймаг сумын
түвшинд байгаа дизель станцуудыг шинчлэх, тэдгээрийн ажиллагааг
сайжруулах шаардлагатай хэвээр байгаа юм.
• Нийгмийн экологи

11. Сэргээгдэх эрчим хүчийг ашиглах нь хамгийн оновчтой хувилбар байж
болзошгүй юм. Малчин айлууд нар, салхины эрчим хүч ашиглах боломж
техникийн хувьд бололцоотой болсон төдийгүй тэдний амьдралыг сайжруулах
нэг гол эх үүсвэр болох магадлалтай.
Улаанбаатар болон бусад олон хотуудад ундны усны асуудал нэлээн хүнд
байгаа бөгөөд орон сууцанд оршин суугчид ус хэрэглэгчдийн дийлэнх хувийг
эзэлж байна. Ус түгээлт хангалтгүй, мөн усны үнэ өртгийг дутуу үнэлэж үнэ
тариф буруу тогтоогджээ. Хөдөө орон нутагт байгаа худгууд эвдэрч
хэмхэрсээр байгаа ба энэ асуудал малчдын хамтран ажиллах шинэ хэлбэр
үүсч бий болохоос нааш шийдвэрлэгдэхгүй.
Бохир ус цэвэрлэх байгууламж, тэдгээрийн тоног төхөөрөмжүүдийн засвар
үйлчилгээ хангалтгүй, мөн түүнчлэн өртөг зардлаа нөхөх зарчим,
урамшууллын зохистой бүтэцгүйгээс шалтгаалж хүнд байдалд байсан
хэвээрээ байна.
• Нийгмийн экологи

12. 1990- ээд онд Монгол улсын байгаль орчны төлөвлөлтөд зориулж шууд
болон шууд бус байдлаар их хэмжээний ажил хийгджээ. Түүнчлэн
байгаль орчны хобогдолтой хууль зүйн зохицуулалтын асуудлыг
боловсруулах тал дээр ч мөн нилээд хэмжээний ажил хийгдсэн байна.
Эдгээр үйл ажиллагааг сайжруулах явдал шаардлагатай хэвээр байгаа
боловч тэдгээрийн хэрэгжүүлэлтийн чанарыг дээшлүүлэх асуудал
юунаас ч чухал байна. Үүний тулд орон нутгийн засаг захиргааны
байгаль орчинтой холбоотой үйл ажиллагаанд зориулсан
санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх явдал зайлшгүй чухал бөгөөд энэ нь
байгалийн нөөц ашиглалтанд ноогдуулах татварын хэмжээ, засаг
захиргааны төрөл бүрийн түвшинд татварыг тогтоож буй байдал,
захиргааны бусад нэгжүүдийн орлогоо нэмэгдүүлэх боломж зэргийг
хянаж үзэхэд хүргэнэ.
• Нийгмийн экологи

13. Монгол улсад 1980-аад оны эцсийг хүртэл усан хангамжийн асуудлыг үзэхдээ
түүний нөөц хязгаарлагдмал гэдгийг төдийлөн анхаардаггүй байжээ. Улаанбаатар
хотын усан хангамжын тогтолцоо оновчтой бус байгаа нь нэлээн бэршээл учруулж
байна. Усыг төлбөртэй болгохоос эхлээд үйлдвэрийн болон айл өрхийн усны
хэрэглээнд хяналт тавих , усыг үр ашигтай хэрэглэхэд чиглэсэн олон төрлийн
арга хэмжээг зохиох, худаг болон хувийн бохир усны системүүдийг бүртгэж
үнэмлэхжүүлэх, усалгаатай газар тариалангийн аж ахуйнуудад зардал-ашгийн
тооцоо хийх, усны менежментийн бусад өртөг зардал багатай хувилбаруудыг
хэрэглэх гэх мэт маш олон үр ашигтай ажлуудыг хийж болох байна.
Хот суурин газар болон орон нутгийн усан хангамж

14. Аюултай болон хортой хог хаягдалын талаархи хууль журмын заалтууд болон
тэдгээрийн хэрэгжүүлэлтийн хооронд маш том зөрүү байна.Аюултай болон
хортой хог хаягдалын талаархи хууль эрхийн акт нь эхнээсээ шаардлага
хангахуйц хэмжээнд боловсруулагдаж чадаагүй байна. Уудам нутаг
дэвсгэртэй, орон зайн их хэмжээгээр хамааралтай. Монгол орны хувьд хог
хаягдалыг дахин боловсруулах талаар судалгаа хийгдээгүй байна. Түүнчлэн
хог хаягдалыг шатаах асуудлын сайн муу талыг судалсан үнэлгээ хийгдээгүй,
үнэ тогтоох, өртөг зардалаа нөхөх асуудал бүрэн судлагдаагүй байна.
Хатуу, аюултай хортой хог хаягдлын менежмент

15. • Газрын шинчлэл хурдацтай хэрэгжиж, цаашдаа газар
түрээслэх, эзэмших эрх олгох ажил улам нэмэгдэх
төлөвтэй байгаатай уялдан орон нутгийн түвшинд
байгаль орчны хувьд эмзэг нутаг дэвсгэрийг
тодорхойлох, ирээдүйд барих зам, бусад дэд бүтэц,
уул уурхайн салбарын хөгжлийн байршлыг сонгох,
мөн түүнчлэн улсын болон орон нутгийн чанартай
обьектуудыг хамгаалалтанд авах ажилуудыг нэн
даруй хийх шаардлагатай байна. Боловсруулаад
орхисон газрын зураг, мэдээллийг гарган ирж одоогийн
ашиглагдаж байгаа болон цаашдын төлөвлөлтын
хязгаарын хил заагийг тогтоох ажлын хэрэгсэл болгон
хэрэглэх шаардлагатай байна. Монгол улсын 21-р
зууны Тогтвортой Хөгжлийн Хөтөлбөрт туссан орон
нутгийн түвшинд хийгдэх байгаль орчны холбогдолтой
арга хэмжээг хэрэгжүүлэн, холбогдох аймаг, сумдын
газар ашиглалтын төлөвлөгөөг боловсруулахад
ашиглах нь чухал байна.
• Орон нутгийн түвшин дэхь газар ашиглалт

16. • Өнөөгийн нөхцөлд орон нутгийн түвшинд
тогтвортой хэмжих загвар, туршилтын
төслүүд үгүйлэгдэж байна. Модыг
замбараагүй огтолж байгааг багасгах арга
хэмжээг тодорхойлох шаардлагатай
байна.Монголын ойн аж ахуйн хувьд
шинэлэг сэтгэлгээ шаардлагатай байна.
Ойжуулах ажил амжилтгүй болж байгаа
бөгөөд энэ ажил бараг дэмжигдэхгүй байх
боловуу. Энэ салбарыг санхүүгийн хувьд
ашигтай байх эсэхэд тээврийн үнэ хөлсний
нөлөөллийг сайтар ойлгож судлах нь чухал.
Гуалин экспортлох болон түүнийг дотооддоо
боловсруулах асуудлыг харьцуулж үзсэн
судалгаа байхгүй байна.
• Ойн менежмент

17. Хотын зах хэсгүүдэд нүүдлийн байдалд илүүтэй зохицох бэлчээр
ашиглалтын хувилбарыг судалж тогтоон ашиглах шаардлагатай
байна. Үүний тулд түрээсийн хатуу нөхцөл бүхий бэлчээрийн газрыг
тогтоох, бэлчээрийг хуваарьтай ашиглах зорилгоор зөөврийн
цахилгаан хашаа хэрэглэх,орон нутгийн тэжээлийн ургамлыг
хамгаалах төлөвлөгөө гаргах, түрээсийн ялгавартай системийг
туршин нэвтрүүлэх зэрэг механизмуудыг нэвтрүүлэх шаардлагатай.
Хотын зах хэсэг дэхь бэлчээрийн менежмент

18. Нар салхины эрчим хүч ашигладаг цахилгаан
үүсгүүрүүдийг Монголын нөхцөлд туршин
шалгасан ба эдгээр нь малчин өрхийн
амьдралын чанрыг дээшлүүлэхэд
мэдэгдэхүйц нөлөө үзүүлэхээр байна.
Суманд байрлуулж ашиглах зориулалттай
багц төхөөрөмж сонирхол татаж байгаа
боловч тэдгээрийг санхүүжүүлэхийн тулд
эхлээд өртөг зардлаа нөхөх зохистой
механизм бий болгох шаардлагатай юм.
Малчин өрхөд зориулсан нар салхин цахилгаан үүсгүүр

19.  Байгаль орчинтой холбоотой хууль тогтоомжуудын
хэрэгжилт хангалтгүй байдгийн нэг гол шалтгаан нь
орон нутаг дахь байгаль орчны асуудал хариуцсан
байгууллагуудын төсөв хүрэлцдэггүй явдал юм.
Байгалийн нөөцийг зөв үнэлэх нь тэдгээрт зохистой
үнэ тогтооход тус болохын зэрэгцээ хөдөө орон нутагт
байгаль орчны менежментийг хариуцаж буй
байгууллагуудад цаашид ашиглаж болох хөрөнгийн эх
үүсвэрийг бий болгох чухал нөхцөл болох учиртай.
 Ихэнх нөөц баялгийг дутуу эсвэл огт үнэлээгүй байна.
Үүнтэй холбогдсон хэд хэдэн онцлог асуудлууд
байгаагийн нэг нь байгалийн аялал жуучлал, нуураас
орж буй орлого, түүний ашиглалт, эдгээр үйл
ажиллагааны эдийн засгийн үр ашгийн талаархи
мэдээлэл нь энэ салбарыг бодлогын түвшинд
дэмжихэд хангалтгүй байгаа явдал юм.
Байгалийн нөөцийг үнэлэх нь орон нутаг дахь байгаль
орчны менежментийг сайжруулах нэг арга хэрэгсэл

20. 1. Улс орон хөгжихийн хэрээр экологийн байдал
хэрхэн өөрчлөгдөж байна вэ?
2. Экологийн шинжлэх ухаанд нийгмийн гүйцэтгэх
үүрэг
3. Экотехнологи гэж юу вэ?
4. Экотехнологийг үйлдвэрлэлд ашиглаж буй
жишээ
5. Монгол орны нийгмийн хөгжлийн явц экологийн
өнөөгийн байдалтай хэрхэн нийцэж байна вэ?
6. Хөгжингүй орны экологи байгаль хамгааллын
тэргүүн туршлага
• Мэдлэг сорих асуултууд:

21. • Анхаарал тавьсанд баярлалаа