Хичээлийн маань нэг хэсэг. Мандах бүртгэл дээд сургууль БЭЗНББ-3

2. Агуулга
Оршил
Нэгдүгээр бүлэг. Хөгжлийг хэмжих үзүүлэлтүүд ба ХБО, хөгжингүй орон
1.1 Хөгжлийг хэмжих үзүүлэлтүүд, тэдгээрийн томъёолол
1.2 Хөгжиж буй орон ба хөгжингүй орны хөгжлийн түвшин
Хоёрдугаар бүлэг. Өрсөлдөх чадвар ба түүнийг дээшлүүлэх боломж
2.1 Өрсөлдөх чадварын тухай ерөнхий ойлголт
2.2 Монгол улсын өрсөлдөх чадвар, түүнийг дээшлүүлэх боломж
Дүгнэлт хэсэг
Бататгал хичээл
• Тест, асуулга авах
• Тодорхой шийдэл дээр мэтгэлцээн өрнүүлэх

3. Оршил
• Семнарын зорилго: Улс орнуудын хөгжлийг хэмжих
ямар үзүүлэлтүүд буюу индикаторууд байдаг, энэ нь
хөгжиж буй орон, хөгжингүй орны хувьд хэрхэн
хэмжигддэг болон өнөөдөр манай улс дэлхий нийтэд
өрсөлдөх чадвараараа ямар байр суурьтай байгаа, түүнийг
дээшлүүлэх, чадваржуулах боломж бололцоо байгаа эсэх
зэрэг мэдээ, мэдээллүүдийг оюутнуудад олгохын сацуу
хамтран асуудлыг шийдвэрлэхэд оршино.

4. Хөгжлийн эдийн засгийн тухай ойлголт
Хөгжлийн эдийн засаг нь эдийн засгийн бусад бүх
шинжлэх ухаан дээр тулгуурлаж тэдгээрийн цогц
байдлаар судлагддаг шинжлэх ухаан юм. Хөгжлийн
эдийн засаг нь улс орнуудын тэр дундаа хөгжиж буй
болон гуравдагч орнуудын өмнө тохиолдож буй эдийн
засгийн хөгжлийн асуудлуудыг цогц байдлаар судалж,
бодлогын шийдвэрийг хэрхэн гаргадагийг авч
үздэгээрээ бусдаас онцлог ялгаатай. Үүнийг үндэслэгч
нь 1979 оны Нобелийн шагналт эрдэмтэн Артур Луйс,
Теодор Шульц нар юм.

5. Хөгжлийн эдийн засгийн бий болох болсон
шалтгаан:
• Дэлхийн улс орон, тэр дундаа хүн амын амьдралын ялгаатай
түвшин
• Бидний зарим нь яагаад хөгжлийн түвшин нь өндөр байхад
зарим нь туйлын ядуу байна вэ?
• Тухайн улс орнуудын хөгжилд ямар ямар онцлог шинжүүд
байна вэ? гэх мэтийн маш олон асуултуудад хариулт өгөх
зорилгоор энэ шинжлэх ухаан үүсэж бий болжээ.

6. Хөгжлийн эдийн засгийн гол зорилго:
•Дэлхийн нийт хүн амын 2|3 –ын
материаллаг амьдралыг дээшлүүлэхийн
тулд хөгжингүй орнуудын эдийн засгийн
сайтар судалж ойлгон танин мэдэхэд
туслахад оршино.

7. Эдийн
засгийн
өсөлт
Эдийн
засгийн
өөрчлөлт
Эдийн
засгийн
хөгжил

8. Хөгжлийг хэмжих
үзүүлэлтүүд, тэдгээрийн
томъёолол

9. Монгол улс
Эдийн засаг: 102 дугаар байр
• Хөдөлмөр эрхлэлт 57.6
• Ажилгүйдэл 9
• Инфляцын түвшин 15
• ГШХО 2.2
Хувиараа бизнес эрхлэх боломж: 60 дугаар байр
• Шинээр бизнес эхлэх боломж өндөр, 71.8
• гэр бүлийн гишүүдийн 96.5
Нэг хүнд ноогдох ДНБ
• 4744 ам.доллар
Боловсрол:55 дугаар байр
• Ерөнхий Боловролын бага сургуульд 98.6
• дунд сургуульд 92.6
• их дээд сургуульд 57.2
Эрүүл мэнд:93 дугаар байр
Аюулгүй байдал:44 дүгээр байр
Хувь хүний эрх чөлөө: 74 дүгээр байр

10. Хөгжлийн түвшинг дор дурдсан үндсэн 9 бүлэг
65 үзүүлэлтийг ашиглан тооцно:
-Дэд бүтцийн хангамж;
-Боловсролын үйлчилгээний хүртээмж, чанар;
-Соёл, урлагийн байдал;
-Эрүүл мэндийн үйлчилгээний хүртээмж;
-Хүрээлэн байгаа байгаль орчин;
-Нийгэм, эдийн засгийн байдал;
-Санхүүгийн үзүүлэлт;
-Хөгжлийн нөөц, давуу тал;
-Хөдөө аж ахуй.

11. Дэд бүтцийн хангамж
• хатуу хучилттай авто зам
1 хүнд ноогдох хатуу хучилттай авто зам =
Тухайн орон нутгийн нийт
хатуу хучилттай авто замын уртыг
Нийт хүн ам
• цахилгаан эрчим хүчээр хангагдсан өрхийн хувь
• дулаан хангамжийн системд холбогдсон өрхийн хувь
• хэрэглээний усан хангамж
• ариутгах татуургын хүчин чадал
• интернэт хэрэглэгч өрхийн хувь
• суурин газрын нэг хүнд ногдох ногоон байгууламж
• инженерийн шугам сүлжээ бүхий орон сууцны хангамж гэсэн 8 үзүүлэлтээр
илэрхийлнэ.

12. Боловсорлын үйлчилгээний хүртээмж чанар
• хүртээмжийн бүлэгт цэцэрлэгийн хамран сургалтын индекс
Цэцэрлэгт 1 хүүхдэд ноогдох ашигт талбай =
Цэцэрлэгийн ашигтай талбайн хэмжээ
Цэцэрлэгийн нийт хүүхэд
• цэцэрлэгийн нэг хүүхдэд ногдох ашигтай талбай
• бага боловсролын хамран сургалтын цэвэр жин
• суурь боловсролын хамран сургалтын цэвэр жин
• дотуур байранд хамрагдалтын индекс
• нэг компьютерт ногдох хүүхдийн тоо,
• ерөнхий боловсролын сургуулийн ээлжийн коэффициент
• цэцэрлэгийн мэргэжлийн багшийн хангалтын индекс
• ерөнхий боловсролын сургуулийн мэргэжлийн багшийн хангалтын индекс,
• мэргэжлийн боловсролын сургууль төгсөгчдийн ажлын байрны хангалт гэсэн 10
үзүүлэлтээр илэрхийлнэ

13. Соёл, урлагийн байдал
• мянган хүнд ногдох соёл урлагийн байгууллагын суудлын тоо
• соёл, урлагийн үйлчилгээний хүртээмж
Соёл урлагын үйлчилгээний хүртээмж
=
Тухайн жилд мэргэжлийн урлагийн байгууллагын
тоглолтод хамрагдсан үзэгчдийн тоо.
Тоглолтын тоо
• соёл, урлагийн мэргэжлийн боловсон хүчний хангалт
• нэг хүнд ногдох номын сангийн фонд
• соёлын биет бус өвийн хамгаалалт гэсэн 5 үзүүлэлтээр илэрхийлнэ.

14. Эрүүл мэндийн үйлчилгээний хүртээмж
• 100000 амьд төрөлтөд ногдох эхийн эндэгдлийн түвшин
• 1000 амьд төрөлтөд ногдох нялхсын эндэгдлийн түвшин
• 1000 амьд төрөлтөд ногдох 5 хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдлийн түвшин
• эмнэлгийн мэргэжилтэн, эх барьсан төрөлтийн хувь
• 100000 хүнд ногдох сүрьеэ өвчнөөс шалтгаалсан нас баралтын түвшин
• 10000 хүнд ногдох эмнэлгийн орны тоо
• 10000 хүнд ногдох эмнэлгийн мэргэжилтний тоо
• 10000 хүнд ногдох спорт, биеийн тамирын чийрэгжүүлэлтийн хэрэгслээр тоноглогдсон талбайн хэмжээ
• 10000 хүнд ногдох урьдчилан сэргийлэх үзлэгт хамрагдагсдын тоо
• эмнэлгийн багаж, тоног төхөөрөмжийн хангалтын хувь
• нэг хүнд ногдох эрүүл мэндийн зардал
Нэг хүнд ноогдох ЭМэндийн зардал =
Тухайн орон нутгийн эрүүл мэндийн
салбарт зарцуулсан жилийн нийт зардал.
Нийт хүн ам
• дундаж наслалт гэсэн 12 үзүүлэлтээр илэрхийлнэ.

15. Хүрээлэн байгаа байгаль орчин;
• агаарын бохирдлын хэмжээ
• усны бохирдлын хэмжээ
• цэвэрлэх байгууламжийн цэвэршилтийн хувь
Цэвэрлэх байгууламжийн цэвэршилтийн хувь =Цэвэрлэгдсэн усны чанарын үзүүлэлтээр
тооцно.
• нэг хүнд ногдох хатуу хог хаягдал
• цөлжилтийн хувь
• уул уурхайн газрын нөхөн сэргээлтийн хувь
• хамгаалж тохижуулсан усны эх үүсвэр, булаг шандын тоо гэсэн 7 үзүүлэлтээр
илэрхийлнэ.

16. Нийгэм, эдийн засгийн байдал;
• ядуурлын түвшин
• ажилгүйдлийн түвшин
• шилжих хөдөлгөөний харьцаа
• нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн
Нэг хүнд ноогдох ДНБ
=
Тухайн орон нутагт дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийг
Нийт хүн ам
• аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд эзлэх хувь
гэсэн 5 үзүүлэлтээр илэрхийлнэ.

17. Хөгжлийн эдийн засгийн зарим үзүүлэлтүүд болох
нийгмийн үзүүлэлт нь:
• амьдралын чанарын
• хүний хөгжлийн индексээр хэмжигддэг.
Амьдралын чанарын индексийг Д.Моррис
боловсруулсан ба энэ нь 3 үндсэн үзүүлэлтийг дотроо
багтаана.
1. Амьдралын түвшин буюу насжилт
2. Нялхсын эндэгдэл
3. Бичиг үзсэг тайлагдсан байдал

18. • Эдгээр бүх үзүүлэлтүүд нь нэг орны хувьд 1-100 гэсэн түвшингээр
хэмжигдэнэ.
• Амьдралын чанарын индекс нь дээрх 3 үзүүлэлтийн дунджаар
тодорхойлогдоно.
• Хүний хөгжлийн индекс нь амьдралын чанарын индексийн нэгэн адилаар
0-1 гэсэн үзүүлэлтийн хооронд хэмжинэ.
0 бол – хүний хөгжил хамгийн доогуур
1 бол – хүний хөгжил хамгийн өндөр
Энэ индекс нь 3 үзүүлэлтээс бүрдэнэ.
1. Насжилт
2. Боловсрол мэдлэг
3. Нэг хүнд ногдох бодит орлого
Хүний хөгжлийн индексээр нь улс орныг хөгжлийн түвшингээр ангилж болно.
0-0.50 бол хүний хөгжил доогуур улс орон
0.51-0.79 бол хүний хөгжил дунд зэрэг
0.80-1 бол хүний хөгжил өндөртэй улс

19. Санхүүгийн үзүүлэлт;
• 1 хүнд ногдох хөрөнгө оруулалтын хэмжээ
• дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд хувийн хэвшлийн эзлэх хувь
• 1 хүнд ногдох хадгаламжийн үлдэгдлийн хэмжээ
• 1 хүнд ногдох зээлийн үлдэгдлийн хэмжээ
Нэг хүнд ноогдох зээлийн үлдэгдэлийн хэмжээ =
Тухайн орон нутгийн жилийн
эцсийн зээлийн үлдэгдэл
Нийт хүн ам
• 1 хүнд ногдох төсвийн зардлын хэмжээ
• 1 хүнд ногдох татварын орлогын хэмжээ гэсэн 6 үзүүлэлтээр илэрхийлнэ.

20. Хөгжлийн нөөц, давуу тал;
• нэг хүнд ногдох эдэлбэр газар
• нэг хүнд ногдох усны нөөц
• нэг хүнд ногдох ойн нөөц
• нэг хүнд ногдох байгалийн баялаг
• тусгай хамгаалалттай газар нутгийн хэмжээ
• Газар зүйн байршил
газар зүйн байршил, тусгай хамгаалалттай газар нутгийн хэмжээ
=Тухайн орон нутаг нь гадаад оронтой хиллэдэг бол хамгийн ойрын хил
хүртэлх зай/хиллэдэггүй бол Улаанбаатар хот хүртэлх зайгаар тооцно.
• хөдөлмөрийн насны хүн ам гэсэн 7 үзүүлэлтээр илэрхийлнэ.

21. Хөдөө аж ахуй
• бэлчээр, хадлангийн 100 га талбайд ногдох малын тоо
• нөхөн сэргээсэн бэлчээрийн талбайн хэмжээ
нөхөн сэргээсэн бэлчээрийн талбайн хэмжээ =Газрын нэгдмэл сангийн
тайлангаар гаргана.
• малын тэжээлийн хангамжийн түвшин
• хөдөөгийн хүн ам, малын усан хангамжийн түвшин
• нийт мал сүргийг бруцеллёз, адууг ям, халдварт цус багасах, сүүний
үхрийг лейкоз өвчнөөс эрүүлжүүлсэн түвшин зэрэг 5 үзүүлэлтээр
илэрхийлнэ.

22. Хөгжиж буй орон ба
хөгжингүй орны
хөгжлийн түвшин

23. Хөгжиж байгаа орнуудын нийтлэг шинжүүд
1. Амьдралын доогуур түвшин
- Орлогын тэгш хуваарилалт
- Эрүүл мэнд
- Боловсролын түвшин
2. Бүтээмжийн түвшин
3. Хүн амын хурдацтай өсөлт
4. Ажилгүйдэл, ажил эрхлэлтийн түвшин
5. Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлээс хамаарах хамаарал ба
анхдагч бүтээгдэхүүний экпорт
6. Олон улсын харилцаа дахь хамааралт байдал нөлөө

24. Өнөөгийн статистикт буурай хөгжилтэй эдийн засгийн
амьдралын тодорхой талуудыг илүү хөгжсөн орнуудын эдийн
засагтай харьцуулахдаа:
- Нэг хүнд ногдох үндэсний орлого
- Үндэсний болон нэг хүнд оногдох орлогын харилцан
өсөлтийн түвшин
- Үндэсний орлогын хуваарилалт
- Ядуурал
- Эрүүл мэнд зэрэг үзүүлэлтийг хэрэглэж байна.

25. Хөгжиж байгаа орнуудын эдийн засаг дахь
ажиллах хүчний түвшин нь дараахь 2 хэлбэрийг
бий болгодог.
1. Доогуур ажил эрхлэлт- энэ нь хэвийн цагаар ажиллаж
байгаа хүмүүс маш бага бүтээмжтэй ажиллаж байгаа байдлыг
харуулдаг ба ажиллах цаг багасах нь нийт бүтээмжид сөрөг
нөлөө үзүүлнэ.
2. Нээлттэй ажилгүйдэл-энэ нь ажиллах сонирхойлтой
хүмүүст тохиромжтой ажил олдохгүй байхыг харуулдаг.

26. Хөгжиж байгаа орнуудын хөгжилийн ялгааг
илэрхийлдэг 7 үндсэн үзүүлэлт байдаг.
1. Тухайн орны бүтээгдэхүүн
2. Түүхэн хөгжлийн онцлог
3. Түүхий эдийн болоод хүний нөөцийн хангамж
4. Улсын ба хувийн секторын ЭЗ-т гүйцэтгэж байгаа үүрэг
тэдгээрийн харьцаа
5. Үйлдвэрлэлийн бүтэц
6. Гадаад орнуудын ЭЗ, улс төрийн байдлаас хамаарах
хамаарал
7. Улс орны төрийн бүтэц

27. Өрсөлдөх чадварын тухай
ерөнхий ойлголт

28. Өрсөлдөх чадварыг хувиар илэрхийлсэн
тухай тайлбар
• Улс орнуудын эзэлсэн байрыг хувьд шилжүүлэхдээ нэгдүгээр
байр эзэлсэн оронд 100 хувь, эцсийн байр эзэлсэн оронд 0
хувь байхаар бодож хувь тооцох томъѐог гаргасан болно.
Томъѐог дараах байдлаар тайлбарлаж болно.
• Хувь = (Нийт орны тоо – манай орны эзэлсэн байр) / (Нийт
орны тоо - 1)*100
• Хувь өндөр байх тусмаа үзүүлэлтүүд нь сайжирч байгаа

29. Өрсөлдөх чадварын судалгаа
/Дэлхийн улс орнуудын өрсөлдөх чадварыг хооронд нь
харьцуулан үнэлдэг судалгаанууд/

32. 1. Дэлхийн өрсөлдөх чадварын төв
• 1989 оноос - Дэлхийн өрсөлдөх чадварын жилийн тайлан
(ДӨЧЖТ)
• 58 улс
• 4 бүлэг, 331 шалгуур үзүүлэлт
• ДӨЧЖТ-д өрсөлдөх чадварыг нийт 300 гаруй шалгуур
үзүүлэлтийн дагуу тооцоолдог учраас аль нэг үзүүлэлтийн
нийт үнэлгээний ерөнхий дүнд үзүүлэх нөлөө туйлийн бага
буюу хязгаарлагдмал гэж хэлж болно. Энэхүү судалгаанд
хэрэглэгддэг олон тооны шалгуур үзүүлэлт нь тайланд
оролцож буй улс орнуудын өрсөлдөх чадварын талаар
тодорхой бөгөөд дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөхөд чиглэгддэг
бөгөөд аль нэгэн үзүүлэлт буруу ташаа ойлголт төрүүлэхээс
сэргийлэхэд голлон анхаардаг. ЭЗБӨЧСТ нь
ДӨЧСТ-тэй хамтран Монгол улсын өрсөлдөх чадварын
харьцуулсан тусгай судалгааг хийдэг.

33. 2. Дэлхийн эдийн засгийн форум
• 1979 оноос - Дэлхий дахины өрсөлдөх чадварын
тайлан (ДДӨЧТ)
• 144 улс
• 12 бүлэг, 103 шалгуур үзүүлэлт
• Дэлхийн эдийн засгийн форумаас эрхлэн гаргадаг
Дэлхийн дахины өрсөлдөх чадварын тайлан нь нийт 148
(2013 оны байдлаар) улс орныг хамруулан судалдаг
судалгаа юм. Дэлхийн өрсөлдөх чадварын төвөөс эрхлэн
гаргадаг судалгаанаас ялгагдах гол онцлог нь үнэлгээ
хийхэд ашигладаг шалгуур үзүүлэлт ДӨЧЖТ -д 329 байдаг
бол ДДӨЧТ-д 117 байдагт оршино. Үүнээс гадна ДДӨЧТ-д
санал асуулгыг илүүд чухалчлан үздэг (70%) байхад
ДӨЧЖТ -д статистик тоо баримтанд харьцангуй илүү ач
холбогдол өгдөг. Монгол Улс энэхүү тайланд 2005 оноос
эхлэн хамрагдсан.

34. 3. Дэлхийн банк
• 2004 оноос бизнес эрхлэхүй судалгаа
• 185 улс
• 10 шалгуур үзүүлэлт
• Улс орнуудад бизнес эрхлэх орчин, таатай нөхцлүүд хэр бүрэлдсэн байна
судалдаг энэхүү судалгааг Дэлхийн банк болон Олон улсын санхүүгийн
корпорациас жил бүр цуврал болгон гаргадаг. Монгол Улс энэхүү
судалгаанд жил тутам хамрагддаг.

35. Өрсөлдөх чадварын 10 алтан дүрэм
I
• Хууль эрхзүй, захиргааны тогтвортой, ойлгомжтой орчин бүрдүүлэх
II
• Төр, засгийн үйл ажиллагаа нь бизнес эрхлэх орчнûг хялбаршуулан, таатай болгохыг
дэмжсэн ил тод, хариуцлагатай, хурдан шуурхай байх
III
• Эдийн засгийн (зам, агаарын тээвэр,цахилгаан холбоо гэх мэт) болон нийгмийн (эрүүл
мэнд, боловсрол, тэтгэвэр гэх мэт) салбаруудын дэд бүтцийг хөгжүүлж, байнгын хөрөнгө
оруулалт хийдэг байх
IV
• Чинээлэг хангалуун байдал, урт хугацааны тогтвортой хөгжлийн гол эх үүсвэр болох
дундаж давхаргыг хүчирхэгжүүлэх
V
• Эдийн засгийн төрөлжилтийн гол түлхүүр болох хувийн жижиг, дунд үйлдвэрүүдийг
хөгжүүлэх

36. VI
• Цалин, бүтээмж, татварын зохистой тэнцвэрийг хадгалах
VII
• Хувийн хадгаламж болон хөрөнгө оруулалтыг урамшуулах замаар дотоод зах
зээлээ хөгжүүлэх
VIII
• Олон улсын зах зээл дээр довтлох стратеги, нэмүү үнэлэмж бүтээх урих стратеги
хоёрын тэнцвэрийг олох
IX
• Даяаршлын давуу талыг тэнцвэржүүлэн, дотоодын салбарын онцлогийг
хөгжүүлэх замаар нийгмийн зохицол болон үнэлэмжийн тогтолцоог хадгалж
үлдэх
X
• Өрсөлдөх чадварын амжилтын бодит үр дүн бүрийг нийтийн хангамжийг
дээшлүүлэх замаар ард иргэдэд буцааж өгөх

37. Хэрэгцээт холбоосууд
• Дэлхийн өрсөлдөх чадварын судалгааны хүрээлэн http://www.imd.org/wcc/
• Дэлхийн эдийн засгийн форумаас эрхлэн гаргадаг судалгаанууд http://www.weforum.org/reports
• Дэлхийн банк, Олон улсын санхүүгийн корпораци “Бизнес эрхлэхүй” судалгаа
http://www.doingbusiness.org/
• Хэритэж сангаас эрхлэн гаргадаг “Эдийн засгийн эрх чөлөөний судалгаа”
http://www.heritage.org/index/
• Транспарэнси интэрнэйшнэл байгууллагаас гаргадаг судалгаанууд
http://www.transparency.org/research
• Нэгдсэн үндэсний байгууллагын хөгжлийн хөтөлбөр, Хүний хөгжлийн индекс судалгаа
http://hdr.undp.org/en/statistics/
• Легатум институт, Хөгжил дэвшлийн судалгаа http://www.prosperity.com/
• Нью экономикс сан, “Аз жаргалын индекс” судалгаа http://www.happyplanetindex.org/
• Дэлхийн өрсөлдөх чадварын зөвлөлүүдийн холбоо http://www.thegfcc.org/