1. ЗАН ТӨЛӨВИЙН МӨН ЧАНАР

2. МЭӨ - үеийн 3 – 4 - р зууны үед амьдарч байсан
Грекийн эрдэмтэн хийгээд гүн ухаантан ТеоФраст
“Character” /Характер/ хэмээх нэр томъёог анх хэрэглэжээ.
“Character” хэмээх нэр томъёо бол шинж тэмдэг, нүүр
царай , хээ дүрс, онцлог шинж чанар гэсэн Грек гаралтай
үг байжээ.
Сэтгэл судлалд характер гэдэг нэр томъёогоор тухайн
хүний үйлдэл ба төрөх үйл хөдлөлд илэрч байгаа
сэтгэцийн онцгой шинж чанаруудын нийлбэр цогцыг
тэмдэглэдэг.
Характер гэдэг нэр томъёотой монгол хэлний зан
ааш, ааль авир, галбир, зан авир, зан ааль, зан төлөв
гэсэн үгнүүд утга адил юм.

3. Араншин /темперамент/, зан төлөв /характер/ хэмээх
2 ойлголт хоорондоо төстэй ухагдахуунууд юм.
Араншин гэх ойлголтоор бие хүний аливаа үзэгдэлт
юмс буюу аливаа цочруулт өгөх хариу урвалын онцлогийг
ба түүний мэдэрлийн системийн сэрэл, саатлын
процессуудын хүч, тэнцвэрт чанар хийгээд хөдөлгөөнт
чанарын хувийн онцлогийг илэрхийлдэг бол .
Зан төлөв гэх ухагдахуунаар үйлдэлд ба үйл хөдлөлд
нөлөөлж байгаа бие хүний гол, чухал, хийгээд өвөрмөц
онцлог шинж чанарыг тэмдэглэдэг.

4. Мөн зан төлөв бол тухайн хүнийг нийгмийн гишүүний
хувьд бусад хүмүүсээс ялган тодруулж байгаа бие хүний
нийгмийн үндсэн гол шинжүүдийн нийлбэр цогцуудыг
илэрхийлдэг ухагдахуун юм.
Зан төлөв – хүний хүрээлэн буй ертөнц, хөдөлмөр,
бусад хүмүүс өөртөө хандах хандлагыг илэрхийлэх зан
үйлийн чигийг тодорхойлох бие хүний сэтгэцийн шинж юм.
Зан төлөв нь бусад хүмүүстэй харилцан үйлдэх хувийн
болон нийгмийн төрх байдлын өвөрмөц онцлогоор
нөхцөлддөг, бие хүний харьцаангуй тогтвортой ба
байнгад илрэх шинж болон чанаруудын цогц бүрдэл.

5. Зан төлөв
Хүрээлэн буй орчинд хандах
хандлагаар
Сэтгэлийн тэнхээ-зориг
- тууштай
- зарчимгүй
Үйл ажиллагаанд хандах
хандлагаар
- Идэвх оролдлоготой
- Идэвх оролдлогогүй
Хүмүүстэй харилцанх байдлаар
- Нийтэч
- Зожиг
Өөрөөр өөртөө хандах хандлагаар
- Бусдын төлөө бие
сэтгэлээ зориулдаг
- Хувиа хичээсэн
1. Шийдвэртэй
2. Шаргуу
3. Өөрийгөө эзэмддэг
4. Бие даасан
5. Санаачлагатай
-Гүн бодолтой
-Авхаалжтай
-Овжин сүйхээтэй
-Сониунч ба бусад
Хөөрүү
-Эзмэг сэтгэлтэй
-Тайван
-Хайхрамжгүй
Сэтгэл хөдлөлийн
Оюун ухааны

6. Хүний зан төлөвийг мэднэ гэдэг нь хүний үйл хэрэгт
тодорхой логиктой ба дотоод дараалалтайгаар илэрдэг
гол чухал шинжийг мэднэ гэсэн үг юм.
Зан төлөв хэдийгээр янз бүрийн шинжээс бий болдог
ч тэр нь тэдгээрийн механик нийлбэр биш. Зан төлөвт
хамаарах янз бүрийн шинжүүд өөр хоорондоо холбоотой
ба бүхэллэг бүтцийг бий болгох бөгөөд ерөнхий сэтгэл
зүйн, хэв шинжийн, мөн түүнчлэн хувийн онцлог талаас нь
авч үзэж болно.
Зан төлөвийн бүтэц бүх хүмүүст нийтлэг байдаг
хоорондоо холбоо хамаарал бүхий бүрэлдэхүүн хэсгүүд.

7. Хүн бүрийн зан төлвийн бүтэц ба агуулга нь дараах хүчин зүйлээр
тодорхойлогдоно.
a) сэтгэлийн тэнхээний хүчээр өөрийн тавьсан зорилгодоо хүрэх чадвар,
тухайлбал түүний сэтгэлийн тэнхээ их эсвэл бага эсэх ;
b) хүний ямар нэгэн үйл явдлыг дагалддаг сэтгэлийн хөдөлгөөний суурь
ба сэтгэл хөдлөлийн өвөрмөц онцлог илрэл зөрчилдөөн гэх мэт;
c) хүний оюун санааны өрөвмөц онцлог;
d) энэ бүх бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн уялдаа холбоо зан төлвийн бүтцэд
тэдгээр нь хир зэрэг нягт нэгдсэн, хоорондоо тал бүрээр, зохицсон,
эсвэл эсрэгээр зөрчилдөөнтэй, бие биетэйгээ сөргөлдөөнтэй байгаа
эсэх нь чухал .

8. Зан төлөв, бие хүний чиглэлтэй нягт уялдаа холбоотой,
тэр нь бодит ертөнцийн шаарлагад бие хүний идэвхтэй шилэн
сонгох хандлагад илэрдэг ба ингэснээрээ хүний үйл
ажиллагаанд нөлөө үзүүлдэг.
Темперматентийн онцлог мөн түүнчлэн хүний зан төлөв
ба нийгмийн зан үйлд өөрийн ул мөрийг үлдээдэг. Гэхдээ
темпераментийн аль тал зан төлөвийн шинж болох нь түүний
төлөвшлийн нөхцөлөөс шаалтгаална эерэг эсвэл сөрөг.
Зан төлөв бие хүний үйл ажиллагааны үр дүнд нийгмийн
нөхцлийн нөлөөн дор төлөвшдөг. Үүний хамтаар зан төлөв нь
бие хүний л амьдралын замын турш хувийн хөгжлийн
төсөөлөн авч үзэх шаардлагатай.

9. Хүмүүс гадны ижил нөхцөлд адил биш үр
бүтээлтэйгээр мэдлэг чадвар ба дадал олж авдаг. Зарим
нэг хүн “явуут дунд “ олж авч байхад нөгөө нэг нь их
хүч зарцуулж байдаг .
Нэг нь дээд төвшингийн ур чадварт хүрч байхад
нөгөө нь өөрийн бүх хүч чармайлтаараа зөвхөн дунд
төвшинд хүрдэг .
Зан төлөв нь темпраментийн адил удамшин дамждаггүй
ба хүний амьдралын үйл ажиллагааны явцад сургалт
хүмүүжлийн ажлын үр дүнд төлөвшин тогтдог бөгөөд хүнээс
байгаль нийгмийн үзэгдлүүдтэй харьцах харилцааг тусгасан
дотоод чанаруудын цогц юм.

10. Хүнд зан төлөв төлөвшин тогтоход мэдрэлийн системийн
онцлог, мэдрэлийн процессуудын эрч хүч, тэдгээрийн
харьцангуй чанар, хөдөлгөөн хурд ямар нэгэн байдлаар
нөлөөлөх ба зүрх судасны үйл ажиллагаа болон хоол
боловсруулах эрхтний үйл ажиллагаа нөлөөлнө.
Хүний амьдран байгаа нийгмийн ахуй орчин сургалт
хүмүүжлийн систем нь хүний зан төлөвийн шинжүүдийг
хувьсган өөрчлөх гол хүчин зүйл нь болно.

11. Зан төлөв түүний онцлог шинж.
Тодорхой бие хүний зан төлөвийн илрэл.
Зан төлөв бүрэлдэн тогтоход нөлөөлөх хүчин зүйлүүд.
Зан төлөвийн чухалчилагдах байдал.
Бие хүний тусгай зан төлөв, сэтгэл зүйн онцлог шинжүүд.
Хүний зан төлөв ба хүсэл зориг.
Ертөнцийг үзэх үзэл, үзэл бодол, итгэл үнэмшил, зан
үйлийн механизмд зан төлөвийн үзүүлэх нөлөө.

12. - Сэтгэцийн процесс болох хүртэхүй, оюун дүгнэлт,
анхаарал, хэл яриа гэх мэт танин
мэдэхүйн үйл ажиллагааны явагдах хурд ба тогтвор
- Сэтгэлийн байдлын жигд болон тогтвортой байдал
- Сэтгэлийн мэдрэмж болон зоригийн эрчимтэй байдал ба
хүч нь ямар байгаа зэргээр харагдана.

13. Зан төлөв нь
- хөдөлмөрт хандах хандлагаар
- хүнтэй харьцах харьцаагаар
- нийгмийн дунд биеэ авч яваа байдлаар
- өөртөйгээ харьцах харьцааны онцлогоор илэрнэ.
Эдгээр зан төлөвийн шинжүүд нь зөвхөн практик үйл
ажиллагааны үед илрэн хөгжих төдийгүй хүний үг яриа,
нүүр царайны хувьсал нүдний харц биеийн гадаад
хөдөлгөөнөөр илэрнэ.

14. Жишээ нь зарим хүмүүс намуун тайван удаан дохио зангаа
бараг хэрэглэхгүйгээр ярьж хүнд ойлгуулдаг бол зарим нь чанга
дуугаар хашигчин ярьж байгаа нь уурлаж уцаарлаж байгаа хэрэг
биш бөгөөд зөвхөн харилцааны хэв маягийн хэлбэрүүд болно.
Хүний нүүр үрчлээс нь зөвхөн настай хүнд байдаг зүйл биш
бөгөөд тухайн хүний зан төлөвийн онцлог харилцааны явцад
илэрхийлж хувьсган өөрчилж байгаа нүүрний булчингийн
хөдөлгөөнтэй шууд холбоотой юм.
Тухайлбал нүдээрээ үргэлж инээж явдаг дотоод сэтгэлийн
хөдөлгөөн болон зан төлөвийн өөдрөг чанаруудыг илэрхийлснээр
нүүрний булчингийн үйл ажиллагаа идэвхижиж арьс үрчийнэ.

15. Биеэ авч яваа гадаад төрхөөр зан төлөвийн үндсэн
шинжүүдийг тодорхойлж болдог. Жишээ нь ихэмсэг зантай
хүн толгойгоо гэдийлгэн дээгүүр харж, цээжээ төвийлгөн
явдаг бол даруу төлөв зантай хүн ялимгүй бөхийж, толгой
гудайлган мөрөө хавчиж явдаг. үг хэрэглэн зөвшөөрч байгаа
дүрийг үзүүлж явна.
Зан төлөвийн чанарууд Зан төлөв нь хувийн ба нийтлэг
гэсэн шинжүүдээс бүрдэнэ. Тодорхой бие хүн нийгэм, хамт
олон, хөдөлмөр, өөртэйгээ харьцах харилцаанд илрэн гардаг
хүний дотоод ертөнцийн өвөрмөц онцлогийг тогтмол
илэрхийлж байдаг тогтвортой чанарыг зан төлөвийн хувийн
шинж гэнэ.

16. Хувийн шинжид шийдэмгий чанар, эрэлхэг зоригтой даруу
төлөв зан, идэвхи санаачилгатай, үнэнч шударга, хөдөлмөрч
зэрэг чанарууд орно. Эдгээр хувийн шинжүүд нь хүн бүрт
харилцан адилгүйгээгээр төлөвших бөгөөд эдгээр чанарууд нь
хүнд төрөлхөөс байдаггүй бөгөөд практик ажиллагааны явцад
сургалт хүмүүжлийн үр дүнд бүрэлдэн бий болно.
Зан төлөвийн нийтлэг шинж гэдэг нь хувь хүний тодорхой
шинж чанар биш бөгөөд нийт хүмүүст байдаг зан төлөвийн
нийтлэг шинж чанарыг хэлнэ. Нийтлэг шинж нь хүмүүсийн
амьдралын хэв маяг, ажиллах нэг орчин, сурлага хөдөлмөрт
хамтран оролцож байгаа болон насны үечлэлийн онцлогтой
холбоотойгоор төлөвшинө.

17. Хүний сэтгэл зүйн давтагдашгүй хувийн онцлог дүр
зургийн хослол нь бие хүний зан төлөвийг бүтээдэг. Нэг талаас
төрөлөхөөс удамшигдан өвлөн авсан бие махбод , нөгөө
талаас хүмүүжил ба өөрийн үйл ажиллагаа ул мөрийг үлдээн
хүний зан төлөвийг сийлбэрлэнэ.
Мөн тодорхой цаг үеэс хүн өөрөө өрийгөө хүмүүжүүлэн
зан төлөвөө цааш нь бүтээнэ. Зан төлөв нь хүний сэтгэхүй,
сэтгэл мэдрэмж ба үйл хэрэгт нөлөөлнө.

18. Тиймээс л бид аливаа нэгэн хүний зан төлөвөөр ярьдаг.
Хүнийг тодорхойлох шинжид бүх онцлогийг биш харин
тогтвортой чухал талыг нь л хэлдэг.
Бусад хүний зан төлөвийг мэдсэнээр бид тухайн нөхцөлд
биеэ хэрхэн авч явах вэ гэдгийг урьдчилан мэдэж болно.Зөвхөн
харилцан бие биенийхээ зан байдлыг харилцан мэдэх нь дараа
хүмүүсийн хоорондын харилцаа холбоо ямар нэг хэмжээгээр
жигд аястай явагддаг байна.
Хүний сэтгэлзүйн нэлээд чухал шинжийг
илэрхийлэх чанар бол итгэл, үлгэр дууриал, чиг хандлага
болжээ. Эдгээр нь хүний зан байдалд нийгмийн утга агуулагийг
олгоно.

19. Зан төлөвийн дараах үзүүлэлтэд хүний өөрөө өөртөө
хандах хандлагад илэрхийлэх шинж чанарууд орно. Уг чанартай
хүмүүс бусад хүмүүстэй харьцаад зогсохгүй хамтран ажиллаж,
суралцаж байхдаа өөрийгөө хүмүүстэй харьцуулан амжилтаа
жишиж хэмждэг. Өөрөөр хэлвэл бид бага наснаасаа өөрөө
өөрийгөө үнэлж сурдаг.
Зан төлөвийн бас өөр нэг чухал үзүүлэлт бол хүний өөрийн
хөдөлмөр үйл хэрэг, бүтээлдээ хандах хандлага юм.
Сурлага, хичээл, хөдөлмөр, олон нийтээс хүлээлгэсэн
үүрэгт хандах , ажилсаг, туйлбартай, нямбай гэх зэрэг эерэг
сайнаас гадна хариуцлагагүй , залхуу, мэхлэг зэрэг муу
чанарууд бас орно.

20. Зан төлөвийн хүч хөдөлгөөн
Темперамент дээд мэдэрлийн үйл ажиллагааны хэв
шинжээр тодорхойлогддог. Бие хүний хүсэл сонирхол,
хэрэгцээний баялаг талыг хадгалсан, агуулга дүүрэн ,үг үйл
хэрэг ажлын нэгдмэл байдал , эрч хүчтэй, зорисон хэрэгтэй
тууштай тэмүүлэл бүхий ажиллах чадвар, өөрийн гэсэн
давтагдашгүй онцлог байдал, ёс суртахууны хүмүүжил зэрэг
олон шинж чанарыг нэгдмэл байдал зэрэг олон шинж чанар
нь зан төлөвт илэрнэ. Хүний зан төлөв, нийгмийн нөхцөл,
хүмүүжил, сургалтын нөлөөнд бүрэлдэх ба хүний амьдрал
үйл ажиллагааны нөхцөл өөрчлөгдөхөд мөн хэмжээгээр
өөрчлөгдөх хандлагатай байдаг байна.

21. Авъяас билэг
Бие хүний сэтгэцийн шинжүүдийн нэг нь түүний авъяас
билэг юм. Хүмүүс бие биенээ өөрийн авъяас билгийн
хөгжлийн төвшингөөр харилцан ялгаатай байдаг. Хүний үйл
ажиллагааны чанар, үр дүн нь түүний авъяас билгийн
хөгжлийн төвшингөөр тодорхойлогдоно. Авъяас билэг нь
урлаг, уран сайхан, техник, шинжлэх ухаан, практик үйл
ажиллагаа зэрэг хүний үйл ажиллагааны янз бүрийн салбарт
илрэн гардаг.
Авъяас билгийн үзүүлэлт нь хүний цаг хугацааны
тодорхой нэгжид гүйцэтгэж байгаа бүтээгдэхүүний тоо,
чанараар тодорхойлогддог юм.

22. Жишээ нь: оюун ухааны гоц авъяастай хүүхэд судлагдаж
байгаа үзэгдэл, юмсын тухай мэдлэг, чадвар дадлыг маш
түргэн хугацаанд үлэмж гүнзгий эзэмшиж авдаг онцлогтой.
Хүний гүйцэтгэх үйл ажиллагааг үлэмжийн өндөр амжилтанд
хүргэж түүний тодорхой нэгэн хэлбэрийг илүү түргэн, үр дүнтэй
бүтээлчээр гүйцэтгэхэд чиглэгдсэн бие хүний сэтгэл зүйн
хувийн өвөрмөц онцлог чанарыг авъяас билэг гэнэ.
Авьяас нь тусгай ба ерөнхий гэж байна .
Тусгай / мэргэжлийн / авьяас нь бие хүний сэтгэцийн
зарчим процесс ба чанаруудыг тодорхой нэгэн үйл
ажиллагаанд хөгжүүлэх боломж юм .

23. Ерөнхий авъяас. Энэ нь олон үйл ажиллагааны хувьд
адил чухал хүний сэтгэцийн хөгжлийн онцлог таатай хөгжих
боломж бөгөөд ерөнхий авъяасанд жишээ нь, авхаалж, арга
ухаан зэргийг хөгжүүлэх боломж орно. Тодорхой хүн болгонд
тусгай ба ерөнхий авъяасын цогц байдал ба авъяаслаг
байдлыг бий болгодог.
Тодорхой салбарт хэрэгжих өндөр төвшингийн
авъяаслагийн байдлыг талант гэж нэрлэдэг. Хөгжлийн онцгой
өндөр төвшинд талант илэрдэг ба бие хүний хувийн онцлогийн
өвөрмөц илрэл юм.

24. Үйл ажиллагааны хэд хэдэн салбарт нэгэн зэрэг үр дүнд хүрэхэд
илрэх өндөр зэрэглэлийн гениальность (суу билэг) гэж нэрлэдэг.
Суу билэгт хүний бүтээл нийгмийн түүхэн ба эерэг ач
холбогдолтой байдаг.
Гени(суу билэг ) – ээс талант (авъяас билэгээс) ялгаатай нь
авъяаслагийн зэрэглэлээр төдий биш, харин суу билгийн үүрэг нь
өөрийн үйл ажиллагаагаар эрин үеийн зүйлийг бий болгодогт оршино.
Хүн бүрийг төрөхөд түүний авъяасын хөгжих эх боломж болох
гарвал шинж илэрдэг. Гарвал шинж гэж организмын төрөлхийн
анатоми-физиологийн онцлог бөгөөд авъас хөгжихийг хөнгөвчилж
өгдөг.

25. Гарвал шинж олон талтай, нэгэн гарвал шинжийн үндсэн
дээр хамгийн олон янзын авъяас төлөвшиж болно.
Авъяас нь хүрээлэн буй орчин хүний сонгож авсан үйл
ажиллагаанд тавигдах бие хүний авъяас чадварын мөн чанарт
тавигдах шаардлагын шинж байдлаар тодорхойлогдоно.
Тийнхүү, мэдрэлийн тогтолцооны хөдөлгөөнтэй гарвал
шаардлагын байдлаар нөхцөл байдлын өөрчлөлтөнд түргэн
хариу үйлдэл үзүүлэх, шинэ үйлдэлд түргэн шилжиж зохицох,
ажлын хэм ба хэмнэлийг өөрчлөх гэх зэрэг шаардлагатай
холбоотой үйл ажиллагааны ямар ч хэлбэр олон авъяас
хөгжихөд нөлөөлж болно.

26. Хүний гоц авъяас билгийн хөгжилт нь сонирхолтой
нарийн холбоо байдаг. Сонирхол нь хүний тодорхой нэгэн
үйл ажиллагааг гүйцэтгэх хэрэгцээ юм.
Ийм учраас авъяас билгийн хөгжилт нь зохих
хэмжээний сонирхолыг хөгжүүлэхгүйгээр тодорхой
амжилтанд хүрч чадахгүй. Авъяас билэгтэй холбоо бүхий
сонирхол нь бүр багаас эхлэн идэвхитэй илрэн хөгжсөн
байдаг юм.

27. Суут хүмүүсийн амьдрал үйл ажиллагааны түүхээс үзэхэд
тэдний авъяас билэгтэй холбогдож сонирхол нь тэдний бага
балчир наснаас эхлэн илүү хөгжсөн явдал олонтоо байна.
Жишээ нь : Моцарт 4 насандаа хөгжмийн ая зохиож 6
насандаа төгөлдөр хуур хөгжмийн концерт зохиосон байна.
Мөн хөгжмийн их зохиолч Бетховен, Римский - Корсаков, Глинк
нарын хөгжмийн авъяас билэг нь бүр багаас нь эхэлж хөгжсөн
байна.
Энэ бүхэн нь тэдний авъяас билгийг хөгжүүлэхэд
нөлөөлдөг сонирхол тэдэнд бүр эртнээс хөгжсөнийг нотолж
байна.