...

1. МОНГОЛЧУУДЫН
ёс
цээрлэх

2. Үндэслэл
Эцгийн овгийн үед ямар ч
үлгэр, домог, ардын аман
зохиолын бүх төрөл, дуу
хөгжим, бүжиг тоглоом нь ёс
суртахууны хүмүүжилд асар
их үүрэг гүйцэтгэдэг байсны
дээр ёс заншил нь ажил
үйлийн дагаж биелүүлэх ёс
журам болтлоо хөгжин
үнэндээ аман хууль болжээ.

3. Зорилго
Нүүдэлчин улс үндэстний
нэгэн болох исгий туургат
Монгол түмний зан үйл, ёс
заншлыг судлах, сурталчлах
сургах шаардлага зайлшгүйн
дээр түүний нэгэн бүрэлдэхүүн
хэсэг нь хүндлэх мэндлэх,
талархах, хориглон цээрлэх,
өргөмжлөн бэлгэшээх ёс юм.

4. Зочлох ёс
Айлын баруун талаас очин,
морины уяан дээр ирж
“Нохой” хэмээн хэлдэг. Энэ нь
айлд ирснээ мэдэгдэн
зөвшөөрөл эрж буй хэрэг.
Угтах хүн хувцасаа бүрэн
өмсөж, малгайтай гарч,
угтаад, сугадан түшиж
буулгаад, морийг нь авч уядаг.
Сайн танил буюу ойр
саахалтын айлд явган очих
бол гэрийнх нь гадаа
хоолойгоо засаж чимээ өгч
ордог. Айлд орохын өмнө биеэ
засаж, хувцас хунараа
янзалж, товч шилбээ бүрэн
товчилж, малгайныхаа
халхавчийг сөхөж ордог.
Цээрлэх ёс
Чимээ зөвшөөрөлгүй айлд орох,
наадам тоглоомоор боловч цочоож
орох, толгой нүцгэн, товч шилбээ
товчлохгүйгээр энгэр задгай орох,
гуйвах зэргээр зохисгүй яваж орох,
малгай буулгаж орох, зэл аргамж
дээгүүр гишгэж орох, хурдан морины
уяан дээр морьтойгоо очих.

5. Угтах ёс
Аливаа гийчин хүлээн
авахдаан эхэлж угтах мэндээр
мэндэлдэг ёстой. Угтах мэнд
нь “Та тавтай морилж ирэв
үү?” , “Та аян замдаа олз омог
ихтэй, амар амгалан яваж
ирэв үү?” хэрэв хүүхдээ буюу
дүүгээ /дүү хүнийг/ угтах бол
“Хүү минь, дүү минь хэмээдэг”.
Хэрэв зочин гийчин гадаад
хувцастай байвал хувцсыг нь
тайлахад тусалж өлгөдөг. Үүнд
зочин талархалаа
илэрхийлдэг.
Зочин гийчин явахад нь түшиж
сугадан босгоод, унаа хөсөгт нь
сугадан түшиж суулгаад, баярлаж
талархснаа илэрхийлэнгээ аян
замдаан аятай тавтай явахыг
ерөөн үдэлтийн мэндээр мэндлэж
үддэг ёстой. Ингэж үдэхдээн
алгаа дээш харуулан өргөж,
даллах байдлаар үддэг. Энэ нь
нүүр нүүрээ баяр
баясгалантайгаар харж явахын
бэлгэдэл юм. Тодруулбал “Та аян
замдаан тавтай явагтун”, “Та аян
замдаа тавтай, өлзийтэй явагтун”
мэтээр ерөөлт мэндээр мэндлэж,
хол сурах, ажиллаар явбал
дөрөөнд нь сүү дусааж, сүү өргөж
үддэг ёстой.
Үдэх ёс

6. Угтах, үдэх ёсноо
холбоо бүхий
хориглон цээрлэх ёс
Угтах, үдэх үед илүү дутуу
хөдөлгөөн хийх, зохисгүй байдал
гаргаж харьцахыг ялангуяа ёс
бус харах, зогсох, суух, хэт
хиймэл дүр үзүүлэхийг
цээрлэдэг.

7. Суух ёс
Айлд ороод эрэгтэй хүн
баруун талд эмэгтэй хүн зүүн
талд нь тулга, бурхан шүтээн
голлохгүйгээр суудаг ёстой.
Айлд олуулаа очиж суухдаан
нас насны эрэмбээр суудаг,
ахмад нь эхлэж ордог, суудаг
ёстой бол гарахдаа дүү нь
эхэлж гардаг. Нилээн удаан
суугаад түр гадаалаад эргэж
суух бол суудлаа сольдоггүй,
суусан суудалддаа суудаг.
Найр хурим, цайллага
дайллагын үед ч адил.
Цээрлэх ёс
Гал голомт болох тулга зүүх,
онгон шүтээн, тахилга болох
авдар, бурхан голлож суух.
Тулга тойрч гарахыг ихэд
хориглон цээрлэдэг.

8. Хүнтэй хамт явах
ёс
Морьтой бол ахмад
буюу дүү хүнээ зөв
талдаа авч, явган яваа
бол зөв гараараа
хөтөлж сугадан, аядуу
зөөлөн, тайван
намбатай явдаг ёстой.
Эвгүй талдаа авч явдаг
нь хажуу талын хүнд тус
дэм болоход хялбар
дөхөм байдаг. Явган
яваа хүний авч яваа
юмыг дүү нь бариж
явдаг.
Цээрлэх ёс
Морины хурдаар хамт яваа хүнээсээ
түрүүлж явдаггүй. Гараа савж,
ташуураа гозгонуулж явахыг хориглон
цээрлэдэг. Үүнийг буянаа цацаж
байгаатай адилтган үзлэг.

9. Хүндэтгэн авгайлах,
ахачлан дүүчилж
дээдлэх буюу хүндэтгэн
нэр цээрлэх ёс
Монгол туургатан хүнийг
дээдлэн хүндлэх, хүндэтгэлээ
илэрхийлэх арга хэлбэр, үг
хэллэгтэй, баялаг
уламжлалтайн дээр хүн бүрийг
их, бага, хүүхэд, хөгшдийг адтл
тэгшээр үзэж хүндэтгэдэг ёстой.
Жирийн хүнийг гуйлахаас
эхлээд өөртөө хамаатуулан ах
аа, эгч ээ, дүү минь, хүү минь
мэтээр хүндэтгээд төрөл саднаа
үечлэлээр нь нэрлэж хүндэтгэн
дээдэлдэг ёстой. Энэ ёс нь нэн
эртний улбаатай агаад нэг
талаас хүн хүнээ нөгөө талаас
ураг төрлөө дээдлэх зорилгоор
үүсэж хөгжсөн билээ.
Цээрлэх ёс
Аав, ээж, өвөг дээдсийнхээ
нэрийг нь хэлдэггүй, ялангуяа
нас эцэлснээс хойш нэрийг нь
хэлэхийг ихэд цээрлэдэг. Хэрэв
нэрийг нь хэлбэл яс нь
өндөлздөг хэмээн үздэг.

10. Цайлах, дайлах
ёс
Монгол зон цайлах, дайлах,
нарийн ёс уламжлалтай.
Энэхүү ёс нь цай чанахаас
эхэлдэг. Цай чанахдаа
тогоогоо тэгш зөв тавиад усаа
хийсний дараа сүүгээ хийдэг.
Сүүн дээр ус хийдэггүй, цай
давсыг хамт хийдэггүй, туё
тусад нь хийдэг, цай
дэврэнгүүт юүлдэггүй, тос
хийж олонтаа самардаг. Зуу
самарсан цайг дээд хэмээдэг
тул цайг олон дахин самардаг.
Цайгаа юүлэхийн өмнө заавал
амсаж үзээд зулаг дээжээ
өргөөд юүлдэг. Цайны дээжийг
хангай болон бурханд өргөдөг.
Цээрлэх ёс
Цай сүү асгадаггүй, хэрэв аснавал
долоовор хурууны өндгөө хүргэж
магнайдаа түрхдэг ястой. Цайг
хутгаар сэндэлж бутлах, цайны
дээжийг эхэлж гэрийн эзнээс өөр хүнд
өгөх, данхны цоргыг үүд уруу харуулж
тавих, цай аягалахдаан нар буруу
эргүүлж, өгөхдөө хуруугаа амсар
давуулж өгөх, цай оочин уух, зоог
хүртэхдээ гэрийн гэрийн эзнээс
түрүүлж амсах зэргийг ихэд хориглон
цээрлэдэг.

11. Тавагтай идээнээс
амсах, хүртэх ёс
Тавагтай идээнээс цай
уугаад амсдаг. Эхэлж өрөм,
бяслаг, ээзгий, ааруул,
боовноос энэ дарааллаар
сүүлд нь чихрээс амсдаг,
хүртдэг ёстой. Монгол хүн
эхэлж чихрээс амсдаггүй,
зөв гараараа барьж,
өчүүхэн жижиг биш, дундаж
хэмжээгээр авч хүртэх
ёстой. Чимхэж амсвал
шувуучлан тоншлоо хэмээн
дургүйцэх боловч
зэмлэдэггүй, харин балчир,
бага хүүхэд чингэвэл хэлж
зөвлөдөг.
Цээрлэх ёс
Цай уухгүйгээр тавагтай идээнээс
эхэлж амсахыг хориглодог. Тавагтай
идээнээс чимхэж амсахыг ихэд
хориглон цээрлэдэг.

12. Хооллох ёс
Монгол түмэн хооллох нарийн
ёстой агаад цайллага, дайллагын
гол хоол мах билээ. Тиймээс
махтай холбоо бүхий олон ёс бий.
Тодруулбал мах шүүрхий
чанадаггүй, шүүрхий хүнд өгдөггүй,
болтол нь сайн чанадаг., зөвхөн
элшийш шүүрхий чанаж иддэг.
Элгийг гүйцэд чанаж идэхийг
хориглодог, хаяа нэг элэг сэижтэй
шарж идэхээс биш бусад мах шарж
иддэггүй, зоёин гийчинд мах шарж
өгдөггүй. Энэ нь малаа дээдлэх,
мөн мах дээдлэх уламжлал,
бэлгэдэл, бишрэлтэй холбоотой
юм. Ер нь мах шарж, хуурах нь
атугай малын үс ноос, арьс шир,
эвэр туурай, яс шатаадаггүй,
хярюас хурвас гаргахыг сэжиглэдэг.
Цээрлэх ёс
Шүүрхий мах хүнд өгөхийг ихэд
цээрлэдэг. Элгийг болтол нь чанах,
мах шарж, хуурах, ёс шатаах,
тойго,шагай хаях, гуяны булчирхай
идэх /гуйлгачин болсон ч гучны
булчирхай битгий ид гэсэн үг байдаг/
айлд хувь өгөхдөө бөөр? Зүрх, хутга
сэрээгээр гаргах, тогоо хазгай
тавихыг цээрлэдэг.

13.  Галд хутга дүрэхийг цээрлэнэ. Үл хэрэсвээс хөнөөх муу ёр удлаа гэх буюу
галын бурхан шархдана, хилэгнэнэ гэнэ.
 Гал тахих үеэс галын хайчийг ил байлгахыг цээрлэнэ. Заавал далд хийнэ.
Зөрчвөөс галын бурхан цочино гэнэ.
 Гал тахин архи, тос өргөх үеэс жирэмсэн эмэгтэй ойр байхыг цээрлэнэ.
Зөрчвөөс ураг унах буюу үр зулбана
 Галаар наадах, тоглохыг цээрлэнэ. Тухайлбал хүүхэд багачууд галтай цучил,
мөчир, бамбар барьж тогловол гал алдана, түймэр тавина хэмээн хориглоно.
 Галд ам гарахыг цээрлэнэ. Ам гарваас галын аюулд өртөнө гэнэ.
 Гал түүдэг хээр хөдөө асаагаад гүйцэд унтраахгүй байхыг цээрлэнэ.
Зөрчвөөс түймэр тавина гэнэ.
 Галын хайч хаалганд хүргэхийг цээрлэнэ. Үүдэн тэнгэр сахиулган хилэгнэнэ
гэнэ.
 Гантай жил хуурай өвс, бут, модтой газар гал түлэх, түүдэг асаахыг цээрлэнэ.
Үл хэрэгсвээс гал алдана, түймэр тавина гэнэ. Зайлбаргүй асаах бол
болгоомжтой сэрэмжтэй үйлдэнэ.
 Ганц мод бариад гэрт орохыг цээрлэнэ.Үл хэрэгсвээс модоо барьсан
гуйлгачны шинж үзүүлэв муу хэмээнэ.
 Гахай өдөр нүүхийг, гал таслахыг цээрлэнэ. Үл хэрэгсвээс өлзий бус болно
Гахай өдөр шинэ үйл эхлэх, хийхийг цээрлэнэ.Зөрчвөөс үйлс бүтэл хазгай
болно гэх буюу үхэл хагацал дайрна гэнэ.
Гал голомттой холбоотой цээрлэх ёс

14. Анхаарал
тавьсанд
баярлалаа...