ว่าด้วย คุณธรรมของผู้บริหารคณะ พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภแผ่นดินสูบพระเทวทัตแล้ว จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้. ดังจะกล่าวโดยย่อ เมื่อพระเทวทัตเข้าไปสู่แผ่นดินแล้ว ภิกษุทั้งหลายพากันตั้งเรื่องนี้ขึ้นสนทนากันในธรรมสภาว่า พระเทวทัตพินาศแล้ว พร้อมกับบริษัท. พระศาสดาเสด็จมาแล้วตรัสถามว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย บัดนี้ เธอทั้งหลายนั่งสนทนากันด้วยเรื่องอะไรหนอ? เมื่อภิกษุทั้งหลายกราบทูลว่าด้วยเรื่องชื่อนี้ จึงตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย พระเทวทัตพร้อมด้วยบริษัท ไม่ใช่พินาศในแต่บัดนี้เท่านั้น แม้ในกาลก่อนก็พินาศเหมือนกัน แล้วได้ทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้.

1. 1
กปิชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๙. กปิชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๔๐๔)
ว่าด้วยคุณสมบัติของผู้บริหารหมู่คณะ
(พระโพธิสัตว์กล่าวให้โอวาทแก่ฝูงลิงว่า)
[๖๑] บัณฑิตไม่ควรอยู่ในสถานที่ที่คนคู่เวรกันอยู่
เพราะบุคคลเมื่ออยู่ในระหว่างคนเป็นคู่เวรกัน คืนหนึ่งหรือสองคืนก็ตาม
ย่อมอยู่เป็นทุกข์
[๖๒] ลิงตัวหัวหน้ามีจิตเรรวน เพราะทาตามลิงที่มีจิตเรรวน
มันได้ทาความพินาศให้แก่ฝูง เพราะลิงตัวเดียวเป็นเหตุ
[๖๓] สัตว์โง่แต่สาคัญตนว่าฉลาด เป็นผู้นาฝูง ลุอานาจใจของตนเอง
ก็จะต้องนอนตายเหมือนอย่างลิงตัวนี้
[๖๔] สัตว์โง่แต่มีกาลัง เป็นผู้นาฝูง ไม่ดี เพราะไม่เกื้อกูลแก่หมู่ญาติ
เหมือนนกต่อไม่เกื้อกูลแก่นกทั้งหลาย
[๖๕] ส่วนสัตว์ฉลาดมีกาลัง เป็ นผู้นาฝูง ดี เพราะเกื้อกูลแก่หมู่ญาติ
เหมือนท้าววาสวะเกื้อกูลแก่หมู่เทพชั้นดาวดึงส์
[๖๖] ส่วนผู้ใดตรวจดูศีล ปัญญา และสุตะในตน
ผู้นั้นย่อมประพฤติประโยชน์ทั้ง ๒ ฝ่าย คือ ทั้งตนและผู้อื่น
[๖๗] เพราะเหตุนั้น นักปราชญ์พึงตรวจดูตน เหมือนตรวจดูศีล ปัญญา
และสุตะ แล้วบริหารหมู่คณะบ้าง ปฏิบัติอยู่ลาพังผู้เดียวบ้าง
กปิชาดกที่ ๙ จบ
------------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
กปิชาดก
ว่าด้วย คุณธรรมของผู้บริหารคณะ
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภแผ่นดินสูบพระเทวทัตแล้ว จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้.
ดังจะกล่าวโดยย่อ เมื่อพระเทวทัตเข้าไปสู่แผ่นดินแล้ว
ภิกษุทั้งหลายพากันตั้งเรื่องนี้ขึ้นสนทนากันในธรรมสภาว่า พระเทวทัตพินาศแล้ว
พร้อมกับบริษัท. พระศาสดาเสด็จมาแล้วตรัสถามว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย บัดนี้
เธอทั้งหลายนั่งสนทนากันด้วยเรื่องอะไรหนอ?
เมื่อภิกษุทั้งหลายกราบทูลว่าด้วยเรื่องชื่อนี้ จึงตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
พระเทวทัตพร้อมด้วยบริษัท ไม่ใช่พินาศในแต่บัดนี้เท่านั้น
แม้ในกาลก่อนก็พินาศเหมือนกัน แล้วได้ทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก

2. 2
ดังต่อไปนี้.
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์เกิดในกาเนิดกระบี่ มีกระบี่ ๕๐๐
ตัวเป็นบริวารอาศัยอยู่ที่พระราชอุทยาน.
ฝ่ายพระเทวทัตก็เกิดในกาเนิดกระบี่ มีกระบี่ ๕๐๐ ตัวเป็นบริวาร
อาศัยอยู่ในพระราชอุทยานนั้นเหมือนกัน.
อยู่มาวันหนึ่ง เมื่อปุโรหิตไปอุทยานอาบน้าแต่งตัวแล้วออกไป
กระบี่เกเรตัวหนึ่งเดินไปก่อน นั่งเจ่าอยู่บนยอดเสาซุ้มประตูอุทยาน
ถ่ายอุจจาระรดศีรษะของท่านปุโรหิต เมื่อท่านมองดูข้างบนก็ถ่ายรดหน้าอีก.
ท่านหันกลับมาขู่พวกกระบี่ว่า เอาไว้ก่อนเถอะ ข้าฯ จักแก้มือพวกแกภายหลัง
แล้วอาบน้าอีก จึงได้หลีกไป.
พวกกระบี่ได้บอกพระโพธิสัตว์
ถึงการที่ปุโรหิตนั้นผูกเวรแล้วขู่พวกกระบี่.
พระโพธิสัตว์ได้บอกให้กระบี่ตั้งพันทราบว่า ขึ้นชื่อว่า
ในสถานที่อยู่ของคู่เวรไม่ควรอยู่ ฝูงกระบี่ทั้งหมดจงพากันหนีไปในที่อื่นเถิด.
ฝ่ายกระบี่หัวดื้อพาเอากระบี่ที่เป็นบริวารของตนไปไม่หนีโดยคิดว่า
ภายหลังเราจักรู้เองจึงจะไป. ส่วนพระโพธิสัตว์พาเอาบริวารของตนเข้าป่าไป.
อยู่มาวันหนึ่ง แพะตัวหนึ่งกินข้าวเปลือกที่นางทาสีคนหนึ่งผึ่งแดดไว้
ถูกตีด้วยดุ้นไฟมีไฟไหม้ที่ตัววิ่งหนีไปถูตัวที่ยอดกระท่อมหญ้าหลังหนึ่งชิดโรงช้า
ง. ไฟนั้นติดกระท่อมหญ้า ลามจากกระท่อมหญ้าไปติดโรงช้าง. ลามจากโรงช้าง
ก็ไหม้หลังช้าง. หมอรักษาช้าง ก็รักษาพยาบาลช้าง.
ฝ่ายปุโรหิตกาลังพิจารณาหาอุบายจับวานรอยู่.
ครั้นพระราชาตรัสสั่งถามท่านที่มาเฝ้ าว่า อาจารย์
ช้างของเราเป็ นแผลเปื่อยกันหลายเชือก หมอรักษาช้างไม่รู้จักการรักษา
อาจารย์รู้ยาอะไรบ้างหรือไม่?
ปุโรหิตทูลว่า ข้าแต่มหาราช ข้าพระองค์รู้
รา. อะไรล่ะ?
ปุ. ข้าแต่มหาราช มันเหลวของวานร พระพุทธเจ้าข้า.
รา. เราจักได้ที่ไหน?
ปุ. ที่พระราชอุทยานมีวานรมากมิใช่หรือ พระพุทธเจ้าข้า.
รา. ท่านทั้งหลายจงฆ่าวานรที่พระราชอุทยาน นาเอามันเหลวมา.
คนแม่นธนูจึงพากันไปยิงวานรทั้ง ๕๐๐ ตัวให้ตายหมด.
แต่หัวหน้าวานรตัวเดียวหนีไปได้ ถึงถูกยิงด้วยลูกศร แต่ก็ไม่ล้มตาย ณ
ที่นั้นทีเดียว ไปถึงที่อยู่ของพระโพธิสัตว์แล้ว จึงล้มตาย.
พวกวานรบอกพระโพธิสัตว์ถึงการที่มันได้ถูกยิงว่า

3. 3
หัวหน้าวานรมาถึงที่อยู่ของพวกเราแล้วก็ตาย.
พระโพธิสัตว์มานั่งที่ท่ามกลางฝูงวานรพูดว่า
ธรรมดาว่าพวกไม่เชื่อโอวาทของบัณฑิตทั้งหลาย อยู่ในที่อยู่ของคู่เวร
จักพินาศอย่างนี้
แล้วได้กล่าวคาถาเหล่านี้ด้วยสามารถแห่งการตักเตือนฝูงวานรว่า :-
ผู้จองเวรอยู่ ณ ที่ใด บัณฑิตไม่ควรอยู่ ณ ที่นั้น ในที่มีคนจองเวร
อยู่คืนเดียวหรือ ๒ คืน ก็เป็นทุกข์.
คนที่เป็นหัวหน้าใจเบา เมื่อคนใจเบาคล้อยตาม เขาจะทาหน้าที่จองเวร
เพราะเหตุแห่งกระบี่ตัวเดียว เขาได้ทาความย่อยยับให้กระบี่ทั้งฝูง.
ก็คนพาลสาคัญตนว่าเป็ นบัณฑิต
บริหารหมู่คณะลุอานาจความคิดของตน คงนอนตายเหมือนวานรตัวนี้ฉะนั้น.
คนโง่แต่มีกาลังบริหารหมู่คณะก็ไม่ดี ไม่เป็ นประโยชน์แก่เหล่าญาติ
เหมือนนกต่อ ไม่เป็นประโยชน์แก่นกทั้งหลายฉะนั้น.
ส่วนคนฉลาดมีกาลังบริหารหมู่คณะดี เป็นประโยชน์แก่เหล่าญาติ
เหมือนท้าววาสวะเป็นประโยชน์แก่ทวยเทพชาวไตรทศฉะนั้น.
อนึ่ง ผู้ใดเห็นศีล ปัญญาและสุตะ มีในตน
ผู้นั้นย่อมประพฤติประโยชน์แก่คนทั้ง ๒ ฝ่าย คือทั้งแก่ตนเองและผู้อื่น
เพราะฉะนั้น ธีรชนควรชั่งใจดูตัวเอง เหมือนชั่งใจดูศีล
ปัญญาและสุตะฉะนั้นแล้ว จึงบริหารหมู่คณะบ้าง อยู่คนเดียวเว้นการบริหารบ้าง.
เพราะเหตุที่ธีรชนพิจารณาดูคุณธรรมทั้งหลาย มีศีลเป็นต้นในตนอยู่
ชื่อว่าประพฤติประโยชน์แก่คนทั้ง ๒ ฝ่าย ฉะนั้น ธีรชนควรชั่งใจดูตนเอง
เหมือนบัณฑิตชั่งใจดูคุณธรรมมีศีลเป็นต้นเหล่านั้น
คือพิจารณาดูว่าเราดารงอยู่แล้วในศีล ในปัญญา ในสุตะหรือไม่?
ทาความที่ตนดารงอยู่ในคุณธรรมเหล่านั้นให้ประจักษ์แล้ว จึงบริหารหมู่คณะบ้าง
อยู่คนเดียวใน ๔ อิริยาบถ เว้นการบริหาร คือเปลี่ยนแปลงบ้าง
เพราะว่าผู้จะให้บริษัทอุปัฏฐากบารุงก็ดี ผู้ประพฤติวิเวกก็ดี
ควรจะประกอบด้วยคุณธรรม ๓ อย่างเหล่านี้ทีเดียว.
พระมหากษัตริย์เป็นถึงขุนกระบี่ คือพระยาวานร
จึงบอกหน้าที่เกี่ยวกับวินัยและการศึกษาเล่าเรียนได้.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว
ทรงประชุมชาดกไว้ว่า
วานรหัวดื้อในครั้งนั้น ได้แก่ พระเทวทัต ในบัดนี้
ฝ่ายบริวารของวานรหัวดื้อ ได้แก่ บริวารของพระเทวทัต
ส่วนขุนกระบี่ผู้ฉลาดได้แก่ เราตถาคต ฉะนี้แล.

4. 4
จบ อรรถกถากปิชาดกที่ ๙
-----------------------------------------------------