1. МОНГОЛ УЛС ДАХЬ ДЭЛХИЙН
САНХҮҮ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХЯМРАЛЫН НӨЛӨӨ
ЛХАГВАСҮРЭНГИЙН ГАНЦООЖ
Монгол улс, Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль, Компьютерийн Техник
Менежментийн Сургууль
L.Gantsooj_1516@yahoo.com
Хураангуй
Эдүгээ дэлхийн аль ч улс оронд гадаад худалдаа өдөр тутмын амьдралын салшгүй
нэг хэсэг болсон бөгөөд гадаад худалдааг экспорт, импорт гэсэн гадагшлах
дотогшлох хоѐр урсгалаар явуулдаг. Гадаад худалдаа нь харьцангуй бага зардлаар
өөрсдийн эрэлт хэрэгцэээг хангах, үйлдвэрлэлийнхээ хэмжээг нэмэгдүүлэх замаар
зардлаа хямдруулж, хэмнэлт гаргах боломжийг олгодог хамгийн ашигтай арга
хэлбэр юм. АНУ-д 2007 оны сүүлээс эхэлсэн санхүүгийн зах зээлийн хямрал нь
өдгөө дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямрал болоод байна. Уг хямрал нь
АНУ-ын эдийн засгийн бүхий л үйл ажиллагаа тэр дундаа үйлдвэрлэл, ажил эрхлэлт,
бодит орлогод ихээхэн нөлөө үзүүлж байгаа бөгөөд дотоодын хэрэглээ улам бүр
буурч байгаа нь дэлхийн бусад орнуудын эдийн засаг тэр дундаа дэлхийн экспорт,
импортод сөргөөр нөлөөлөх боллоо. Дэлхийн эдийн засгийн хямрал гүнзгийрэхийн
хирээр энэ нөлөө Монгол улсад ч мэдрэгдээд байна. Монгол улс дэлхийн 2 том
гүрний дунд оршдог бөгөөд нийт экспортынхоо 75 хувийг БНХАУ-д гаргаж, нийт
импортынхоо 35-40 хувийг ОХУ-аас, 33-35 хувийг Хятад улсаас оруулдаг нь манай
эдийн засаг Хятадын импортын эрэлт, Оросын бензин тос нийлүүлэлтийн хэмжээ
болон үнийн түвшний өөрчлөлтөөс ихээхэн хамаардаг билээ.

2. Түлхүүр үг: Онол хандлага, Гадаад худалдаа, Экспорт, Импорт, Эдийн засгийн
хямрал
Оршил
Манай улсын экспортын гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүний бүтцэд 56,7 хувийг эзэлж
байгаа зэсийн баяжмал, боловсруулаагүй буюу хагас боловсруулсан алтны дэлхийн
зах зээлийн үнэ 2008 оны сүүлийн хагаст буурах болсон нь манай гадаад худалдааны
тэнцэлд ихээхэн нөлөөлсөн юм. Манай ДНБ-ний хэмжээнд экспортын болон
импортын мэдрэмж өндөр байдаг ба экспортын нэг хувийн өсөлт ДНБ-ийг 1,66
пунктээр, харин импорт 0,27 пунктээр өсгөдөг байна. Манай улсын экспортын гол
түнш Хятад улс, импортынх нь ОХУ байдаг. 2007 оны нийт экспортын 72 хувь, 2008
оны 64,5 хувьд дангаараа Хятад улсад ногддог. Манай экспортын гол түнш Хятад
улсын нөхцөл байдлаас манай улсын ДНБ-ний хэмжэээ ихээхэн хамаарах болж
байна. 2008 оны эхээр Хятадын эдийн засаг дэлхийн хямралыг үл харгалзан 10
хувийн хурдацтайгаар өссөөр байна. Гэсэн хэдий ч 2008 оны дундуур Хятадын
эдийн засгийн сул тал ажиглагдаж эхэлсэн гэж хэлж болно. ДНБ-ийнх нь 70 гаруй
хувь нь өөрийнх нь нутаг дэвсгэрээс нь гадуур борлогддог Хятадын экспорт 2008
оноос эдийн засгийн хямралыг мэдэрч эхэлсэн. Дэлхийн эдийн засгийн хямралаас
шалтгаалан гадаадын хөрөнгө оруулалтын хэмжээ буурч эхэлсэн нь ДНБ-ийн
өсөлтийн бууруулах үндэс болсон байна. Хятад улсын нийт ажиллагчдын 80 сая
гаруй ажиллагчид нь экспортод чиглэсэн үйлдвэрт хөдөлмөр эрхэлдэг. Түүний 28 сая
нь гадаадын хөрөнгө оруулалттай компанид ажил эрхэлдэг болно.

3. Үндсэн хэсэг
Эдийн засгийн хямралын онол хандлага
Дэлхийн бүхий л улс оронд эдийн засгийн хямралын энэ сөрөг үзэгдэл ихээхэн
хэмжээгээр мэдрэгдсээр байна. 2008 оны 11–р сарын 15-ны өдрийн Вашингтон
хотноо болсон G20 дээд хэмжээний уулзалт, дараах нь Латин америкт, Италид
болсон эдийн засагчид, санхүүгийн элит, улс төрчдийн уулзалтуудад эдийн засгийн
хямралын үүссэн шалтгаан, даван туулах арга зам, хямралын дуусах хугацаа зэргийг
тодорхойлох оролдлого хийсэн боловч тодорхой үр дүн гарсангүй.
Гэхдээ энэ удаагийн эдийн засгийн хямрал чухам хэзээнээс эхлэв, учир шалтгаан нь
юу байв гэдэг асуудлыг авч үзэхийн өмнө хямралын онолын асуудлыг авч үзье.
Хямралын онол нь үндсэн хоѐр үзэл дээр суурилдаг.
Нэгдүгээрт:
Энэ үзэл нь XIX зууны эдийн засгийн онолын сэтгэлгээнд улс төрийн эдийн
засгийн сургуулийн төлөөлөгчдийн хөдөлмөрийн өртгийн онолын хөгжлийн
асуудлаар илэрч гардаг. Хөдөлмөрийн бүтээл үндсэн хоѐр хүчин зүйл хөдөлмөр
болон капиталын хооронд хуваарилагдана. Гэхдээ энэ хуваарилалт нь тэгш бус
явагддаг гэж үздэг. Капитализмын үндсэн зарчмын дагуу хөдөлмөрийн үр дүнг
хувийн өмч гэж үздэг. Ажлын өдрийн туршид ажиллах хүч ашиглагдаж, ажилчны
хөдөлмөр нь өөрийнхөө өртгөөс илүү өртгийг бий болгоно. Ийнхүү капитал нь
хувьсах капиталын тусламжтайгаар байнга өсөн нэмэгдэж байдаг.
Сонгодог онолын нэг том төлөөлөгч К.Марксын үзсэнээр капиталын төвлөрөл,
бөөгнөрөл нь түүний органик бүтцэд нөлөөлдөг. Өөрөөр хэлбэл энэ нь тогтмол
капиталаас хувьсах капитал нь илүү удаан өснө гэсэн үг юм. Иймээс ажиллах хүчний
эрэлт нь хувьсах капиталын хэмжээгээр тодорхойлогдоно гэж үзжээ. Капитал нь
мөнгөн хэлбэрээс гадна актив хэлбэрээр оршин байдаг. Энэхүү активын өртөг нь зах
зээлийн тухайн активийг олж авах гэсэн хүслээр илэрхийлэгддэг гэж үздэг.
Солилцооны онолоор энэ нь эцсийн эрэлтийг буюу засгийн газрын болон
хэрэглэгчийн эрэлтийг бий болгож байгаа юм. Гэхдээ хэрэглэгч нь үйлдвэрлэлийн
харилцааны үүднээс хөдөлмөрийн үүргийг гүйцэтгэдэг. Харин засгийн газрын эрэлт
нь хэрэглэгчийн боломжоос мөн ихээхэн хамаарна. Ийм учраас эрэлтийн өсөлт нь
капитализмын үед капиталын өсөлтөөс хоцорч байдаг. Хэрэв энэ үед ямар нэгэн
тусгайлсан арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэхгүй бол капитал нь мөн таваарын хувьд
түүний үр ашгийн бууралтаас хамаарч үнэгүйддэг байна. Эрэлтийн өсөлтийн
хурдацын сааралтыг капиталын өсөлтийн хурдацтай харьцуулахад нэмэлт нэгж
капитал бүрийн ашгийн хэмжээ буурч байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл хөгжлийг
саатуулан баригч болж хувирна.
Хоѐрдугаарт
Эдийн засгийн хямралын шалтгааны бас нэг суурь үзэл нь дэлхийн
хөдөлмөрийн хуваарилалт гэж үздэг. XVIII – XIX зууны эхэн үед суурь нь тавигдаж
өнөө үед дэлхий даяар дэлгэрсэн шинжлэх ухаан дэвшлийн загвар нь хөдөлмөрийн
хуваарилалтын үндэс юм. Шинжлэх ухаан техникийн хөгжлийн явцад ямар ч улс
орон өөрийн бүтээгдэхүүний зах зээлийг өргөтгөсөөр иржээ. Тухайн үеийн шинжлэх
ухаан техникийн дэвшлийг тэргүүлэгч орнууд өөрийн зах зээлийг өргөтгөх
зорилготой шинэ шинэ зах зээлийг эзэмшихийн төлөө өрсөлдөөн маш хурц тавигдаж
байсан. Энэ өрсөлдөөн 250 гаруй жил үргэлжилж байгаа юм. Үүний үр дүнд
технологийн хувьд хамаарлагүй хөгжих боломжтой улс орны тоо улам багассаар

4. байгаа юм. Европод XIX зууны дунд гэхэд бие даан технологийн салбараа мөн цэрэг
дайны салбараа хөгжүүлэх боломжтой улсын тоог арав гаруйд тооцож байсан бол
XX зууны эхээр Оросын эзэнт гүрэн, Герман, Австр – Унгарын эзэнт гүрэн, Франц,
Их британи гэсэн 5 орныг л ийм орны тоонд багтаан авч үзэж байсан байна. Харин
ХХ – зууны хагас гэхэд бодитоор үл хамаарах байдлаар хөгжих боломжтой хоѐр улс
байсан нь ЗСБНХУ, АНУ гэж тооцогдож байжээ.
Шинжлэх ухаан техникийн дэвшлийн төлөө өрсөлдөөн нь түүнд зарцуулах
санхүүгийн нөөцийг маш ихээр шаардах болсон бөгөөд энэ нь эргээд хэрэглэгчийн
нуруун дээр /АНУ/, төвлөрсөн төрийн сангийн /ЗСБНХУ/ дарамт болон хувирсан
байна.
Санхүү эдийн засгийн хямралын шалтгаан
 АНУ-ийн зээлжих зэрэглэл муутай орон сууцны зээлээс санхүүгийн зах
зээлийн хямралын бүс нутаг, олон улсын эдийн засгийн хямрал болж
өргөжив.
 Хэрэглээг өөхшүүлсэн санхүүгийн тогтолцоотой зах зээл
 Картын хямрал нүүрлэх аюул занал
Хувь хүний хөрөнгийн бүтэц
100%
80%
картын зээл
60%
авто машин лизинг
40%
Орон сууцны зээл
20%
0%
Хөрөнгө
Эх үүсвэр
Зураг 1. Хувь хүний хөрөнгийн бүтэц
Хөрөнгийн бодит үнэлгээ буурав
Зураг 2. Хөрөнгийн бодит үнэлгээ

5. Иргэний хөрөнгө < Олгосон зээл
Хямрал зогссон уу?
2009 оны 3 сар хүртэл хямрал доод цэгтээ хүрсэн гэж үздэг. Түүнээс хойш
сэргэсэн байна гэж үздэг. Яагаад гэхээр нефть 38, зэс 2800 хамгийн доод цэгтээ
хүрсэн үе юм.
 Сэргэсэн эсэх эргэлзээтэй. ЭЗ суурь хямрал байсаар байна. Үл хөдлөхийн үнэ
буусаар байна.
 Яаж хямралд орсон тэр замаараа хямралаас гарах гэж оролдож байна.
 Монгол 4000 айлын орон сууцны хөтөлбөр явуулах гэж байна.
 АНУ Моргежийн хүүг хүчээр буулгаж байна.
 Хятад ДНБ-ний хэмжээтэй зээлийг эхний 6 сард олгоод байна. Энэ нь маш
аюултай үр дагаврыг авчирах нь тодорхой.
 Аймшигтай инфляци хүлээгдэж байна.
 Түр сэргэлт байж магадгүй том хямралын эхлэл дээр байж магадгүй. Зээлийн
картын хямрал 2003 оноос дохиолол өгсөөр байсан.
Дэлхийн эдийн засаг, санхүүгийн төлөв байдал, хямралын нөлөө
Олон Улсын валютын Сан болон Дэлхийн Банкнаас 2008 оны дэлхийн эдийн засгийн
өсөлтийн талаарх таамаглалуудаа 2009 он гарсаар хэд хэдэн удаа өөрчилсөн. Энэ нь
дэлхийн эдийн засаг хямралын нөлөөгөөр маш тогтворгүй байдалд орсныг баталж
байна. Дэлхийн зарим улсуудын 2009 оны бодит ДНБ, ажилгүйдлийн түвшин,
хэрэглээний үнэ болон урсгал тооцооны тэнцлийг үзүүлбэл:
Дэлхийн зарим улсуудын макро эдийн засгийн үзүүлэлт, 2009 оны эхний хагас
Хүснэгт 1
Үзүүлэлт
ДНБ-ний
өсөлт (%)
Хэрэглээний
үнийн индекс
Ажилгүйдлийн
түвшин
Урсгал
тооцооны
(ДНБ-ий %)
-2,7
-0,4
9,3
-2,6
АНУ
-4,2
0,3
9,9
-0,7
Европын.Х.У
-5,4
-1,1
5,4
1,9
Япон
-4,4
1,9
7,6
-2
Их Британи
-1
2,6
3,8
3,4
БНСУ
8,5
-0,1
7,8
БНХАУ
5,4
8,7
-2,2
Энэтхэг улс
-7,5
12,3
3,6
ОХУ
0,5
8,5
-6,9
Монгол
2009 оны 7-р сарын байдлаар ажилгүйдлийн түвшин европын өндөр хөгжилтэй улс
болох Францад 9.8 , Германд 8.3, Их Британид 7.9, Испанид 18,5 хувь, Польшид
11.1, Унгарт 9.9, Латвид тус тус 12 хувьтай байв. Хямралын нөлөөгөөр зарим
хөгжингүй улсуудад ажилгүйдлийн түвшин дундд хугацааны туршид өндөр хэвээр
байх төлөвтэй байна. Тооцоолсноор 2010 онд европ дахь ажилгүйдлийн түвшин 12
хувьд хүрнэ гэжээ. Олон улсын валютын сангийн сүүлийн таамаглалаар хөгжиж буй
улс орнуудын ДНБ-ний бодит өсөлт 2009 онд 1,75 хувьд хүрэх урьдчилсан төлөвтэй

6. байгаа нь 2008 оны өсөлтөөс даруй 4 пунктээр доогуур юм. 2009 онд хөгжиж буй
орнуудын эдийн засгийн өсөлт өнгөрсөн оноос 4 пунктээр буурснаар ядуучуудын
тоо 80 саяар өсч болзошгүй, АНУ-д ядуурлын түвшин байгаа бөгөөд АНУ-д
ядуурлын түвшин 2007 онд 12,5 хувьтай байсан бол 2008 онд 13,2 хувь болж
өссөнөөр 39,8 сая Америкчууд ядууралд нэрвэгдсэн болно. 2010 оны хувьд дэлхийн
эдийн засаг 3,1 хувиар өснө гэж Олон Улсын Валютын сангаас дэвшүүлж байгаа ба
үүнд: АНУ-ын эдий засаг 1.5, Япон 1.7, еврогийн бүс 0,3, БНХАУ 9 орчим хувиар
өсөх төлөвтэй гэсэн байна.
Монгол улсын эдийн засгийн макро орчны судалгаа
Манай улсын ДНБ-ний өсөлт 2009 оны эхний улиралд өмнөх оны мөн үеэс 4,2
хувиар буурч огцом уналттай байснаа 2, 3-р улиралд уналт багассан нь дэлхийн
эдийн засгийн хямрал зогсонги байдалд орж, цаашид тогтворжиж эхлэх зарим шинж
тэмдэг бий болсонтой холбоотой юм. Манай улсын ДНБ-ний сүүлийн жилүүдийн
огцом өсөлт ч, энэ онд бий болсон уналтын үйл явц ч манай орны эдийн засаг
дэлхийн эдийн засгийн ерөнхий хандлага, эдийн засгийн мөчлөгийн хамааралтай
байгааг нотолж байна.
Нэг хүнд ногдох ДНБ, ам.доллар
Эдийн засгийн бодит өсөлт, хувь
2500
2000
14
10.6
12
10.2
8.9
1500
10
6.4
8.6
6
7.2
1000
8
1971.5
1502.8
4
1221.4
500
720.9
905.1
1618.1
0
2
0
2004
2005
2006
2007
2008*
2009**
Зураг 3. Эдийн засгийн бодит өсөлт, нэг хүнд ногдох ДНБ-ий хэмжээ
2009 оны эхний есөн сард бүртгүүлсэн ажилгүй иргэдийн нийт тоо 40 гаруй мянгад
хүрсэн нь өмнөх оны мөн үеэс 27,1 хувиар өссөн үзүүлэлт бөгөөд бүртгүүлсэн
ажилгүй иргэдийн тоо төвийн бүс болон Улаанбаатарт 40 гаруй хувиар өсчээ.
Монгол улсын гадаад худалдаа, экспорт
Монгол улсын гадаад худалдаа нь хямралд гүнзгий өртөж байгаа салбаруудын нэг
юм. 2008 оны сүүийн улирлаас эхлэн экспорт, импортын хэмжээ эрс буурч ирсэн
байдал 2009 онд үргэлжилсээр байна. Импортын гол бүтээгдэхүүнүүд нь машин
механизм, тоног төхөөрөмж, түлш, хүнсний бүтээгдэхүүн, аж үйлдвэрийн бараа, эм
тариа, барилгын материал, элсэн чихэр болон цай юм. Монголын экспортын гол
бүтээгдэхүүнүүд нь мал, малын гаралтай бүтээгдэхүүн, өнгөт металл юм. 2009 оны

7. гуравдугаар улирлын экспортын хэмжээг өмнөх оны тухайн саруудтай харьцуулахад
17-26 хувиар, импорт
32-45 хувиар буурсан байна.
2500
Гадаад худалдаа
2000
2117.3
1889
1542.8
1485.6
1500
1000
614.5
535.8
500
690.8
524
637.7
521.5
787.3
600.2
Экспорт
1184.3
1064.9
1011.6
853.3
Импорт
0
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Зураг 4. Монгол 4. Гадаад худалдаа
Зураг улсын экспорт, импортын хэмжээ
2009 оны 3-р улиралд алт, зэсийн баяжмал, молибдений хүдэр ба баяжмал, ноолуур,
нүүрс, төмрийн хүдрийн экспорт нэмэгдсэн байна. Молибдений хүдэр ба баяжмал,
төмрийн хүдрийн хоѐрдугаар улиралд тус бүр 70 ба 40 хувиар өссөн байсан нь
гуравдугаар улиралд мөн адил давтагдаж байна. Харин жоншны хүдэр ба баяжмал 60
хувиар, тунгаасан зэс ба хайлш 24 хувиар, цайрын баяжмал 13 хувиар тус тус
буурсан байна. 2009 оны 6-7 саруудад алтны экспорт огт хийгдээгүй бол 8-9 дүгээр
саруудад нийт 2,8 тонн алт экспортод гарчээ.
4000
3615.8
3500
3000
2539.3
2500
2117.3
1889
2000
экспорт
1542.8
1485.6
1500
1184.3
1064.9
1011.6
853.3
787.3
1000
614.5 637.7 690.8
535.8 521.5 524 600.2
500
импорт
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Зураг 5. Экспорт, импортын хэмжээ 2009.09 сарын байдлаар (сая ам доллар)
2009 оны 3-р улиралд мөн эхтэй харьцуулахад нийт экспорт аажмаар өссөн нь зэсийн
баяжмал, алт зэс, хүдэр ба төмрийн хүдэр, махны экспорт өсч, зарим барааны
дэлхийн үнэ аажмаар нэмэгдсэнтэй холбоотой байна. Тухайлбал 2009.12 сард нэг
тонн нь 2600 ам доллар болтлоо буурсан зэсийн үнэ 2009.9 сард дунджаар 6,195 ам
доллар болтлоо өссөн нь 3-р улиралд нийт экспорт өсөхөд нөлөөллөө. Монголын

8. зэсийн гол экспортлогч Хятадын эдийн засгийн байдал аажмаар сайжран, эрэлт өсч
байгаатай холбоотой гэж үзэж байна. 2009 оны 8-р сарын байдлаар Хятадын ДНБний өсөлт 12,3 хувьд хүрсэн байна. Зэсийн хамгийн том хэрэглэгч Хятад улс зэсийн
баяжмалын импортын 17 хувийн болон цэвэршүүлсэн зэсийн экспортын 10 хувийн
татваруудаа тэглэсэн нь манай зэсийн экспортод эерэг нөлөө үзүүлжээ.
Манай улсын гадаад худалдааны нийт бараа эргэлт 2009.12.15-ны байдлаар 3782 сая
ам доллар, үүнээс экспорт 1777,4 сая ам доллар, импорт 2004,6 сая ам доллар болсон
байна.
Монгол улсын эдийн засагт санхүү эдийн засгийн хямралын үзүүлсэн нөлөө
Энэ эдийн засгийн хямрал хэрхэн явагдах, ямар улс оронд хүчтэй нөлөөлөх зэрэг
олон асуудал бүрхэг байснаас манай эдийн засаг хямрахгүй мэт ойлголт ч нэг хэсэг
яригдах болсон. Гэтэл манай улсад хөгжингүй орнуудаас олгодог зээл, тусламжийн
хэмжээ багасч, мөн стратегийн гол түншүүд Орос, БНХАУ-д хямралын шинж
тэмдгүүд илэрч, эдийн засгийн өсөлт нь суларч, манай стратегийн гол
бүтээгдэхүүний дэлхийн зах зээл дээрх үнэ савлаж эхэлснээр манай улсын эдийн
засаг 2008 оноос ганхаж эхлэв. ДНБ-ний бодит өсөлт 2008 онд 2007 оноос 1,3 хувиар
буурсан. Бууралтад ХАА-н салбар 8,3 хувийн, уул уурхайн олборлох үйлдвэр 2,1
хувийн боловсруулах үйлдвэр 18,6 хувийн, барилга 13,2 хувийн, тээвэр 5,5 хувийн
ДНБ-ний 1 хувийн бууралт тус тус ногдож байна.
Хүснэгт 2
Салбар
2005 2006 2007 2008
7,3
8,6
10,2 8,9
ДНБ
10,7 7,5
15,8 5
ХАА
10,6 6,3
2,9
0,1
Уул уурхай олборлох
-19,5 13,4 29
4,7
Боловсруулах
0,5
4,5
7,5
6,6
Цахилгаан, дулаан
15,6 5,1
8,5
-8,7
Барилга
16,7 9,9
16
15
Зочид буудал, зоогийн газар
22,5 12,1 26,6 19,5
Тээвэр, агуулахын аж ахуй, холбоо
14,3 -3,2 30,2 14,9
Санхүүгийн гүйлгээ хийх ажиллагаа
2,7
9,3
10,7 8,3
Эрүүл мэнд, нийгмийн халамж
3,4
Санхүүгийн байгууллагын шууд бус үйлчилгээ 14,7 37,3 31,7
Манай эдийн засгийн голлох салбаруудын ДНБ-д эзлэх хувь хэмжээ буурч байгаа нь
гадаад болон дотоодын зах зээлийн үнийн хэлбэлзэл, эрэлт нийлүүлэлтийн хэмжээ,
дотоодын санхүүгийн институтуудын зээлийн чадавхи, зээлийн менежмент,
банкуудын зээлийн хүү, манай өрх гэрүүдийн худалдан авах чадвар, эрэлтийн
хэмжээнээс хамаарсан байна. Манай эдийн засаг уул уурхай, олборлох болон хөдөө
аж ахуйн салбарын бүтээгдэхүүний эзлэх хувийн жин бараг 57 орчим хувь болж
байгаа нь орчин үеийн техник, технологи бүхий боловсруулах аж үйлдвэрийн
салбарыг хөгжүүлэх, түүнийг дагаад тээвэр агуулахын аж ахуй зэрэг үйлчилгээний
салбарын хөгжлийг дэмжиж эдийн засгийн өрөөсгөл бүтцийг өөрчлөх шаардлагатайг
харуулж байна. Экспортын хэмжээ, гадаадын хөрөнгө оруулалт, гадаадад ажиллаж

9. амьдарч байгаа монгол иргэдийн мөнгөн гуйвуулга багассан зэрэг нь валютын
нөөцийн буурах шалтгаан болсон.
Банкны сектор
2008 оны жилийн эцсийг 3-р улиралтай харьцуулахад банкуудын актив 70,6 тэрбум
төгрөгөөр, харилцах хадгаламж 248,7 тэрбумаар, гадаад актив 597,4 тэр бум
төгрөгөөр тус тус буурчээ. 2008 оны эцсээр гадаад валютын нөөцийн хэмжээ 2007
оны 972,4 сая ам долллар гэсэн үзүүлэлтээс 34 орчим хувиар буурч 637,2 сая ам
доллар хүрсэн байна.
Хямрал яаж эхэлсэн бэ?

Зэсийн үнэ унаж, төсвийн алдагдал ихсэж монголоос гадагшаа их хэмжээний
мөнгө гарч эхэлсэн. Хадгаламж, харилцахаа татаж эхэлсэн. Дэлхийн
хямралаар өдөөгдсөн.
 2007 онд зээлийн үлдэгдэл 70 хувь өссөн нь нэрмээс болсон.
 Мөнгөгүйдсэн - зээл зогссон,

Төгрөгийн ханшны огцом уналт, инфляци 34 хувь
 Зээлийн чанарын муудалт
Хүснэгт 3
БАНКУУДЫН НЭГДСЭН ТАЙЛАН
/сая
төгрөгөөр/
2009-08-31
ӨР ТӨЛБӨР БА ЭЗЭМШИГЧДИЙН ӨМЧ
Дүн
Хувь
A
Өр төлбөр
3,700,632.7
92.9%
1
Харилцах
646,699.5
16.2%
2
Хадгаламж
1,550,612.0
38.9%
3
Монгол банк бусад банк, ббсб-д өглөг
425,223.0
10.7%
4
Гадаад пассив
418,267.0
10.5%
5
Төрийн сан төсөвт байгууллагын харилцах
513,366.1
12.9%
6
Монгол банкнаас авсан зээл
141,457.7
3.5%
7
Бусад пассив
145,993.8
3.7%
Б
Эзэмшигчдийн өмч
284,666.7
7.1%
9
Хувьцаат капитал
231,649.9
5.8%
10
Бусад өмч
38,212.5
1.0%
11
Нэмж төлөгдсөн хувьцаа
26,451.0
0.7%

10. 12
Хуримтлагдсан ашиг/алдагдал
-71,738.1
-1.8%
13
Хоѐрдогч өглөг /5 жилээс дээш хугацаатай/
60,091.4
1.5%
3,985,299.5
100.0%
НИЙТ ӨР ТӨЛБӨР БА ЭЗЭМШИГЧДИЙН ӨМЧ
Банкны хөшүүрэг
13.0
Гадаад валютаар татсан эх үүсвэр
1437625
Нийт бусдын эх үүсвэрт эзлэх хувь
38.8%
Гадаад валютаарх хөрөнгийн хэмжээ
1632236
Үүнээс : Гадаад валютаар олгосон зээл
942012
Банкы нийт эх үүсвэрийн хэмжээ /хөшүүрэг/ дунджаар 2 байхад хамгийн норм гэж
үздэг ба харин манай банкуудын хөшүүрэг 13 байгаа нь маш эрсдэлтэй хэмжээ
бөгөөд энэ нь гадны эдийн засгаас хэт хараат байдалд байгааг харуулж байна.
Өөрөөр хэлбэл өөрийн нийт хөрөнгөнөөсөө 13 дахин илүүгээр гадны эх үүсвэр
татсан нь маш эрсдэлтэй үзүүлэлт юм. Манай орны нийт мөнгөний эргэлтийн 80
гаруй хувь нь зөвхөн банкаар дамжин гүйлгээ хийгддэг учир арилжааны банкуудад
хэрэв хямрал нүүрлэх аваас эдийн засаг бүхэлдээ хүнд байдалд орно гэсэн үг юм.
Хүснэгт 4
Арилжааны банкуудын зээлийн чанар
2008-07-01
2008-12-31
Сая төгрөгөөр
2640618.6
2691883.3
Нийт зээл
50243.9
93312.4
Хугацаа хэтэрсэн зээл
74170.4
188613.8
Чанаргүй зээл
2008-07-01
2008-12-31
Сая төгрөгөөр
100.0%
100.0%
Нийт зээл
1.9%
3.5%
Хугацаа хэтэрсэн зээл
2.8%
7.0%
Чанаргүй зээл
2009-08-31
2658951.7
173293.2
355062.1
2009-08-31
100.0%
6.5%
13.4%
Хямрал сайн зүйл үү, муу зүйл үү ?
 Улсын төсвийн зарлагыг хумихад
 Улс төрийн хий хоосон амлалт түүнээс улбаатай төсвийн хэт тэлэлтийг
зогсоосон.

11.  Банкин дахь бугшсан том асуудлуудыг шийдвэрлэсэн.
 Хяналт шалгалтын ажлын аргачлалыг илүү нарийн сайн болголоо.
 Монгол банк, арилжааны банк, ББСБ-н хуулиудыг сайжруулан гаргах гэж
байна.
Манай орны экспортын гол төрлийн бүтээгдэхүүн болох боловсруулаагүй буюу
хагас боловсруулсан алтны экспорт үнийн дүнгээр 2007 оныхоос 2,6 дахин, эрдэс
бүтээгдэхүүний экспортынх 17,5 хувиар өссөн хэдий ч нөгөө талаас авто, агаарын ба
усан замын тээврийн хэрэгсэл, тэдгээрийн эд ангийн импорт үнийн дүнгээр 2007
оныхоос 2,1 дахин, ургамлын гаралтай бүтээгдэхүүний импортынх 2 дахин, үндсэн
төмөрлөг болон түүгээр хийсэн бүтээгдэхүүний импортын 62,9 хувь, нефтийн
бүтээгдэхүүний импортынх 59,2 хувь, хүнсний бэлэн бүтээгдэхүүний импортынх
45,7 зэрэг нь гадаад худалдааны алдагдалд нөлөөлсөн байна. Мөн 2008 оны байдлаар
экспортын бүтцэд 56,7 хувийг эзэлж байгаа зэсийн баяжмал, боловсруулаагүй буюу
хагас боловсруулсан алтны дэлхийн зах зээлийн үнэ 2008 оны сүүлийн хагаст буурах
болсон нь манай гадаад худалдааны тэнцэлд ихээхэн нөлөөлсөн байж болох юм.
Манай ДНБ-ний хэмжээнд экспортын болон импортын мэдрэмж өндөр байна.
Экспортын нэг хувийн өсөлтөнд ДНБ-ийг 1,66 пунктээр, харин импорт 0,27 пунктээр
тус тус өсгөдөг байна.
Монгол улсын экспортын бүтээгдэхүүнд дэлхийн санхүү эдийн засгийн
хямралын үзүүлсэн нөлөө
GDP
EXPORT
IMPORT
GDP
1.000000
0.940951
0.923521
EXPORT
0.940951
1.000000
0.875265
IMPORT
0.923521
0.875265
1.000000
Экспорт болон импортын үзүүлэлтүүдийг валютын ханшны нөлөөлөлгүй болгож
төгрөгт шилжүлсэн. Дээрхээс харахад дотоодын нийт бүтээгдэхүүн болон экспорт
импортын хоорондын корреляци хамаарал маш өндөр байна.
Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн болон экспорт импортын хоорондын хамаарлыг
харуулсан регрессийн шинжилгээ
Dependent Variable: GDP
Method: Least Squares
Date: 03/11/10 Time: 01:41
Sample: 2000 2008
Included observations: 9
Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
EXPORT
IMPORT
C
0.446710
0.320365
563.4488
0.178339
0.169729
910.4723
2.504832
1.887504
0.618853
0.0462
0.1080
0.5588
R-squared
Adjusted R-squared
S.E. of regression
Sum squared resid
Log likelihood
0.928089
0.904118
1435.493
12363844
-76.36923
Mean dependent var
S.D. dependent var
Akaike info criterion
Schwarz criterion
F-statistic
7314.444
4635.895
17.63761
17.70335
38.71813

12. Durbin-Watson stat
0.781971
Prob(F-statistic)
0.000372
GDP = 0.4467098534*EXPORT + 0.3203648217*IMPORT + 563.448811
Детерминацийн коэффициент нь 0,92 буюу 92 хувьтай байгаа нь эдгээр үзүүлэлтүүд
хоорондын хамаарал маш өндөр байгааг харуулж байна.
25000
20000
15000
10000
5000
0
00
01
02
03
G DP
04
05
E XP O RT
06
07
08
I M PO RT
Зураг 4. Экспорт, импорт, дотоодын нийт бүтээгдэхүүн хоорондын корелляцм хамаарал
Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн болон экспорт хоѐрын хоорондын регрессийн
шинжилгээ
Dependent Variable: GDP
Method: Least Squares
Date: 03/11/10 Time: 11:49
Sample: 2000 2008
Included observations: 9
Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
EXPORT
C
0.741338
1071.224
0.100812
1016.648
7.353668
1.053682
0.0002
0.3270
R-squared
Adjusted R-squared
S.E. of regression
Sum squared resid
Log likelihood
Durbin-Watson stat
0.885390
0.869017
1677.806
19705230
-78.46671
1.722113
Mean dependent var
S.D. dependent var
Akaike info criterion
Schwarz criterion
F-statistic
Prob(F-statistic)
GDP = 0.7413381772*EXPORT + 1071.223799
7314.444
4635.895
17.88149
17.92532
54.07643
0.000155

13. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн болон импортын хоорондын регрессийн
шинжилгээ
Dependent Variable: GDP
Method: Least Squares
Date: 03/11/10 Time: 11:51
Sample: 2000 2008
Included observations: 9
Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
IMPORT
C
0.692478
853.6224
0.108700
1195.831
6.370551
0.713832
0.0004
0.4984
R-squared
Adjusted R-squared
S.E. of regression
Sum squared resid
Log likelihood
Durbin-Watson stat
0.852891
0.831876
1900.853
25292686
-79.59005
1.489364
Mean dependent var
S.D. dependent var
Akaike info criterion
Schwarz criterion
F-statistic
Prob(F-statistic)
7314.444
4635.895
18.13112
18.17495
40.58392
0.000378
GDP = 0.6924782508*IMPORT + 853.6223645
Дээрх тооцооллуудаас авч үзэхэд экспортын хэмжээ болон ДНБ хоорондын хамаарал
хүчтэй байгаа ба эдийн засгийн санхүүгийн хямралын нөлөөлөл мөн адил экспортын
хэмжээнд нөлөөлөх юм.

14. Дүгнэлт
Дээрхээс дүгнэж үзвэл манай улсын эдийн засагт экспортын нөлөө их, харин
экспортын хэмжээнд алт болон зэсийн нөлөө их байгаа нь эдгээр нөөцийн зах
зээлийн үнийн ба эрэлтийн хэлбэлзэл манай эдийн засгийг үндсэндээ байнгын
хэлбэлзэлтэй байлгах дүр зураг харагдаж байна. Монгол улс дахь дэлхийн санхүү
эдийн засгийн хямралын үзүүлсэн нөлөө сэдэвт эрдэм шинжилгээний ажлыг
гүйцэтгэснээр дараах саналыг дэвшүүлж байна.
Мөнгөний нийлэлтийг нэмэгдүүлж болохгүй
Татварын ачааллыг нэмэгдүүлж болохгүй
Мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх нь тэртээ тэргүй их хэмжээнд байгаа бэлэн
мөнгийг улам бүр ихэсгэж, инфляцийг улам хөөрөгдөх болно. Ийм арга хэмжээг
хэрэгжүүлэх нь “гад дээр тос нэмэх”-тэй адил хариуцлагагүй алхам гэдийг сануулах
нь зүйтэй. Ялангуяа бизнесийн өндөр эрсдэлтэй өнөөгийн нөхцөлд банкны секторт
мөнгөн тусламж үзүүлэх нь эргэн төлөгдөхгүй зээлийн хэмжээг ихэсгэж, байдлыг
бүр ч дордуулж болох талтай.
Харин татварын ачааллыг нэмэгдүүлэх нь байдал хүнд байгаа бизнесийн
байгууллагуудын үйл ажиллагааг нэг мөсөн боомилох болно. Төсвийн алдагдлыг
бууруулах зорилгоор ийм шийдэл гаргавал энэ нь магадгүй өнөөгийн нөхцөлд байж
болох хамгийн тааруу шийдэл юм.
ОУВС-аас саяхан боловсруулан гаргасан тайлан илтгэлд 2009 онд дэлхийн эдийн
засаг 0,5-1,0 хувиар буурч, 2010 он гэхэд сэргэх замдаа орно байх гэсэн таамаглалыг
хийжээ. Тэгэхлээр бид хямралыг өнөө маргаашгүй даван туулна гэж тооцож,
асуудалд хариуцлагагүй, бэлтгэлгүй хандаж болохгүй юм. Монгол улс түүхий эд
экспортлогч орон тул уналтанд ороод байгаа аж үйлдвэржсэн орнуудын үйлдвэрлэл
нь сэргэж, түүхий эдийн үнэ өссөн цагт хямралаас гарах болно. Тиймээс бид
магадгүй хамгийн сүүлд хямралаас гарч болох юм. Гэхдээ дан ганц уул уурхай,
түүхий эдээ гаргах асуудалд санаа тавих биш, бусад салбарууд, дэд бүтэц, эрчим
хүчинд хөрөнгө оруулалт хийх, мөн дотоодын аж ахуй нэгжүүдээ дэмжих байдлаар
иргэдээ ажилтай, орлоготой болгоход төрийн зохицуулалт, дэмжлэг хэрэгтэй байна.
Монголын эдийн засгийн нөхцөл байдлаас үзэхэд зарим нэгэн ноцтой гажуудал
ажиглагдаж байна. Тухайлбал Монгол төгрөгөөр бид бараа болон долларыг худалдан
авах ѐстой байтал дотооддоо төгрөг, доллараар барааг худалдан авдаг болоод удаж
байна. Хэдийгээр Монголбанк доллараар гүйлгээ хийхийн эсрэг шийдвэртэй тэмцэж
байгаа боловч төгрөгөнд итгэл алдарсан байдал, бараагаа үнэ хүргэж зарах гэсэн
сэтгэлгээ хоѐр тогтсон уламжлалыг амь бөхтэй хадгалсаар байна. Дотоод долларыг
төлбөрийн хэрэгсэл болгон ашиглаж байгаа нь мөнгөний нийлүүлэтийг нэмэгдүүлж,
валютын хомсдлыг үүсгэж, ханшийн болон үнийн өсөлтийн хөөрөгдөж, таваарын
хомсдол бий болгох нөлөөтэй. Тиймээс бодлогын хувьд долларыг дотоодын
гүйлгээнээс шахах арга хэсжээг цаашид үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлж, бараа болон
доллар хоѐрыг “жигнүүрийн туухай”-ын 2 талд гаргах нь хямралыг сааруулахад ач
тустай байх болно. Энэ бол бидний эн түрүүнд хийх ѐстой эхний алхам юм.

15. Хоѐр дахь алхам нь гаднаас ихээхэн хэмжээний зээл тусламж авч, валютын
нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх явдал мөн. Валютын нийлүүлэлт нэмэгдсэнээр ханшийн
өсөлт саарч, улмаар үнэ тогтворжих болно. Инфляци саарвал зээлийн хүү буурна,
хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж, нийлүүлэлт өсч, эдийн засгийн хямралаас гарах нөхцөл
бүрдэнэ. 1997-1998 оны Азийн хямралын жилүүдэд Солонгос зэрэг орнууд гаднаас
ихээхэн хэмжээний зээл авч, хямралыг амжилттай давж чадсан түүхэн туршлага бий.
Олж авсан зээл, тусламжаа үр дүнтэй, зөв зарцуулах нь түүнийг олохоос ч дутуугүй
ач холбогдолтой зүйл. Түүнийг бид дээр өгүүлсэнчлэн банкны секторт өгч болохгүй.
Харин малчдаас мах, ноолуур, тариаланчдаас үр тариа, хүнсний ногоог нь худалдан
авч, тэднийг өрийн дарамтаас чөлөөлөхөд зарцуулах хэрэгтэй. Энэ нь шууд бус
хэлбэрээр банкны сектор, эдийн засгийн бусад салбаруудыг дэмжсэн алхам болно.
Шууд хэлбэрээр үнийн өсөлт, хүн ам, эмзэг бүлгийнхнийг амьжиргааны доройтлоос
хамгаалах алхмыг хэрэгжүүлж байна гэсэн үг. Мөн зээл тусламжийн орлогоо
хөрөнгө оруулалтын зориулалтаар ашиглаж, бодит сектор, эдийн засгийн өсөлтийг
дэмжихэд зарцуулах нь чухал.
Дэлхийн зах зээлд экспортын барааны үнэ уначихаад байгаа өнөөгийн нөхцөлд
валют олохын тулд бараагаа хямд зарах шаардлагагүй. Хятад улс хямд үнэтэй
түүхий эд нөөцлөн хурааж байгаа энэ цаг үед бид хямд үнэтэй байгаа экспортын
бараагаа үнэ хүрсэн үед нь зарж борлуулахаар нөөцлөн хадгалж болно. Үүний тулд
зээл тусламжийг аль болох ахиухан авч хэрэглэх нь зүйтэй гэж үзэж байна.
Ашигласан ном хэвлэл:
1. Гүргэнжав.Э., Амартүвшин.Н., “Олон улсын худалдаа”., УБ., 2005., -235х
2. Грегори Мэнхью.Н., “Макро эдийн засаг” УБ., м1998.,-540х
3. Далай.Ц., Баттүвшин.Г., ЭЗО-ын үндсэн ойлголтуудын хураангуй. УБ., 2005.,220х
4. Далай.Ц., Ундрах.Д., Олон улсын эдийн засаг., УБ.,2006 ., -153х
5. Норжваанчиг.Б., Эдийн засгийн сургаалын түүх., 2001.,-576х
6. Цэвэлмаа.Х., Алтанцэцэг.Б., ЭЗ-ийн сэтгэлгээний товч түүх., УБ., 1997.,-128х
7. Цэрэндагва.Г., Эдийн засгийн ухаан.,УБ., 2003.,-334х
8. Сувд.Б., Алтанцэцэг.Б., Даваасүрэн.С., Отгонтөгс.Б., “Дэлхийн эдийн засгийн
хямрал,: Гадаад эдийн засгийн монгол үзүүлэх нөлөө”УБ., 2009-5х
9. МҮСХ., Гадаад худалдаа, экспортын зарим гол нэрийн бараа, 2009 оны 12
дугаар сарын 15-ны байдлаар
Өөрийн тухай
Лхагвасүрэн овогтой Ганцоож нь нийслэлийн 11 жилийн 62-р дунд сургуулийг 2007
онд төгсөж, ШУТИС-ийн харъяа Компьютерийн Техник Менежментийн Сургуульд
Бизнесийн Удирдлага чиглэлээр Санхүүгийн Удирдлага ангид элсэн орсон. “Монгол
улс дахь дэлхийн санхүү эдийн засгийн хямралын нөлөө” сэдэвт илтгэлийг КТМСийн Эдийн засгийн, санхүүгийн профессорын багийн багш Магистр Г.Баттүвшин
багшийн удирдлаган доор гүйцэтгэж байгаа болно.