12-р анги нийгмийн ухаан

1. ТНУ-НЫ АРГА ЗҮЙ, ҮНЭЛГЭЭНИЙ БАГ
2020 ОН
НИЙГМИЙН УХААН
12-р АНГИ

2. СЭДЭВ 4:Хүчин зүйлийн зах зээл
ХИЧЭЭЛИЙН ТАНИЛЦУУЛГА
БҮЛЭГ СЭДЭВ:
ЭЭЛЖИТ
ХИЧЭЭЛ
/80 МИНУТЫН
БАГЦ/
СЭДЭВ 1: Эдийн засгийн ухааны үүсэл, хөгжил, эдийн засгийн тогтолцоо
СЭДЭВ 2: Эдийн засгийн ухааны судлах зүйл, судалгааны аргууд
СЭДЭВ 3: Бүтээгдэхүүн үйлчилгээний зах зээл
Эдийн засаг
СЭДЭВ 5:Нийт эрэлт, нийлүүлэлт
СЭДЭВ 6:Макро эдийн засгийн үзүүлэлт, тооцох арга
СЭДЭВ 7:Эдийн засгийн бодлого
СЭДЭВ 8:Эдийн засгийн өсөлт

3. ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ
ЭЭЛЖИТ ХИЧЭЭЛ-1
СЭДЭВ:
Эдийн засгийн
ухааны үүсэл,
хөгжил, эдийн
засгийн
тогтолцоо
Эдийн засгийн ухааны үүсэл, хөгжил
Хүн төрөлхтөн хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний хэмжээ, түүнийг үйлдвэрлэгчид
өөрсдийн хэрэгцээнээс давж, илүүдлээ солилцох болсон үеэс буюу НТӨ 8-10 мянган
жилийн тэртээ зах зээлийн эдийн засгийн харилцаа үүссэн гэж үздэг. Энэ үеэс эхлэн
хүмүүс аж ахуйгаа үр өгөөжтэй эрхлэн явуулахын тулд эдийн засгийн харилцааны зүй
тогтлуудыг танин мэдэж, ашиглахыг ихэд зорьж, яваандаа эдийн засгийн онолын бие
даасан, систэмтэй, урсгал чиглэл, сургуулиудыг үүсгэхэд хүргэсэн юм. Иймээс эдийн
засгийн түүхэнд томоохон байр суурь эзэлсэн гол онол, урсгалууд нь янз бүрийн цаг
хугацаанд гарч ирсэн ч тэд бүхэлдээ :
1.Улс гүрний баялаг хэрхэн бүтээгддэг вэ?
2.Хүмүүсийн хөдөлмөрийн үр дүнгийнх нь солилцоо юун дээр үндэслэж байдаг вэ?
3.Ашгийн эх сурвалж нь юу вэ?
гэсэн эдийн засгийн гол асуудлуудад хариулт өгөхийг оролдож ирсэн байна. Тэгвэл
дараах онол урсгалууд хүч түрэн гарч ирсэн байдаг.
Меркантализм Физиократизм
Сонгодог
эдийн
засаг
Шинэ
сонгодог
онол
Кейнсизм Монетаризм

4. ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ
Онол урсгалуудаас
Меркантализм
/Худалдаачин гэсэн утгатай латин үг/
XVII зууны дунд үед хөгжил
цэцэглэлтийнхээ дээд цэгт хүрч
байсан ба тэд эдийн засгийн олон
талт харилцааны нэг тал болох
арилжаа гүйлгээний хүрээн дэх
харилцааг гүнзгийрүүлэн судалж,
<<улс орны баялаг гүйлгээний
хүрээнд бий болдог бөгөөд харин
үндэсний баялаг нь мөнгө юм >>гэж
үзээд гадаад худалдааны ашигтай
баланстай улс орон баян чинээлэг,
хүчирхэг байдаг гэж тайлбарласан.
Гол төлөөлөгчид:
У.Петти [1623-1687]
Ж.Стюарт[1712-1780]
Б.Кольберг [1619-1683]
Физиократизм
/Байгалийн засаглал гэсэн утгатай грек үг/
Тэд мерканталистуудыг шүүмжлэн
худалдаа арилжаа нь ямар ч баялгийг
бүтээдэггүй, тэнд ашиг бий болдоггүйш
нотолж, <<улс орны баялаг зөвхөн ХАА,
газар тариаланд л бүтээгддэг,
тариаланчдын хөдөлмөр л бүтээлч
хөдөлмөр>> гэж үзэж байв. Тэрчлэн
засгийн газар эдийн засгийн амьдралд аль
болхоор бага оролцох ёстой.
“Laissez faire” -хийх зүйлийг нь зөвшөөр
гэсэн зарчмыг анх хэрэглэжээ.
Гол төлөөлөгчид:
Ф.Кенэ [1694-1774] В.дэ Мирабо [1714-
1789] П.Ревиере [1720-1793] П.де Неммур
[1739-1781] А.де Тюрго [1727-1781]
И.Шлеттвайн [1731-1802]
Сонгодог эдийн засгийн ухаан
/ЭЗ-ийн суурь ухааны үндэс болж өгсөн учраас
сонгодог онолчид хэмээн нэрлэгдсэн/
Хүмүүс зөвхөн хувийн ашиг хонжоо хайж
аж ахуйн харилцаанд ордог << хүн болгоны
ийм ашиг хонжоо хайсан үйл ажиллагаа нь
эцсийн дүндээ нийгмийн баялагыг бүтээж
арвижуулдаг>> гэж тайлбарлав. Хүмүүсийн
ашиг хонжоо олох гэсэн аж ахуйн үйл
ажиллагаа нь тэндээс үл шалтгаалах бодит
хуулиар зохицуулагдаж байдаг ба үүнийгээ
<<үл үзэгдэгч гар>>-ын зохицуулалт гэж
нэрлэжээ. Эдийн засгийн аль болох
чөлөөтэй байлгах, чөлөөт өрсөлдөөн, үнэд
төрийн зүгээс ямар нэгэн хязгаарлалт
хийхгүй, харин дэмжих үүрэгтэй гэж
тайлбарлав.
Гол төлөөлөгчид:
Адам Смит [1723-1790]
Давид Рикардо [1772-1823]

5. ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИОнол урсгалуудаас
Шинэ сонгодог онол
А) Ажилчны бүтээсэн хөлсний хөдөлмөрийг
капиталист мөлжих замаар ашгийг
бүтээдэг гэж дүгнэлт хийж, ингэж олсон
ашгийг нэмүү өртөг гэж нэрлэсэн ба дарлал
мөлжлөгийн уг сурвалж болсон хувийн
өмчийг устгах, орон бүхний пролетари нар
нэгдэн, “Социалист хувьсгал”-ыг явуулах
ёстой гэв.
Б)Аливаа материаллаг баялгын үнэ цэнэ нь
түүнийг үйлдвэрлэхэд зарцуулсан
хөдөлмөрийн тоо хэмжээгээр биш, харин
түүний хүнд өгч буй ач тус /ашигт чанар/-
аар хэмжигдэнэ. Бараа таваар элбэг байх
тусам хэрэгцээ бүрэн хангагдан түүний өсөх
ханамж буурах ба тэр хэрээр түүний үнэ цэнэ
нэмэгддэг гэсэн зүй тогтлыг /Госсений хууль/
илрүүлсэн.
Гол төлөөлөгчид: К.Маркс [1818-1883]
Х.Госсен [1810-1850] Л.Вальрас [1834-1910]
Кейнсизм
Энэ онол бол эдийн засгийн хямрал
болон ажилгүйдлийг зах зээл
аяндаа өөрөө үгүй хийж чадахгүй
гээд
<<төрийн зохицуулалтаар эдийн
засгийн үр өгөөжтэй хөгжлийг
хангаж болно>> гэсэн ба тэрээр үнэ,
зээлийн хүү, цалин зэрэг нь удаан
өөрчлөгддөг, уян хатан бус шинжтэй
тул зах зээлийг бүрэн зохицуулж
чадахгүй. Иймээс ЗГ өөрийн зардал,
татварын хэмжээг өөрчлөн нийт
эрэлтэд нөлөөлөх замаар эдийн
засагт зохицуулалт хийх нь ихээхэн
үр ашигтай гэж үзэж байв.
Гол төлөөлөгчид:
М.Кейнс [1883-1946]
Монетаризм
Зах зээл дотоод мөн чанар,
хөдөлгөх хэмжүүрээрээ тогтвортоы
байдал руу тэмүүлнэ.
<<тогтвортой байдлыг бий
болгох механизм өрсөлдөөн бөгөөд
цэвэр буюу төгс өрсөлдөөн бол
тогтвортой байдлын өндөр
зэргийг хангана>>гэж үздэг. Тэрчлэн
эдийн засгийн тогтворжилт, ажил
эрхлэлтийг хангахад “мөнгө-
зээлийн бодлогыг” гол арга болгон
дэвшүүлдэг эдийн засгийн онол юм.
Өөрөөр хэлбэл: үйлдвэрлэл, үнэ,
ажил эрхлэлт, эдийн засгийн
тогтворжилтын гол хэрэгсэл байдаг
гэж үздэг. Гол төлөөлөгчид:
Милтон Фридман [1912-2006]

6. Хүмүүсийн хэрэгцээг хангахын тулд хязгаарлагдмал нөөцийг хуваарилахад ашиглаж буй зохион байгуулалтын
уялдаа зохицол юм.
Хязгааргүй хүсэл ба
хэрэгцээ
Хязгаарлагдмал нөөц
Хомсдол
Сонголт
Хэрэглэгч
Үйлдвэрлэгч
Юуг
худалдан
авах вэ?
Ямар
үнээр
худалдан
авах вэ?
Хэдий
хэмжээтэй
худалдан
авах вэ?
Юуг
үйлдвэрлэх
вэ?
Яаж
үйлдвэрлэх
вэ?
Хэнд
хэдий
хэмжээтэй
хүртээх вэ?

7. Аль ч улс орон хөгжлийнхөө түвшингээс үл хамааран эдийн засгаа зохион
байгуулахдаа Юуг? Яаж? Хэнд? гэсэн эдийн засгийн асуудалтай тулгарч, түүнийг
хэрхэн авч үзсэнээс шалтгаалан эдийн засгийн тогтолцоо бүрэлдэн тогтдог.
Эдийн засгийн тогтолцооны ангилал
Чөлөөт зах
зээл
Захиргаадалтын Холимог Уламжлалт
Энэ тогтолцооны онцлог
бол “хувийн өмч” ба
үйлдвэрийн хэрэгсэл нь
хувь хүмүүсийн эзэмшилд
байна. Мөн ашгийн
хойноос хөөцөлдөх, зах
зээлийн үнээр нийлүүлдэг.
Төр эдийн засагт маш
бага оролцох ёстой,
зөвхөн хамгаалах,
дэмжлэг үзүүлэх эрх зүйн
үүрэгтэй гэж үздэг.
Энэ тогтолцоог бас
төвлөрсөн төлөвлөгөөт
гэх ба гол онцлог нь
үйлдвэрийн хэрэгсэл нь
“нийтийн өмч” байна. Төр
засаг дээрээс төлөвлөгөө
гарган эдийн засгийг
бүхэлд хянан, улсын
даалгаврыг биелүүлэх
үүрэгтэй гэж үздэг байв.
Өөрөөр хэлбэл чөлөөт зах
зээлийн эсрэг туйл юм.
Хувийн өмчтэй зах зээлийн
тогтолцоо, нийгмийн
өмчтэй захиргаадалтын
тогтолцоо дээр суурилсан
аль алиных нь шинж
чанарыг агуулсан
тогтолцоо юм. Өөрөөр
хэлбэл үүнийг эрлийз эдийн
засаг гэх ба хоёр
тогтолцоо эвсэн нэгдэж
эдийн засгаа удирдан
чиглүүлдэг
Эдийн засгийн сул
хөгжилтэй олонхи орнууд
уламжлалт буюу
туршлага, зан заншилд
тулгуурлсан хувь хүний
үүрэг ихтэй, эдийн засгийн
зогсонги байдал ноёрхсон,
техникийн дэвшил,
хөрөнгө оруулалт хийх
явдал хязгаарлагдмал.
Эдийн засгийн хувьд
анхдагч байдалтай.

8. Эдийн засгийн ямар ч
тогтолцооны үед өдөр
тутамдаа үндсэн 3 асуудлыг
шийдвэрлэж байдаг.
 Юуг үйлдвэрлэх вэ?
-Зах зээл
 Хэрхэн яаж үйлдвэрлэх вэ?
-Үйлдвэрлэл
 Хэнд зориулах вэ?
-Хуваарилалт
ТТЭЗ
Яаж?
Хэнд?
Юуг?
ЗЗЭЗ
Юуг?
Яаж?
Хэнд?
Гэхдээ хүүхдүүд сайн анхаарна уу? ЭЗ-ийн
тогтолцооны эсрэг тэсрэг туйл болсон
ТТЭЗ, ЗЗЭЗ хоёр эдийн засгийн үндсэн
асуудлыг өөр өөрөөр шийдэж байгаа
ажиглаарай?

9. Эдийн засгийг бид бүхэн судласнаар ямар ач холбогдолтой, нийгмийн амьдралд хэрхэн үүрэгтэй талаар
танин мэдэх. Өөрийн эзэмшсэн мэдлэг дээр тулгуурлан эдийн засгийн жишээ баримтуудыг тайлбарлах
нь чухал билээ.
Эдийн засгийг судлах ач холбогдол:
 Хэн ч бай эдийн засгийн гадна амьдардаггүй. Бидний бүхий л
амьдрал үйлдвэрлэл, худалдаа, хэрэглээ, мөнгөтэй нягт
холбоотой. Энэ утгаараа өөрийн эдийн засгийн амьдралаа зөв
хөтлөх чадвар, мэдлэгтэй болох
 Нийгэмд тулгамдаж байгаа эдийн засгийн асуудлын талаар үнэн
зөв, хэрэгтэй мэдээлэл авч, хариу олоход эдийн засгийн онолоо
ашиглах чадвартай байх
 Эдийн засгийн асуудлуудыг мэдэх нь зөвхөн эдийн засгийн
асуудал биш, амьдралын олон талт үйл явц, харилцааны учир
шалтгаан, эдийн засгийн үр өгөөжтэй шийд гаргах чадвар
эзэмшихэд, эдийн засгийн сэтгэлгээ болон иргэний ухамсар
төлөвшүүлэхэд нөлөөлнө.

10. ДАСГАЛ,
ДААЛГАВАР
ЭХ
СУРВАЛЖ
ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ
Сурах бичгийн хүрээнд мэдээлэл байхгүй тул та бүхэн Д.Буян “Нийгмийн тухай мэдлэг”
УБ-2017 номны 105-111 хуудас, ЭЕШ-ын тестийн ном
1.Эргэцүүлэн бодож, хэн нэгтэй ярилцах асуултууд:
а.Хэрэгцээ яагаад хязгааргүй байдаг вэ?
б.Нөөц баялаг хомсдолтой байдаг. Таны амьдралд энэ хэрхэн илэрдэг вэ?
в. Монгол улсын эдийн засаг холимог уу эсвэл зах зээлийн тогтолцоотой юу?
г. Эдийн засгийг судлаж мэдлэш эзэмших нь чамд ямар ач тустай вэ?
д. 1990 оноос Монгол улсын ЭЗ-ийн тогтолцоог өөрчлөх болсон шалтгаан юу байсан бэ?
2.Шалгах асуултууд:
1.Эдийн засгийн тогтолцоо бүрийн давуу болон сул талын тухай 2 доошгүй жишээ гарган тайлбарлах?
2.Зах зээлийн эдийн засаг, захиргаадалтын эдийн засаг хоёрын ялгаатай талыг үндсэн асуудлын дагуу
тодорхойл?
ЗЗЭЗ ТТЭЗ
Юуг?....... Яаж?...
Яаж?....... Хэнд?...
Хэнд?...... Юуг? .....
3. Мэдлэг сорих тест:
Сурагч та энэ сэдвийн хүрээнд холбогдох ЭЕШ-ын 2010-2018 оны
тестүүдээс түүвэрлэн авч, ажиллаарай?

11. ЭЭЛЖИТ ХИЧЭЭЛ-2
СЭДЭВ:
Эдийн засгийн ухааны
судлах зүйл,
судалгааны аргууд
ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ
Эдийн засаг
/oikos- өрхийн аж ахуй homos-хууль гэсэн үгнүүдээс бүрдсэн грек үг/
Грекийн философч Ксенофон (НТӨ 570-438) одоогоос 2 мянган жилийн өмнөөс
хэрэглэж бий болгосон гэж үздэг.
Эдийн засаг нь хүн нийгмийн хэрэгцээ түүнийг хэрхэн яаж хангахтай холбогдсон
харилцааг судалж ирсэн ухаан юм. Хүний эрэлт, хэрэгцээ хязгааргүй.
Ингэхлээр эдийн засаг гэдгийг дуртай тоо хэмжээгээр бэлэн байдаггүй баялаг
үйлчилгээг үйлдвэрлэх, хувиарлах, хэрэглэхтэй холбогдсон бүхийл үйл явцын
нийлбэр цогц гэж тодорхойлж болно.
Эдийн засгийн ухаан:
Бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, хуваарилалт, хэрэглээг судалдаг ухаан

12. ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ
Эдийн засаг
Макро эдийн засаг Микро эдийн засаг
Эдийн засгийн аль нэг эд
эсийг бус бүхэлд нь авч
судалдаг.
Тухайлбал:Эдийн засгийн
өсөлт, ҮНБ, Инфляци,
ажилгүйдэл, төрийн төсөв,
зарлагын хэмжээ, гадаад
худалдааны тэнцэл зэрэг нь
макро эдийн засгийн судлах
зүйл юм.
Эдийн засгийг бүхэлд бус
ганц нэг хэсэгт анхаарлаа
хандуулдаг эдийн засгийн
судалгааны хэсэг юм.
Тухайлбал: Хэрэгцээ, нөөц,
эрэлт, нийлүүлэлт, үнэ
бүрдэлт, үйлвэрлэлийн
ашгийн үзүүлэлт, өрсөлдөөн
зэрэг нь микро эдийн
засгийн судлах зүйл юм.

13. Хэрэгцээ гэж юуг хэлэх вэ?
Хүн бүр биелүүлж гүйцэлдүүлэх
олон хүсэлтэй байдаг. Хоол хүнс,
хувцас, орон байр зэрэг
материаллаг төдийгүй бас
боловсролоо ахиулах, үзвэр үзэх,
бусадтай харилцах зэрэг
материаллаг бус хүсэл бий. Үүнийг
эдийн засагчид хэрэгцээ гэж
нэрлэдэг.
Өөрөөр хэлбэл хүний хангагдаагүй
хүслийг хэрэгцээ гэнэ.
Хэрэглээ гэж юуг хэлэх вэ?
Эдийн засагчид хүмүүс хэрэгцээгээ
бүрэн хангахыг эрмэлзэж яьдаг.
Зарим хэрэгцээ хүч зарцуулалгүйгээр
байгалийн эх сурвалжаас (ус,
хүчилтөрөгч) олж авдаг бол ихэнхийг
(Хоол, хүнс, орон байр, оюун
санааны баялаг, машин г.м)оршин
тогтнохын тулд бүтээн байгуулж
хэрэгцээгээ хангадаг.
Өөрөөр хэлбэл хүмүүсийн
хэрэгцээний хангамжийг хэрэглээ
гэнэ.

14. Хэрэгцээний ангилал
Амь зуух хэрэгцээ
Соёлын хэрэгцээ
Тансаг хэрэгцээ
Анхдагч
Материаллаг
Хоёрдогч
Оюун
санааны
Нийгмийн
Бүлгийн
Хувийн

15. Хүний хэрэгцээг хангаж байгаа бүхий л хэрэгслийг
нөөц баялаг гэнэ.
Нөөц баялаг
Чөлөөт баялаг Эдийн засаг, үйлдвэрийн нөөц баялаг
Ямар ч төлбөргүйгээр
хүссэн хэмжээгээр
хэрэглэж болох зүйлийг
хэлдэг. Тухайлбал:
хүчилтөрөгч, уулын
горхины ус гэх мэт
Хүн бүр хүссэн хэмжээгээр үнэ төлбөргүй хэрэглэж
болохгүй зүйлс, эдийн засаг болон нийгмийн тодорхой
зорилгод ашиглагдаж, хүний хэрэгцээг хангаж байгаа
байгалийн болон хүний бий болгосон бүхий л зүйлсийг
хэлнэ. Түүнийг дотор ингэж хуваана.
Газар Хөдөлмөр капитал Үйлдвэрлэл
эрхлэх ур
чадвар
Эдийн засгийн үндсэн ойлголтуудыг улам сайн гүнзгийрүүлэн ойлгохын тулд судалгааны аргуудыг
ашиглах нь чухал. Иймээс судалгааны аргуудаа таних?

16. Эдийн засгийн судалгааны арга:
Эдийн засгийн амьдралын хуулиудыг танин мэдэж, хязгаарлагдмал нөөцийн
талаар олон янзын хувилбар гаргаж, түүнээс сонголт хийж, зөв шийдвэр гаргаж
хэрэгжүүлж байдаг.
ЭДИЙН ЗАСГИЙН СУДАЛГАА ХИЙХИЙН ТУЛД
1)Эдийн засгийн тоо томшгүй олон үйл явдлын дотроос тухайн судалгаанд
хамрагдах холбогдох хэсгийг салган авах буюу судалгааны мэдээллийн
бааз сантай болох
2) Судалгаанд хамаарагдах эдгээр материалаас хоорондоо хамааралтай,
бие биендээ нөлөөлж буй хэсгийг олох
3) Хоорондоо харилцан хамаарал бүхий үзүүлэлтүүдийг судалж чухам эдийн
засгийн ямар загвар, хүрээнд тэдгээр нь хоорондоо тогтмол, байнга
давтагдах харилцаа холбоотой болохыг илрүүлж, эдийн засгийн хууль,
үзэгдэл маягаар томъѐолж болно.

17. Эдийн судалгааны аргууд
№ Судалгааны
аргууд
Тайлбар
1 График
загварчлал
График байгуулах, шууд ба урвуу хамаарал, хамааралтай ба
хамааралгүй хувьсагчид, шугамын налалт, муруйн налалт
2 Хийсвэрлэл Эдийн засгийн мэдлэг дээрээ тулгуурлан ямар нэгэн хүчин
зүйлийн өөрчлөлтийн нөлөө, үр дагаварыг таамаглах
3 Туршилт Хүчин зүйлсийн нөлөөллийг харьцуулах, Хүчин зүйлсүүдийн
өөрчлөлтийн нөлөө, үр дүнг туршилтаар харуулах
4 Ажиглалт Зах зээл дээр ямар бүтээгдэхүүний эрэлт өсч, ямар
бүтээгдэхүүний эрэлт буурч байна г.м
5 Шинжилгээ Шинжилгээ судалгаан дээр тулгуурлан тооцоолох, дүгнэх

18. Эдийн засгийн аливаа үзэгдлийг 4 үндсэн арга
хэрэглэгдэхүүнээр илэрхийлж болно.
Үгээр илэрхийлэх арга
Тоон хүснэгтээр илэрхийлэх арга
График аргаар илэрхийлэх арга
Аналитик аргаар илэрхийлэх
/геометрийн, алгебрийн/
Эдгээр хэл нь бие биенээс ялгаатай бөгөөд нөгөөд нь
хөрвүүлэх боломжтой.

19. ДАСГАЛ,
ДААЛГАВАР
ЭХ
СУРВАЛЖ
ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ
Сурах бичгийн хүрээнд мэдээлэл байхгүй тул та бүхэн Д.Буян “Нийгмийн тухай мэдлэг”
УБ-2017 номны 106, 114-116 хуудас, ЭЕШ-ын тестийн ном, интернетээс мэдээлэл ашиглах
1.Бүтээлч даалгавар:
А.Эдийн засгийн судалгааны аргуудаа ашиглан ямар нэгэн баримт мэдээлэл дээр тулгуурлан дүгнэлт
хийгээд, өөрийн санал бодлоо тусгасан зөвлөмж бичих
2.Эргэцүүлэн бодож, хэн нэгтэй ярилцах асуултууд:
а.Эдийн засгийг заавал судлах ёстой юу?
б.Өнөөдөр техник технологи өндөр хөгжөөд хүн бүр хэрэгцээгээ хангаж чадаж байна?
в. Аль ч асуудлыг судлахад судлаач хүнд аргууд нэн чухал байдаг, тэгвэл чи ямар нэгэн зүйлийг
судлаж шинжлэхэд хамгийн түгээмэл хэрэглэдэг ямар арга байдаг вэ?
г. Нөөц баялаг гэж юу вэ?Монгол улс нөөц баялагаа хэр зэрэг үр бүтээлтэй зарцуулж байна вэ?
д. Эдийн засгийн гадна бид яагаад байж болохгүй гэж? Бодол санаагаа илэрхийлээрэй?
3. Мэдлэг сорих тест:
Сурагч та энэ сэдвийн хүрээнд холбогдох ЭЕШ-ын 2010-2018 оны тестүүдээс түүвэрлэн авч,
ажиллаарай?

20. ЭЭЛЖИТ ХИЧЭЭЛ-3,4
СЭДЭВ:
ЗАХ ЗЭЭЛ.
А.БҮТЭЭГДЭХҮҮН
ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ ЗАХ
ЗЭЭЛ
Б.ХҮЧИН ЗҮЙЛИЙН
ЗАХ ЗЭЭЛ
АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ

21. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ

22. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ

23. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ

25. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ

26. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ

27. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ

28. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ

29. ДАСГАЛ,
ДААЛГАВАР
ЭХ
СУРВАЛЖ
АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
1.ЗАХ ЗЭЭЛИЙН БҮТЭЦ АНГИЛЛЫГ УНШИХ, СХЕМ ХИЙХ
2. ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ЭРЭЛТ, НИЙЛҮҮЛЭЛТ, ҮНЭ ЗЭРГИЙГ УНШИН СУДЛАХ ТОВЧ
ТЭМДЭГЛЭЛ ХИЙХ
ИНТЕРНЕТ, Д.БУЯН”Нийгмийн тухай мэдлэг”
ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ

30. ЭЭЛЖИТ ХИЧЭЭЛ-5,6
СЭДЭВ:
МАКРО ЭДИЙН
ЗАСГИЙН
ҮЗҮҮЛЭЛТИЙГ
ТООЦОХ
А. Нийт эрэлт ,Нийт нийлүүлэлт
Б.Эдийн засгийг тооцох үзүүлэлт
ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ

31. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
НИЙГЭМ 12-РАНГИ

32. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ

33. НИЙТ ЭРЭЛТИЙГ НЭМЭГДҮҮЛСНЭЭР ҮЙЛДВЭРЛЭЛ ЭДИЙН ЗАСАГ ӨСДӨГ
ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ

34. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
САНГИЙН БОДЛОГО ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ АРГА ЗАМ
УЛСЫН ТӨСВИЙН ОРЛОГЫГ БУУРУУЛАХ БОДЛОГО УЛСЫН ТӨСВИЙН ЗАРДЛЫГ ӨСГӨХ БОДЛОГО
Хувь хүний орлогын татварыг
бууруулах
ААН –ийн орлогын албан
татварыг бууруулах
Нийтийн шинжтэй ажил
зохион байгуулах
Хөрөнгө оруулалт хийх
Хувь хүний орлого нэмэгдэнэ. Үйлдвэрлэл нэмэгдэнэ. Хүн амын ажил эрхлэлт
нэмэгдэнэ.
Үйлдвэрлэл нэмэгдэнэ.
НИЙТ ЭРЭЛТ ӨСНӨ /ЭДИЙН ЗАСГИЙН ӨСӨЛТ/
ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ

35. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
МӨНГӨНИЙ БОДЛОГООР НИЙТ ЭРЭЛТЭД НӨЛӨӨЛӨХ
НИЙГЭМ 12-РАНГИ
ЗЭЭЛИЙН ХҮҮГ БУУРУУЛАХ ГҮЙЛГЭЭНД БАЙХ МӨНГӨНИЙ
ХЭМЖЭЭГ ӨСГӨХ
Иргэд зээл авч
хөрөнгө оруулалт
хийнэ.
ААН н нэгжүүд
зээл авч
үйлдвэрлэлээ
нэмэгдүүлнэ.
Мөнгөний үнэ цэнэ буурахаас
сэргийлж хадгалахын оронд
түүнийг бараагаар солихыг
эрмэлзэнэ.
Гүйлгээнд байх мөнгөний тоо хэмжээ өсч нийт эрэлт өснө /эдийн
засгийн өсөлт/

36. Нийт эрэлтийг өсгөхийн тулд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах төрөл бүрийн арга хэрэгслийг
ашиглаж болно. Манай улсад уул уурхай үйлдвэрлэийн тоног төхөөрөмж зэрэг олон салбарт гадаадын
хөрөнгө оруулалт орж байгаа.
ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ

37. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ

38. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
НИЙГЭМ 12-РАНГИ

39. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
НИЙГЭМ 12-РАНГИ

40. Н НЭРЛЭСЭН ДНБ - R БОДИТ ДНБ – N
НИЙГЭМ 12-РАНГИ

41. ДАСГАЛ,
ДААЛГАВАР
ЭХ
СУРВАЛЖ
АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
Нийгэм 12-Р АНГИ
1.ДНБ НЭГ ХҮНД НООГДОХ БАЙДЛААР НЬ ХЭРХЭН АНГИЛДАГ ВЭ?
2. Асуултанд хариулаарай
1. Нийт эрэлтийг нэмэгдүүлэх зорилгоор улсын зардал болон татварын
хэмжээг өөрчлөхийг ........................бодлого гэнэ.
2. Мөнгөний бодлогыг хэрэгуүүлэх арга
зам...............................................................
3. Эдийн засгийн уналт болон инфляцийн аль алинтай нь тэмцэж чадах
бодлого юу вэ?
4. Мөнгөний бодлогыг ямар байгууллага хэргжүүлдэг вэ?
5. Сангийн болон мөнгөний бодлогын эцсийн зорилго юу вэ?
6. Сангийн болон сөнгөний бодлогын аль нь уян хатан шинжтэй вэ?
ИНТЕРНЕТ, Д.БУЯН”Нийгмийн тухай мэдлэг”

42. НИЙГЭМ 12-Р АНГИ
ЭЭЛЖИТ ХИЧЭЭЛ
7
СЭДЭВ:
ЭДИЙН
ЗАСГИЙН
БОДЛОГО
АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
ТӨР ЭДИЙН ЗАСГАА ТОГТВОРЖУУЛАХЫН
ТУЛД АВЧ ХЭРЭГЖҮҮЛДЭГ БОДЛОГУУД
1. Сангийн буюу төсвийн бодлого
2. Мөнгө- зээлийн бодлого

43. НИЙГЭМ 12-Р АНГИ
Бид эдийн засгийн онолыг микро түвшинд судалж байхдаа нэг л хэрэглэгчийн
эрэлтийг судалж байсан бол макро түвшинд дөрвөн бүлэг хэрэглэгчийн эрэлт
буюу нийт эрэлтийг судалж тэд бүгд өөр өөрийн онцлогтой эрэлтийг бий болгодог
талаар судлах юм. Нийт эрэлтийн бүтцийг авч үзвэл:
С - Өрх гэрийн хэрэглээний зардал
I - Аж ахуйн нэгжийн зардал буюу дотоод хөрөнгө оруулалтын зардал
G - Төрийн худалдан авалтын зардал
Х - Гадаадын хэрэглэгчийн зардал
Нийт эрэлт =C+I+G+X

44. НИЙГЭМ 12-Р АНГИ
№ Нийт эрэлтийн бүрэлдэхүүн Тайлбар
1
Өрх гэрийн хэрэглээний
зардал
Хэрэглэгчийн орлоготой шууд холбоотой учраас
огцом өөрчлөгдөөд байдаггүй.
2
ААН-ийн зардал буюу
дотоод хөрөнгө
оруулалтын зардал
Эдийн засгийн уналтын үед ААН-үүд буюу
үйлдвэрлэгчид гутранги үзэлд автсан байдаг учраас
хөрөнгө оруулалтын хэмжээ унана.
3
Төрийн худалдан
авалтын зардал
Төр эдийн засгийн уналтыг давж гарахын тулд эсвэл
төрийн буюу улсын зардлыг нэмэгдүүлнэ.
Эсвэл татварын дарамтыг багасагах буюу улсын
орлогыг бууруулна.
Гадаад хэрэглэгчийн Экспортоос орж ирэх орлогын хэмжээг

45. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
НИЙГЭМ 12-Р АНГИ
Төрийн сангийн бодлогыг
ихэнх тохиолдолд
ЭДИЙН ЗАСГИЙН УНАЛТЫН
ҮЕД хэрэглэнэ.
Сангийн бодлогыг хариуцаж
байдаг төрийн байгууллага нь
САНГИЙН ЯАМ юм.
Нийт эрэлтийг нэмэгдүүлэх
зорилгоор улсын орлого, зарлагыг
өөрчлөх бодлого юм.

46. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
Улсын төсөв нь орлого, зарлага гэсэн 2 хэсгээс бүрддэг тул төрийн сангийн бодлого нь мөн
энэ 2 хэсэгт хуваагдана.
НИЙГЭМ 12-Р АНГИ
Сангийн бодлого
Улсын зарлагыг нэмэгдүүлэх
бодлого
Улсын төсвийн орлогыг бууруулах
бодлого
Нийтийн шинжтэй
ажил зохион
байгуулах
“Засгийн газрын
хөтөлбөр”
хэрэгжүүлэх
Татварын хэмжээг
бууруулах
Нийт эрэлтийг нэмэгдүүлнэ
Сангийн бодлого
Улсын зарлагыг нэмэгдүүлэх
бодлого
Улсын төсвийн орлогыг бууруулах
бодлого
Нийтийн шинжтэй
ажил зохион
байгуулах
“Засгийн газрын
хөтөлбөр”
хэрэгжүүлэх
Татварын хэмжээг
бууруулах
Нийт эрэлтийг нэмэгдүүлнэ

47. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
НИЙГЭМ 12-Р АНГИ
Нийт эрэлтийг нэмэгдүүлэх
зорилгоор мөнгөний хэмжээ болон
зээлийн хүүд нөлөөлөх бодлого
 Хэрэглээ болон хөрөнгө
оруулалтыг нэмэгдүүлэх
зорилгоор мөнгөний хэмжээ болон
зээлийн хүүгийн хэмжээнд
нөлөөлөхөд чиглэгдэнэ. Ийм
учраас мөнгөний бодлогыг
МӨНГӨ, ЗЭЭЛИЙН БОДЛОГО гэж
бас нэрлэдэг.
 Мөнгөний бодлогын үндсэн арга
хэмжээнүүдийг ТӨВ БАНК
хариуцдаг.

48. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
Төрийн мөнгөний бодлогыг мөнгөний ба зээлийн хүүгийн бодлого гэж ангилж болно.
НИЙГЭМ 12-Р АНГИ
Мөнгөний бодлого
Мөнгөний бодлого Зээлийн хүүгийн бодлого
Мөнгөний талыг баримтлагчдыг
МОНЕТАРИСТУУД гэж нэрлэх бөгөөд
тэдний гол санаа нь хэрэв эдийн засагт
мөнгөний нийт хэмжээг түүний
хэрэгцээнээс хамааруулан өсгөөд
байвал хүмүүсийн хувьд мөнгөний үнэ
Банкны зээлийн хүү буурахад нэг талаас
иргэдийн авах зээлийн хэмжээ өснө,
нөгөө талаас ААН-үүдээс авах зээлийн
хэмжээ өснө. Зээлийн өсөлт нь
гүйлгээнд мөнгөний тоо хэмжээ нэмэгдэх
нөхцөл болдог. Гүйлгээн дэх мөнгөний

49. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
НИЙГЭМ 12-Р АНГИ
цэнэ буурч тэд мөнгийг хадгалахын
оронд бараагаар солихыг илүүд үзнэ.
Гүйлгээнээс мөнгө татах буюу мөнгөний
нийлүүлэлтийг бууруулах бодлогыг
МӨНГӨНИЙ ХУМИХ БОДЛОГО гэнэ.
Гүйлгээнд мөнгө нэмж оруулах буюу
мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх
бодлогыг МӨНГӨНИЙ ТЭЛЭХ БОДЛОГО
гэнэ.
хэмжээ, зээлийн хүүгийн хэмжээтэй нягт
уялдаатай. Гүйлгээнд мөнгөний хэмжээ байх
ѐстой хэмжээнээсээ өсөж улмаар инфляци
хүчээ авч эхлэхэд зээлийн хүүгийн хэмжээг
өсгөнө. Зээлийн хүү өндөр байх тусам төдий
чинээ зээлийн нийлүүлэлтийн хэмжээ бага
болно. Энэ нь гүйлгээнд байгаа мөнгөний
өсөлтийг хязгаарлаж инфляцитай тэмцэх
боломж олгоно.
Мөнгөний бодлогын энэ аргаас гадна Засгийн газар үнэт цаас буюу бонд гаргаж худалдах,
түүнийгээ эргүүлэн худалдан авах замаар мөнгөний нийлүүлэлтэд нөлөөлөх бодлого явуулдаг.

50. ДАСГАЛ,
ДААЛГАВАР
ЭХ
СУРВАЛЖ
АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
НИЙГЭМ 12-Р АНГИ
Дараах дасгал даалгаврыг бие даан ажиллаж онолын мэдлэгээ бататгаарай.
1. 74-р хуудасны үйл ажиллагаа 3.2, гэртээ дасгалуудыг дэвтэртээ ажиллаарай.
2. 78-р хуудасны асуулт / сорил / - аар өөрийгөө сориорой.
3. Дараах хүснэгтийг дэвтэртээ зураад нөхөж бичих замаар сангийн ба мөнгө
зээлийн бодлогын ялгааг өөртөө илүү сайн тогтоож аваарай.
Нийгмийн ухаан VI / УБ., 2014 / Сурах бичгийн 70-78-р хуудас
Д. Буян “Нийгмийн тухай мэдлэг” / I дэвтэр /
Харьцуулах үзүүлэлт Сангийн бодлого Мөнгө зээлийн бодлого
Хариуцдаг байгууллага
Инфляцид үзүүлэх нөлөө
Авах арга хэмжээ

51. Нийгэм 12-Р АНГИ
ЭЭЛЖИТ
ХИЧЭЭЛ-2
СЭДЭВ:
Эдийн засгийн
өсөлт
АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
Эдийн засгийн өсөлтийг тодорхойлохдоо дараах 2 үзүүлэлтүүдийг
ашигладаг.
1. Бодит ДНБ / НДНБ-ийг тухайн жилийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний
үнийн түвшний ерөнхий өсөлт буюу инфляцийн түвшинд харьцуулж
олдог /-ий өсөлт. Тухайн улсын эдийн засгийн чадавхийг харуулна.
2. Нэг хүнд ноогдох ДНБ / хүний хөгжлийн индексийн 1 үзүүлэлт /-ий
өсөлт. Тухайн улсын иргэдийн амьдралын түвшинг харуулна.
Харин эдийн засгийн өсөлтийн хурдыг дараах байдлаар тодорхойлно.
ЭЗӨ буюу ДНБ-ий өсөлтийн хурд = ( ДНБ тайлан – ДНБ суурь) /
ДНБ суурь * 100% гэсэн томьѐогоор олж хувиар илэрхийлнэ.
Эдийн засгийн өсөлтийг бодвол эдийн засгийн хөгжил нь илүү өргөн
хүрээтэй ойлголт бөгөөд дараах 3 зорилтыг цогц авч үздэг.

52. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
Эдийнзасгийнхөгжлийн
гурванзорилт
Хүний амьдралын нэн хэрэгцээт бараа, үйлчилгээ болох хоол хүнс, орон
байрны хангамж, хүрэлцээтэй байлгах, эрүүл мэнд, аюулгүй байдлын
баталгааг хангах
Орлогын болон ажлын байрны өсөлт, боловсрол, соѐлын болон оюуны үнэт
зүйлд анхаарч амжиргааны түвшинг дээшлүүлэх
Бусад хүмүүс, улс орноос хамааралтай байх, захирагдах байдлыг сулруулахын
тулд хувь хүн, эдийн засаг болон нийгмийн сонголтын хүрээг өргөтгөх
ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ

53. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
Д.Морриссын
боловсруулсан
амьдралын чанарын
индекс нь дээрх
гурван үзүүлэлтээр
тодорхойлогдоно.
Нялхсын
эндэгэл
Амьдралын
чанарын
индекс
Амьдралын
түвшин
буюу
насжилт
Бичиг үсэг
тайлагдсан
байдал
Амьдралын чанарын
индекс нь эдгээр 3
үзүүлэлтийн дунджаар
тодорхойлогдох ба
хүний хөгжлийн
индексийн адил 0-1
гэсэн утга авна.
ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ

54. ДАСГАЛ,
ДААЛГАВАР
ЭХ
СУРВАЛЖ
АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
ТҮҮХ 6-Р АНГИ
......
Сурах бичгийн 98- 99-р хуудасны үйл ажиллагаа 3.9, 3.10, 3.12-р даалгаврыг
дэвтэртээ ажиллаарай.
Нийгмийн ухаан VI / УБ., 2014 / Сурах бичгийн 70-78-р хуудас
Д. Буян “Нийгмийн тухай мэдлэг” / I дэвтэр /
ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ

55. ХИЧЭЭЛДЭЭ
ИРЭХДЭЭ
ГҮЙЦЭТГЭЖ
ИРЭХ
ДААЛГАВАР
1.ЭЕШ-ын хугацаа ойртож байгаа тул та бүхэн тестийн номоо түлхүү ажиллан,
өөрийгөө байнга сорих, хөндлөнгийн шалгалт тогтмол орох
2.Эдийн засгийн холбоотой тестүүдээ түүвэрлэн судлаж ажиллаарай, Тестээ
ажиллахдаа онлайн хичээл болон сурах бичиг, Д.Буян “Нийгмийн тухай
мэдлэг” номоо ашиглах
3.Дээрх онолын мэдлэгээ ашиглан тест зохиож, бие биенээ шалгах, хамтран
ажиллах
ЭДИЙН ЗАСАГ
12-Р АНГИ