1. ШинжлэхУхаанТехнологийнИхСургууль
КомпьютерийнтехникМенежментийнСургууль
эрдэмшинжилгээнийилтгэ
л
Сэдэв :Эдийнзасгийнхямрал, түүнийгдавантуулахаргазам
Бичсэн:Б.Уранчимэг, КтМС, Санхүү Удирдлага Мэргэжлийн III курсийн оюутан
С.Насанжаргал, КтМС, Санхүү Удирдлага Мэргэжлийн III курсийн оюутан
Удирдсан:Г. Баттүвшин, КтМС-ийнмагистрбагш,
Улаанбаатар 2009он

2. 1. Хураангуй
Өнөөдөр дэлхийн эдийн засаг санхүүгийн хямралд автаад байна. Өнгөрсөн
25 жилийн туршид олон улс орон санхүүгийн хямралтай тулгарч байсан ч энэ
удаагийн хямрал сүүлийн хэдэн долоо хоногт улам эрчээ авч, дэлхий нийтийг
хамарсан глобаль шинж чанартай болж байна. Дэлхийн олон улс орныг
хамарсан эдийн засгийн хямрал нь Монгол улсад нөлөөлж байна. Үүнд:
1. Зэсийнүнийнбууралт
2. Импортынбараабүтээгдэхүүнийүнийнөсөлт
3. Бензиншатахууныүнийнөсөлтголлонхамаарчбайна.
Олонулсынэдийнзасагчидэнэхүүхямралыгойрын
3
жилдүргэлжлэнэгэжүзэжбайгааньМонголулсаажимаажмаарнөлөөлжхямралда
втанагэсэнүгюм.
Энэхямралыгдавантуулахынтулдэрчимтэйүылажиллагааявуулжбайна.
Жишээлбэл АНУ, Европ, Их Британи, Швед болон Швейцарийн төв банкууд
нэгэн зэрэг зээлийн хүүгээ бууруулсан юм. Мөн Европ болон АНУ-ын бодлого
боловсруулагчид өөрсдийн санхүүгийн системийг дэмжих замаар дэлхийн
санхүүгийн хямралыг бууруулах чухал алхмуудыг хийж эхэлсэн.
Олонулсорныөмнөэдийнзасгийнхямралынсургамжаасүзэхэдэнэхямралыгдава
нтуулахынтулдМонголулсгадаадавахаартөлөвлөжбайгаазээлээржижигдундүй
лдвэрлэлийгдэмжижажилгүйдлийгбууруулаххэрэгтэйгэжүзэжбайна.
2. Түлхүүр үг: Ажилгүйдлийнөсөлт

3. 3.Оршил
Санхүүгийн хямрал улам гүнзгийрч, даяаршин байгаа өнөөгийн
нөхцөлд энэхүү хямралыг тойрон гарах орон байхгүй гэдэг нь нэгэнт тодорхой
боллоо. Ялангуяа худалдаа эдийн засгийн хамгийн өргөн харилцаатай хөрш
гүрнүүдэд хямралын шинж илэрч байгаа нь манай орны эдийн засаг,
нийгмийн амьдралд таагүй нөлөөлөх нь зайлшгүй болж байна.
ОУВС-гаас хийсэн судалгаагаар 2009 онд дэлхийн худалдааны нийт
хэмжээ, хөгжингүй орнууд болон хөгжиж байгаа орнууддаадын эдийн засгийн
өсөлт өмнөх оноос буурах хандлагатай байгаа юм.
Дэлхий дахиныг хамарсан эдийн засгийн хямрал Монгол Улсад хэрхэн
нөлөөлж байна вэ?
Дэлхийн эдийн засгийн өөрчлөлт Монголд нөлөөлөх гол суваг нь эрдэс
бүтээгдэхүүний зах зээл юм. Эрдэс бүтээгдэхүүний компаниуд Монголын
ДНБ-ий 20 орчим, экспортын 50-иас илүү, Засгийн газрын төсвийн орлогын 25
орчим хувийг бүрдүүлдэг. Дэлхийн эдийн засгийн байдал дордоход эрдэс
бүтээгдэхүүнүүдийн эрэлт буурч, эдгээр бүтээгдэхүүний үнийг улам
доошлуулах магадлалтай.
Импортын барааны үнэ нэмэгдсэнээс болж түүний борлуулалт багасах,
хүн амын бараа үйлчилгээний худалдан авах чадвар буурах, хэрэглээ
хумигдах хандлага гарч байна. Банкуудын зээл олголт буурч, нэгэнт олгосон
зээлийн эргэж төлөгдөх магадлал багасч, бэлэн мөнгөний хомсдол гарч,
эдийн засгийн бодит секторт царцанги байдал үүсч, орон тооны цомхотгол
хийх явдал өргөжиж, ажилгүйдэл огцом өсөх магадлалтай болж байна
Дэлхийн эдийн засгийн хямралаас болж импортын барааны үнэ нэмэгдсэн.
Энэ нь хүнсний бүтээгдэхүүнийхээ бараг 80 иад хувийг гадаадаас
импортлодог манай орны хувьд тун ч хэцүү байдал үүсээд байна. Үүнээс
болж өргөн хэрэглээний барааны үнэ 20-30% өссөн үзүүлэлттэй гарч байна.
(2008 оны 11 сартайхарьцуулахад)
Гэтэл аль ч салбарт цалин хэвээр нэмэгдээгүй бөгөөд төрийн албан
хаагчдын цалинг 20% хасахаар Улсын их хурлын чуулганаар хэлэлцэж
байсан.
Тэгвэлөргөнхэрэглээнийбүтээгдэхүүнийүнэөссөнөөрхүнамынхудалданавахча
двартхэрхэннөлөөлөхийгхарья.
Q=
Q- худалдан авалтын хэмжээ
Y- нэг иргэний орлого

4. P1+P2+P3+......+Pn- өргөн хэрэглээний барааны нийт дүн
(2008 оны 11сараас_-- 2009 оны 2 сар) хүртэл голлох өргөн хэрэглээний
бараагавч үзье.
Жишээлбэл: Иргэн Болд ерөнхийболовсролынсургуульд багшилдаг. Сарын
цалин нь 280.000 төгрөгний цалин авдаг.
Хүснэгт.1
Он
Үнэ(₮)
2008он 1 сар
500
2008 он 7 сар
550
2008он11 сар
650
2009 он 02 сар
700
Долоо хоногт дунджаар 2 удаа талх худалдаж авдаг айл сард дунджаар 13
талх авна. Тэгвэл энэ айл сард 6500 төгрөгөөр талх худалдаж авдаг болж
байна. Сарын орлого нь тогтмол учраас сард талханд зарцуулах мөнгийг
тогтмол гэж үзлээ.
Хүснэгт.2
Он
2008он 1 сар
500
Үнэ(₮)
Сард
талханд
6500
зарцуулах мөнгө(₮)
Сард худалдан авах 13
талхны тоо(ш)
2008 он 7 сар
550
2008он11
сар
650
2009 он 02
сар
700
6500
12
6500
10
6500
9
2008 оны 1 сарыг 2009 оны 2 сартай харьцуулахад 3 ширхэгээр буурсан
байна. Үүнийг нийт Монголын өрх гэрийн тоогоор үржүүлэхэд 444800*3 болох
бөгөөд талхны эрэлт 1334400 ширхэгээр буурч нийлүүлэлт 1334400
ширхэгээр өсч эдийн засгийн тэнцвэргүй байдал үүсч байна.Үр дүнд нь
борлогдохгүй таваарууд хуримтлагдаж, хөрөнгө оруулалт буурч улмаар
ажилгүйдэл ба хямрал үүсч нийгэм эдийн засгийн тэнцвэр алдагдана. Энэ нь
эдийн засагттөрийн зохицуулалт шаардлагатай байгааг харуулж байна.

5. 4.Үндсэн хэсэг
Үүнийг бид хохирол багатай давахын тулд ямар арга хэмжээ авах хэрэгтэй
байна вэ?
Америк, Герман, Өмнөд Солонгосын эдийн засгийн хямралыг хэрхэн даван
туулсныг судалж үзлээ.
Америк:Америк улсад маш олон хямрал болж байснаас 1929 оны 10 дугаар
сарын
29-ний
хямралыг
хамгийн
удаан
үргэлжилсэн
гэж
үздэг.
Америкийн эдийн засаг Дэлхийн I дайнаас хойш 1929 он хүртэл огцом өсчээ.
Цатгалдсан үнэт цаасны наймаачид хувьцааны ханшийг хөөсрүүлэн өсгөж,
тоглох болсон нь хямралын өрнөл болсон юм. Хэдийгээр Америкийн
эрдэмтэд 1924 оны үеэс “Хувьцааны үнэлэмж гэнэт унаснаар аюул болно,
манай эдийн засаг хэт халж байна, хямрал нүүрлэж байна ” хэмээн
анхааруулж сэрэмжлүүлж байсан ч хэн ч тоосонгүй. Хөрөнгийн биржүүд
нээгдмэгцээ л хаалгаа барьцгаажээ. Индекс нь 381 нэгжээс 200 хүртлээ бараг
50 хувиар унасан учраас арилжаа хийгдсэнгүй. Ажилгүйдэл-ядуурал-хоосролгэмт хэрэг ар араасаа хөвөрч байжээ. Уналт 1932 оны 7 дугаар cap хүртэл
гурван жил ургэлжилж 1939 оноос 10 жил зогсонги байдалд үргэлжилсэн юм.
Их хямрал нь Дэлхийн хоѐрдугаар дайнг үүсгэх, өдөөх үндсэн шалтгааны нэг
болсон ажээ. Хямрал дайныг дамжсаар 1955 оноос л эдийн засаг сүйрлийн
өмнөх үеийн түвшинд хурчээ. Үүгээр нь тооцвол нийт 26 жил үргэлжилжээ.
Франклин Рузвельт 1933 онд Америкийн Ерөнхийлөгч болмогцоо хямралыг
давахын тулд "төр эдийн засагт оролцож, зохицуулалт хийх ѐстой" гэсэн
Кейнсийн бодлогуудыг хэрэгжүүлж эхлэв. Юуны өмнө ажлын өргөн фронт бий
болголоо.
Холбооны Орон сууцжуулах алба байгуулагдан ядуу, дунд орлоготой
иргэдийг орон сууцжуулах ажил өрнүүлэв. Үр дүнд нь нийгмийн асар том
бэрхшээлийг арилгаж, АНУ хүн төрөлхтний түүхэнд анх удаа орон сууцны
асуудлыг иж бүрэн шийдвэрлэсэн орон болсон юм. Дэд бүтцийн салбар луу
хөрөнгө оруулалтыг чиглүүлж олон сая хүнийг ажилтай болгосноор нийгмийн
болон хүмүүнлэгийг хямралыг зогсоож чадав. Дайн гарцаагүй болж ирсэн үе
тул төрийн захиалгыг хүнд үйлдвэрүүдэд өгч зэвсэг, техник хийлгэсэн нь

6. ажилгүйдлийг арилгах, экспортын орлогыг нэмэгдүүлэхэд ихээхэн хувь нэмэр
болжээ. Дайны дараа ч гэсэн төрийн зохицуулалт оролцоог хадгалж нефтийн
болон хөлөг онгоц босгох салбаруудад хөрөнгө оруулалтыг дэмжиж ажлын
байрыг
олноор
нь
бий
болгож
байсан
ажээ.
Герман. Дэлхийн II дайны дараахь үнс нурман дундаас хүчирхэг Герман
орныг босгосон түүх нь ажилгүйдлийг устгасан л хэрэг. 1945 оны сүүл гэхэд
Германы
төр
үндсэндээ
устгагдчихсан
байсан
юм.
Герман төдийгүй бүх Европ хэрэгцээнээсээ хамаагүй бага үйлдвэрлэл явуулж
дээр нь их хэмжээний өрөнд баригдсан, хэн ч, юу ч худалдан авч чадахгүй
болтлоо дампуурсан байжээ. Дайтаж явсан хэдэн зуун мянган цэрэг эрс, юу ч
үгүй болтлоо сүйдэж балгас болсон хотууд, сэтгэл санааны гүн дарамттай,
идэх хоол, өмсөх хувцасгүй ард түмнийг хэрхэн, юугаар хооллож, ирээдүйгээ
яаж бий болгох вэ гэсэн хүндхэн асуултын хариуд Конрад Аденауэр "Ажлын
байр бий болгох" гэсэн товчхон шийдэл олсон байна. Европын эдийн засгийн
асуудлыг шийдэхийн тулд америкууд Маршалын төлөвлөгөөг сэдэв. Хэрэв
германчууд сэргээн босголтын энэ төлөвлөгөөг зөвшөөрвөл Америк хуучин
дайсан байсан гэж үзэлгүй их хэмжээний зээл олгох болжээ. Америкийн ашиг
сонирхол нь баруун Герман өөрийгөө аваад явчих эдийн засгийн чадвартай,
хамгийн гол нь тоталитар дэглэм рүү хальтирчихгүй байхад оршиж байв.
Аденауэр шууд л зөвшөөрчээ. Түүнд мөнгө, бас дахин мөнгө хэрэгтэй байлаа.
"Герман улс эдийн засгаар ядмаг байвал өөрийгөө хамгаалах чадвар дагаад
муудна" гэж тэр үзсэн тул АНУ-ын саналыг даруй зөвшөөрч, ирээдүйд олох
орлогоороо дэнчин тавьж тохиролцсон юм. Гэрээний дагуу баруун Берлин
дайралтад өртвөл Канзас Сити өртсөнтэй адил үзнэ гэж тохиролцжээ.
К.Аденауэр их хэмжээний зээлийн хажуугаар 1948 онд санхүүгийн шинэтгэл
хийж, маш хатуу арга хэмжээ явуулсны үр дүнд үндэсний валют тогтворжиж,
далд эдийн засаг шахагдсан байна. Ингэснээр 1953 он гэхэд Германы эдийн
засаг дайны өмнөх төвшиндөө эргэн иржээ. Аденауэрын бодлого хоѐр
тулгууртай байжээ. Нэгд, нийгмийн баримжаатай зах зээлийн эдийн засаг,
нөгөө нь шинэ Европ дахь шинэ Герман улс. Эхний алхам болгож нийгмийн
орон сууцжуулах хөтөлбөрүүдийг (бага орлоготой иргэдэд зориулсан)
дэвшүүлж хэрэгжүүлж харьцангуй хямд байруудыг бариулж ипотекийн

7. зээлээр
олгож
эхэлсэн
байна.
Аравхан хувь нь бүтэн үлдсэн Берлин хотыг шинээр барилгажуулах, орон
сууцжуулах нүсэр ажлыг эхлүүлснээр ажилгүй, орлогогүй аргаа баран холхиж
байсан цэрэг эрсийн хүчийг нийгмийн сайн сайханд чиглүүлж чадлаа. Улс
орон даяар бүтээн байгуулалт сэргээн босголтын ажил ундарч, хүн бүр
ажлын байртай болж улмаар ажиллах хүчний хомсдолд орж ирэхэд тэд
Туркчуудыг олноор нь урин залсан юм. Аденауэрын толгойлсон эхний таван
жилд л ДНБ 48 хувь, цалин 80 хувиар өсчээ. Ажлын байрыг төрөөс бодлогоор
бий болгож, иргэдийн хүч, боломжийг зөв залуурдсан нь үйлдвэржилтийн
хөдөлгөгч хүчин болж, эдүгээ Герман улс эдийн засгийн хүчин чадлаараа
дэлхийд
эхний
хоѐрт
бичигдэж
байна.
Өмнөд Солонгос: Японы эзлэн түрэмгийллээс чөлөөлөгдөөд тусгаар
тогтнолоо олсон ч Aзийн хамгийн ядуу орны нэг байв. Япончууд дарлаж байх
үедээ хамаг байгалийн баялгийг нь олборлоод, зөөгөөд дуусгасан ажээ.
1962 онд засгийн эрхийг авсан Пак Чон Хи генерал хүн амын 80 хувийг эзэлж
асан ядуусын армийн хүчийг ажлын фронт руу татаж чадсанаараа гавъяатай.
Загасны аж ахуй, тариалангаас өөр юм эрхэлдэггүй байсан улсаа орчин
үеийн үйлдвэржсэн орон болгохын тулд Пак тэрбум тэрбумаар зээл тавьж,
үйлдвэр, дэд бүтцийн салбарт хөрөнгө оруулан ажлын өргөн фронтыг бий
болгожээ. Тэрээр гадаадад ажиллах хүч гаргах бодлогыг санаачилж, арабын
орнууд руу ажилчид гаргахын зэрэгцээ Вьетнамын дайнд оролцож байгаа
Америкийн армийн арын алба, харуул хамгаалалтанд солонгосчуудыг олноор
нь ажиллуулах гэрээ хийж чадсанаар АНУ-аас их хэмжээний хөнгөлөлттэй
зээл, тусламж авч чадсан юм. Энэ нь тухайн цагтаа ажлын байр, хөрөнгө
оруулалтын
хомсдлыг
нөхсөн
оновчтой
бодлого
болж
чаджээ.
Пак Чон Хи 5 жил тутмын макро эдийн засгийн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлж
эхэлсэн ба 1965 онд дайсагнаж ханддаг байсан Япoнтoй харилцаагаа хэвийн
болгож, Японы хөрөнгө оруулалтыг их хэмжээгээр татсанаар эхлээд хөнгөн
үйлдвэр, дараа нь хүнд үйлдвэрүүд олноор байгуулагдаж ажилгүйдэл
үндсэндээариллаа.
Ажилтай, орлоготой болсон иргэдэд үндэсний ухамсар, итгэл үнэмшил сэргэж
ирдгийг Солонгосын түүх харуулдаг. Хэрвээ тэр үед Солонгосын удирдлага

8. зах зээлийн "үл үзэгдэх гар" зохицуулна биз гэж найдаад суусан бол өнөөгийн
цэцэглэл хөгжилтөнд хүрэх эсэх нь эргэлзээтэй. Өмнөд Солонгосын эдийн
засаг өнөөдөр дэлхийд 12-т, Азидаа 3-т орж байна.
Дээрх орнуудын туршлагаас харахад Хямрал болоод нийтийг хамарсан
ажилгүйдэл, ядуурлын үед Төр ажлын өргөн фронт, бүтээн байгуулалтыг бий
болгож байж л иргэдээ орлоготой болгохын зэрэгцээ эдийн засаг сэргэсэн үед
шийдвэрлэх ач холбогдлоо үзүүлэх дэд бүтэцтэй болох ажлыг гардан хийж
иржээ.Өнөөгийн хямралын үед ч улс орнууд ийм жишгээр ажиллаж байна.
Чилийн Засгийн газар гэхэд л 4 тэрбум доллараар 100 мянга гаруй ажлын
байр бий болгохоор зорьжээ. Үүний 700 сая доллараар эмнэлэг, сургууль,
олон нийтийн цэцэрлэгт хvрээлэнг засварлаад, үлдсэнээр нь дэд бүтцээ
хөгжүүлэхээр төлөвлөсөн байна.
Хятадын Засгийн газар ажлын байр бий болгох 586 тэрбум долларын төсөв
баталж, төмөр зам, гvvр, далан байгуулах томоохон төслvvдээр иргэдээ
цалинжуулснаар эдийн засгийн хямралыг хохирол багатай давна гэж байна.

9. 5. Дүгнэлт
Дэлхийд үүсч байгаа хямралын үед томоохон эдийн засагтай орнуудын авч
байгаа арга хэмжээнүүдийг судлаж үзэхэд төв банкаараа дамжуулан
мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх, оруулсан хөрөнгийнхөө хэмжээгээр
банкны төлөөлөн удирдах зөвлөлд өөрийн төлөөлөгчийг түр томилон
ажиллуулж хяналт тавих, төв банк зээлийн хүүгээ огцом бууруулах, банк
хоорондын гүйлгээний хэвийн байдлыг хангахын тулд баталгаа гаргах,
найдваргүй зээлийг худалдан авах, улсын төсвөөрөө дамжуулан хөрөнгө
оруулах, дэд бүтцийг дэмжих, гадаад зах зээлээс мөнгө татах зэрэг асуудал
зонхилж байгаа билээ. Мөн эдгээр улс орнуудын туршлагаас үзэхэд эдийн
засагт төрийн оролцоо зайлшгүй хэрэгтэй гэсэн Кейнсийн онолыг баримталж
ажилласан байна. Монгол улсад үүсээд байгаа хямралаас гарахын тулд
дараах чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулах хэрэгтэй гэж үзэж байна. Үүнд:
1. Гадаадаас авахаар тохиролцож байгаа 6 тэрбум төгрөгийг/Орос улсаас
3 тэрбум, Хятад улсаас 3 тэрбум төгрөг/ жижиг дунд үйлдвэрлэлийг
дэмжиж хөрөнгө оруулалт хийх
2. Ажилгүйдлийг бууруулах
3. Төв банкнаас зээлийн хүүг бууруулах хэрэгтэй
Дээрх 3 орны туршилгаас харахад хөрөнгөө унаж буй салбарлуу хөрөнгө
оруулалт хийж ажилгүйдлыг даван туулж чадсан юм. Монгол улсад
үйлдвэрлэл бараг байдаггүй бөгөөд импортын бараанаас бүх хэрэгцээгээ
хангадаг гэж үзэхэд хэлсдэхгүй. Тиймээс манай орны хувьд үйлдвэрлэл нь
унаж байгаа салбарт орох бөгөөд энэ салбарлуу хөрөнгө оруулалт хийх
хэрэгтэй. Үүний үр дүнд ажлын байр бий болж ажилгүйдлыг маш их
хэмжээгээр багасгаж чадах юм. Хямралд автсан дэлхийн улс орнууд
хямралаас гарч эдийн засгийн хямралаас гарахын тулд ажилгүйдлыг
бууруулах нь зүйтэй гэдэгт санал нэгдэж байна. Манйа улс ч гэсэн жижиг дунд
үйлдвэрлэлрүү хөрөнгө оруулалт хийж Төв банкнаас арилжааны банкны
зээлийн хүүг бууруулах бодлого баримталж үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд зээл
өгснөөр ажлын байрыг бий болгож ажилгүйдлыг бууруулж чадна гэж үзэж
байна...
6. Ашигласан материал
1. www.open-government.mn
2. www.google.mn
3. А.И. Сурин, “Эдийн засаг ба эдийн засгийн сургаалын түүх”