1. VERGİ DIŞI PİYASA EKONOMİSİ
VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ
PROF.DR. COŞKUN CAN AKTAN
Bu sunum şu kaynaktan yararlanılarak hazırlanmıştır.
C.C.Aktan, Kamu Ekonomisi ve Kamu Maliyesi, İzmir: 2009.
Sunumu Hazırlayan: Elvin Bayramov
2. Vergi dışı piyasa ekonomisinin ortadan kaldırılmasına yönelik
genel öneriler:
• 1.Öneri: Öncelikle vergi sistemi “ideal vergileme ilkeleri” gözönünde
alınarak, reforma tabi tutulmalıdır.
Basitlik
Tarafsızlık
Adalet Genellik
Etkinlik
İstikrar
öngörülebilirlik
3. Basitlik ilkesi:
Rüşvet
Basitlik ilkesinden uzaklaştıkça
«işlem maliyeti» artacağından
vergi yükümlüleri rüşvet verme
eğiliminde olabilirler. Ya da tam
tersi görevli memurlar rüşvet
isteyebilirler.
«Fırsat Maliyeti»
Vergi yükümlüleri, vergi
sistemindeki karmaşıklık
dolayısıyla ister istemez daha
fazla zamanlarını, sorunların
çözümüne ayırmak zorunda
kalırlar.
4. Tarafsızlık ilkesi:
Tarafsızlık, vergilerin ekonomik
birimlerin tüketim, yatırım, tasarruf,
risk alma kararları üzerinde bozucu
etkide bulunmaması anlamına gelir.
Vergilerin tür olarak çoğalması ya da
vergi yükünün artması halinde bunun
hem mikro ekonomik etkileri hem de
makro ekonomik etkileri daha açık
olarak görülmeye başlanır.
5. Adalet ilkesi:
Yatay Adalet Dikey Adalet
Eğer bir vergi sistemi açık olarak vergi
yükümlüleri tarafından “adil” olarak
algılanmıyorsa; vergi baskısı çok ciddi olarak
belirli kesimlerin üzerinde daha fazla olarak
hissediliyorsa; belirli kesimlere vergi
imtiyazları sağlanıyorsa; bu durumda
sistemin adil olduğunu söylemek mümkün
değildir.
6. Öngörülebilirlik:
Eğer bir vergi sistemi ileriye dönük
olarak öngörülebilir değilse ya da
geriye doğru yürütülecek şekilde bir
vergileme (retroactive taxation) söz
konusu ise o zaman vergi sisteminde
diğer ilkeler de ihlal edilmiş olur ve
vergi sistemi meşruiyyetini
kaybeder.
7. İstikrar ilkesi:
İstikrar ilkesi tüm vergilerin anayasal düzeyde belirlenmesini
ve siyasi otoritelerin manipülasyonlarına engel olacak
şekilde kolayca değiştirilememesini ifade etmektedir.
Vergileme teorisinde bu ilke zaman zaman “anayasal vergi
yeknesaklığı” (constitutional tax uniformity) olarak da ifade
edilmektedir.
8. Genellik ilkesi:
“Krala asılzade kanını, papazlar duasını, halk da vergisini verir.”
Genellik ilkesi, dar anlamda dil, din, milliyet ve ırk
ayırımı gözetmeksizin herkesin vergi konusu ile
bağıntısının olması halinde vergi yükümlüsü
olmasını ve vergisini ödemesini ifade eder. Başka bir
ifadeyle, vergi imtiyazları (istisna ve muafiyetler)
genellik ilkesine tamamen aykırı olan
uygulamalardır.
9. Etkinlik ilkesi:
• İdari maliyet, vergi yönetimi tarafından yapılan tüm
harcamaların (bina, araç, gereç, taşıt, maaş ödemeleri
vs.) toplamıdır.
İdari Maliyetler
• Hem vergi dolayısıyla yapılan parasal harcamaların (mali
müşavir ve muhasebeciye ödenen paralar vs.) hem de
vergi dolayısıyla harcanan zamanın toplamına eşittir.
İşlem
Maliyetleri
• Vergi bürokrasisi dolayısıyla kaybedilen zaman fırsat
maliyetidir.
Fırsat Maliyeti
10. 2.Öneri: Vergi oranları düşürülmeli ve vergi yükü azaltılmalıdır.
Yüksek vergi oranları, ekonomik birimlerin tasarruf ve
yatırım kararları ve çalışma gayreti üzerinde olumsuz
etki gösterir ve sonuç olarak ekonomide toplam
piyasa üretimini azaltır. Öte yandan yüksek vergiler
neticesinde vergi tazyiki ve vergi baskısını daha fazla
hisseden vergi yükümlüleri, yasal yollardan vergiden
kaçınma ve yasal olmayan yollardan vergi kaçırmaya
(vergi kaçakçılığı) yönelebilirler.
11. Yüksek vergi oranları ve yüksek vergi yükü başlıca şu
sonuçları doğurur:
Bir kısım vergi yükümlüsü zamanını ve ekonomik kaynaklarını vergi imtiyazı
elde etmek için kullanır. Bu türden faaliyetler bireyler açısından verimsiz
olmasının yanı sıra kaynak israfına da neden olur.
Bir kısım vergi yükümlüsü vergi yükünü hafifletmek için vergi sığınakları ve
yasal boşluklardan yararlanmak suretiyle daha az vergi ödeme gayreti
içinde olur.
Bunun dışında eğer vergi yükü ağır ise o zaman bir kısım vergi yükümlüsü
vergi kaçakçılığına yönelebilir. Burada yasal olmayan yollardan verginin
ödenmemesi söz konusudur.
12. 3.Öneri: Vergi bürokrasisi azaltılmalı ve vergi yönetiminde toplam kalite
yönetimi uygulanmalıdır.
Vergi ile ilgili bürokratik
formalitelerin ve kırtasiyeciliğin
çoğalması bireyleri vergi dışı
piyasa ekonomisine yöneltir. Vergi
bürokrasisinin azaltılması için,
vergi yönetiminde çağdaş bir
yönetim anlayışı olan Toplam
Kalite felsefesinin benimsenmesi
ve uygulanması gerekir.
13. 4.Öneri:Vergi suç ve cezaları ile ilgili yasaları iyi düzenlenmelidir.
Yasalarda vergileme yönünden suç teşkil eden eylem ve fiiller mümkün olduğu kadar
yoruma imkân bırakmayacak şekilde açık, anlaşılır ve adil olarak belirlenmelidir.
Vergi suçları için işlenen suçun niteliğine ve büyüklüğüne göre cezalar öngörülmelidir.
Vergi yasalarında öngörülen cezalar mutlaka tatbik edilmeli, hiç kimseye ayrıcalıklı
işlem yapılmamalıdır.
İşlenen suç ağır ise (örneğin, bilinçli olarak vergi kaçakçılığı suçunun işlenmesi) maddi cezanın yanı sıra
mutlaka hapis cezası da öngörülmelidir. Hapis cezasının para cezasına dönüştürülmesi engellenmelidir.
Cezaların caydırıcı olabilmesi için vergi cezalarında indirim yapan ya da cezayı affeden yasal
düzenlemeler yapılmamalıdır. Vergi aflarını yasaklayan anayasal bir hüküm getirilmelidir.
14. 5.Öneri:Vergi denetimlerinde etkinlik sağlanmalıdır.
Vergi denetimlerine önem vererek
vergi kaçakçılığına yönelik girişimler
önlenmelidir. Vergi denetimlerinin
etkin bir şekilde yapılabilmesi için
en başta vergi denetimi ile ilgili ciddi
bir organizasyonun oluşturulması ve
denetimde görev alacak elemanların
eğitimi ve iyi yetiştirilmesi
sağlanmalıdır.
15. 6.Öneri: Vergi yönetiminde yeni enformasyon teknolojilerinin kullanımı
yaygınlaştırılmalıdır.
• Vergi yönetiminde Elektronik Vergi İşlemleri Merkezi adı verilebilecek bir
birim oluşturulmalıdır. Bu konuda başlıca şu öneriler dikkate alınmalıdır:
Tüm vergi yükümlülerine bir elektronik kimlik kartı
numarası verilmelidir.
Tüm vergi yükümlüleri için ayrı bir “web
sayfası” düzenlenmeli ve bu web
sayfalarında vergi yükümlüleri hakkında
özet bilgiler yer almalıdır.
16. 7. Öneri: Vergi kaçakçılığı ve kara para ekonomisi ilişkileri hakkında ihbarda
bulunanlar korunmalı ve ödüllendirilmelidir.
Vergi kaçakçılığı ve kara para ekonomisi ile
ilgili ihbarlar süratle değerlendirilmeli ve
cezalandırılmalıdır. Vergi suçlarını araştıran
vergi denetim elemanları ile geniş anlamda
diğer mali suçları araştıran birimler
arasında gerekli koordinasyon
sağlanmalıdır. İhbarda bulunan kişilerin
mutlaka kimliklerinin gizli tutulması
sağlanmalı, bu kişiler mutlaka korunmalı ve
parasal olarak ödüllendirilmelidir.
17. 8.Öneri:Mali müşavirlik ve muhasebecilik mesleğini yapan kişi ve kurumların uyması
gereken ilkeler ve kurallar mutlaka bir yasa içerisinde düzenlenmelidir.
Mali müşavirlik ve muhasebecilik mesleğini icra
eden kimselerin “meslek ahlakı” ve “sosyal
sorumluluk” bilinci içerisinde hareket
etmelerini sağlayacak önlemler alınmalı ve ilgili
yasada meslek ahlakına aykırı eylemler açık
olarak belirtilmeli ve ağır cezalar
öngörülmelidir.
18. 9.Öneri:Vergi Ombudsman Büroları oluşturulmalıdır.
Kamu yönetiminin çok
değişik alanlarında
yararlanılan ombudsman
müessesesinden vergi
yönetiminde de pekala
istifade edilebilir.
19. 10.Öneri: Toplumda “vergi bilinci” yerleştirilmelidir.
Vergi bilinci ve vergi ahlakının
toplumda yerleşmesi için en
başta devlet yöneticilerinin
hukukun üstünlüğüne ve
adalete inanmaları ve buna
uygun davranmaları gereklidir.
vergi bilinci ve vergi ahlakından
önce, devlet yönetiminde
ahlakın ve sosyal sorumluluk
bilincinin yerleştirilmesi
gereklidir.
