İktisadi Davranış, Karar ve Seçimlerde İrrasyonelite ve Sonuçları: Hesaplama Hata ve Yanılgıları

1. Bu sunum şu kaynaktan yararlanılarak hazırlanmıştır:
Coşkun Can Aktan, Yeni İktisat Okulları ve İktisadi Düşünce: Ankara: Seçkin Yayınları, 2018.
Sunumu Hazırlayan: Emre Akkurt

2. Şekil-1: Zihinsel Hata ve Yanılgılar (Cognitive Bias)

3. İnsan zihni deyim yerindeyse üstün zihinsel
yeteneklere ve kapasitelere sahiptir. Tonlarca
ağırlıkta bir gemiyi su üzerinde yüzdürmek veya
tonlarca ağırlıkta bir gövdeye ve kanatlara sahip bir
uçağı havaya kaldırmak, inanılmaz bir denge
içerisinde uçurmak insanın bazen düşünce ve
anlama sınırlarını zorlamaktadır. Tüm bu yenilikleri,
yaratıcılıkları, buluşları yapan insanoğlundan
başkası değildir. İnsanın mükemmel bir hesaplama
yeteneği ve kapasitesi olmadan bunlar elbette
yapılamaz.

4. Bununla birlikte bırakınız sade bir akla sahip
insanları üstün zekalı ve deha insanların bile
saçma, aptal ya da budalaca davranış, karar ve
seçimlerde bulunduğunu görmek oldukça
şaşırtıcıdır.
Gözümüzde çok büyüttüğümüz devlet ve siyaset
adamları, başarılı iş adamları, sanatçılar gündelik
yaşamlarında yakınları tarafından dikkatlice
izlendiğinde pek çok davranışsal tutarsızlıklar ile
yaşadıkları görülebilir.

5. Hesaplama konusunda
muhtelif zihinsel hata
ve yanılgıların bir
kısmını özetlemeye
çalışalım.
Zihinsel muhasebe (mental
accounting) oldukça ilginç bir
zihinsel hata örneğidir. İnsanlar,
zihinlerinde adeta bir muhasebe
defteri tutarlar; gelir ve harcama
kalemlerini kodlarlar ve tasnif
ederler. Paralarını zihinlerinde
kodladıkları harcamaya irrasyonel
olarak tahsis edebilirler ve farkına
varmadan bir gelir kaybına
uğrayabilirler.
Zihinsel muhasebe (mental accounting)

6. • Zihinsel muhasebeyi şu basit örnek
yardımıyla daha iyi anlayabiliriz.
• Bir ailenin konut almak için her ay düzenli gelirinin bir kısmını tasarruf
etmekte olduğunu düşünelim. Bu ailenin zaman içerisinde araba satın
almak niyetinde olduğunu ve bunun için de hazırda bulunan para yerine
bankadan tüketici kredisi çekmeye karar verdiğini varsayalım. Bankada
konut alımı için tasarruf edilen paranın faiz getirisi; satın alınmak istenen
arabanın faiz giderinden düşük olmasına rağmen aile irrasyonel bir
mantık izleyerek konut için tasarruf edilen parayı araba satın alımına
harcamak istemeyebilir.
• Bu irrasyonel davranışın sebebini izah etmek hiç de
kolay değildir. Davranışsal iktisat literatüründe bu
durum “zihinsel muhasebe” olarak
adlandırılmaktadır.

7. İnsanlar, genel olarak mevcut
durum (statüko) ve mevcut
pozisyonu yeğlerler ve buna
uygun davranışlar sergilerler.
Bu duruma “statüko etkisi” adı
verilir. Uzun yıllardır
kullandığı bir kredi kartından
vazgeçip yeni bir kredi kartı
almaktan sakınabilirsiniz. Yeni
bir kredi kartının size
sağlayacağı yararları anlatan
banka görevlisinin sözleri sizin
zihninizde çok fazla yer
bulmayabilir.
Sadece kredi kartı değil,
yıllardır işlemlerinizi
yürüttüğünüz bankanızı
değiştirmek bile sizin
açınızdan kolay olmayan
bir karara dönüşebilir.
Bankacılık hizmetleri
yönünden çok daha iyi ve
üstün konumda olan bir
başka bankaya yönelmeyi
kolay kolay
kabullenmeyebilirsiniz.
“statüko etkisi”

8. Öte yandan, insanların, kendi sahip oldukları varlıklara
olduğundan daha fazla değer atfetme ve kıymet biçme
eğiliminde olmaları (sahiplik etkisi) bir başka hesaplama hata ve
yanılgısı oluşturur.
Ikea etkisi de sahiplik etkisine benzer bir zihinsel
yanılgı örneğidir. İnsanlar, tasarımını ya da inşasını yaptıkları
ürünlere benzer ürünlerden daha fazla değer atfetme ve değer
biçme eğilimindedirler. Bu durum “ikea etkisi” olarak
adlandırılmaktadır.
İnsanların “sahiplenme etkisi” olarak bilinen bu zaafının farkında
olan satış ve pazarlama sektörü kimi zaman "ürünü satın alın ve
deneyin, beğenmezseniz iade edin" ya da "önce kullanın,
beğenirseniz parasını ödersiniz" türünden kampanyalar
yürütmektedirler.

9. İnsanlar, bazen yaptıkları tercihin yanlış olduğunu bile
bile sırf bir para harcadıkları için o seçimlerine ilave
zaman ve para harcama eğiliminde olabilirler. “Batık
maliyet” (sunk cost) adı verilen bu duruma şu ilginç
örnek verilebilir. Muhtelif sinema filmleri DVD’leri satın
alan bir tüketici eve gelip filmi izlemeye başladığında
filmden hoşlanmadığı durumda verdiği parayı düşünerek
filmi sonuna kadar izlemesi gerektiğini düşünebilir.
Eğer DVD’yi satın alan eşi ise ve eşi
sıkılarak filmi izlemekten kaçınırsa bu karı-
koca arasında bir kavgaya bile sebebiyet
verebilir. Eşi, karısının harcadığı parayı israf
ettiğini düşünerek karısını filmi sonuna
kadar izlemeye teşvik edebilir ya da
zorlayabilir.
Batık maliyet adı verilen konu ile ilgili olarak
bir başka örnek daha verebiliriz. Firmalar
daha önce yatırım yaptıkları ancak kar
sağlayamadıkları alandan çıkmak yerine o
alandaki faaliyetlerini iyileştirmek için ilave
yatırımlar yaparlar. Batık maliyete yatırım
yaparlar.
“Batık maliyet” (sunk cost)

10. Öte yandan,
insanlar, önlerine bir
ödül seçeneği
sunulduğunda cari
zamanda (şimdi)
sunulan ödül daha
düşük değerde olsa
bile gelecek
zamanda sunulacak
ödüle bunu tercih
ederler.
Psikolojide konunun
geometrik yorumu
hiperbolik bir eğri
oluşturduğundan bu
zihinsel sapma
“hiperbolik
indirgeme
(hyperbolic
discounting)” olarak
adlandırılır.
hiperbolik indirgeme

11. Bir diğer hesaplama hata ve
yanılgısı ise literatürde “sonuç
yanılgısı” (outcome fallacy) olarak
adlandırılmaktadır. Buna göre
insanlar genellikle yapılan işin
önemine, kalitesine vs. bakmak
yerine sonucuna bakıp o şekilde
değerlendirme yaparlar.
Halbuki, bazen iş tamamlanmamış
olsa dahi o işe verilen emek,
zahmet vs. unutularak sadece ve
sadece sonuçta bir şey elde
edilmemiş olması başarısızlık
olarak değerlendirilir; harcanan
para ve zaman israf edilmiş olarak
değerlendirilir.
“sonuç yanılgısı” (outcome fallacy)

12. Akıl
okuma
(mind
reading)
adı verilen bir
başka
davranışsal
bozukluk da
bizim
hesaplama
hataları
yapmamıza
neden olabilir.
Aşırı
genelleme
(overgenera
lizing) ise
münferit ya da
spesifik bir olayı
genişleterek ya
da genelleştirme
yaparak
olduğundan çok
daha farklı bir
noktaya taşımak
anlamına
gelmektedir.

13. Son olarak, insanlar bütçe kısıtı nedeniyle bir seçim
yaparken mutlaka bir başka alternatif seçimden vazgeçme
durumunda kalırlar. “Alternatif maliyet” ya da “fırsat
maliyeti”, vazgeçmek durumunda kaldığımız seçeneğin
bize sağlayacağı fayda ve maliyetin bir muhasebesidir.
İnsanlar, bazen ya da çoğu zaman alternatif maliyeti
dikkate almadan karar ve seçimlerde bulunabilirler.