1. Улаанбаатар Их Сургууль
Бизнес менежментийн тэнхим
Хичээлийн нэр: Ахисан шатны НББ
Бүлэг 5. Үндэстэн дамнасан корпорацийн бүртгэл
•
•
•
Хичээлийн кредит: 3 кредит
Хичээлийн индекс: ВА369
Судлах анги: НББ-4 анги

2. Агуулга
1.
2.
3.
4.
Гадаад вальютаарх ажил гүйлгээний бүртгэл
Гадаад вальютаарх ажил гүйлгээний олз гарз
Форвард арилжааны гэрээ
Гадаад дахь салбар ба охин компанийн
санхүүгийн тайланг хөрвүүлэх
- Эргэлтийн ба эргэлтийн бус арга
- Мөнгөн ба мөнгөн бус арга
- Одоогийн ханшны арга

3. Үндсэтэн дамнасан корпораци
Гадаад валютаарх ажил
гүйлгээний бүртгэл
1

4. • Үндэстэн дамнасан том корпарациуд өөрийн
үйл ажиллагааг гадаадад явуулж буй салбар
нэгжийнхээ
үйл
ажиллагааг
бүртгэж,
тайландаа нэгтгэхийн тулд гадаад валютаар
хийгдсэн ажил гүйлгээг үндэснийхээ мөнгөн
тэмдэгтэд шилжүүлэх шаардлагатай болдог.
Иймээс үндсэн асуудал бол солилцоонд ямар
ханшийг хэрэглэх ба валютын өөрчлөлтийн үр
дагаварыг санхүүгийн тайланд ямар хэлбэрээр
тусгах вэ гэдгийг шийдэхэд оршино. Тухайн
нэгжийн үйл ажиллагааны валютаас өөр
вальтаар төлбөр тооцоог нь хийх ажил гүйлгээг
гадаад валютын ажил гүйлгээ гэнэ.

5. 1. Гадаад валют - Тухайн аж
ахуйн нэгжийн тайлангийн
вальтаас ялгаатай валют юм.
2. Тайлангийн
валют
санхүүгийн тайлан гаргахад
хэрэгэлэж буй валют нь юм.

6. Гадаад валютаар хийх үйл ажиллагаанд гадаад
валютаар тогтоогддог болон гадаад валютаар хийх
шаардлагатай аж ахуй нэгж байгууллагын доорх үйл
ажиллагааг явуулахад үүсэх хэлцэлүүд хамаарна.
• Гадаад валютаар үнэ нь тогтоогдсон бараа
үйлчилгээг худалдан авах эсвэл худалдах
• Төлөх эсвэл авах дүн нь гадаад валютаар үнэ
нь тогтоогдсон зээл авах эсвэл олгох
• Биелэгдээгүй солилцооны гэрээ хэлэлцээрийн
нэг этгээд болох
• Активыг өөр хэлбэрээр худалдан авдаг эсвэл
худалддаг, гадаад валютаар тогтоогдсон
хариуцлагыг өөрөө хүлээдэг эсвэл уг
хариуцлагын дагуу тооцоог хийдэг.

7. Хоёр улсын валютын солилцооны
коеффициентийг солилцооны ханш
гэнэ. Өөрөөр хэлбэл, ажил гүйлгээ
гарч байгаа үеийн хөрвүүлэх ханш
бөгөөд спот ханш ч гэж нэрлэдэг.
Тайлант хугацааны эцсийн өдрийн
ханшийг хаалтын ханш гэх ба баланс
бэлтгэхэд ашигладаг.

8. Жишээ нь: 10/1/5-нд АНУ-ын “N” компани Японоос
¥2000000-ний бараа материал 6 сарын хугацаатай
зээлээр худалдан авсан. Энэ өдрийн спот ханш
1¥=$0.0070 байв. “N” компани бараа материал
худалдан авсан ажил гүйлгээг дараах байдлаар
журналд тусгана.
Бараа материал
14000
Өглөг(¥2000000х$0.0070=$14000)
14000

9. Үндсэтэн дамнасан корпораци
Гадаад валютаарх ажил
гүйлгээний олз ба гарз
2

10. • Хүлээн авах болон төлөх гадаад валютын
хэмжээгээр тогтоосон авлага болон өглөгийг
барагдуулах үед гадаад валютын ажил
гүйлгээний ашиг ба алдагдал үүсдэг. Өөрөөр
хэлбэл, гүйлгээ гарсан өдрийн ханш ба мөнгөөр
төлбөр хийсэн өдрийн ханш хоорондоо
ялгаатай байх тохиолдолд ханшийн зөрүү үүснэ.
Ихэвчлэн гадаад валютаар бараа ба ажил
гүйлгээг зээлээр худалдаж авах ба борлуулахад
эсвэл гадны валютаар зээл авах ба өгөх ажил
гүйлгээнүүдэд ханшийн зөрүү үүсдэг. Ханшны
зөрүүг валютын ханшны олз эсвэл гарз дансанд
бүртгэж орлогын тайлангын үйл ажиллагааны
бус орлого, зардлын хэсэгт тусгадаг.

11. Өмнөх жишээг үргэлжлүүлье.
• АНУ-ын “N” компани 10/1-нд зээлээр бараа
авсан бөгөөд 12/31-нд тайлан гаргах үед
иений спот ханш өөрчлөгдсөн байв. Хэрэв
иений худалдах сдот ханш нь өсвөл “N”
компани гадаад валютын ажил гүйлгээний
ханшны зөрүүнээс алдагдал хүлээх ба
иений худалдах спот ханш буурвал “N”
компанид ашигтай болно.
12/31-нд
¥1=$0.080 байв. Спот ханш өссөн энэ
тохиолдолд “N” компани дараах бичилтийг
хийнэ.

12. Валютын ханшны гарз 2000
Өглөг
2000
10/1/5-нд бүртгэгдсэн өглөг - $14000
Хасах нь: 12/31/х5-ний спот ханшийн тооцогдох
өглөг (¥2000000x$0.0080=$16000) 16000
Валютын ханшны гарз $2000
Иений спот ханш өссөнөөр “N” компани $2000ын алдагдал хүлээж, тэр хэмжээгээр төлөх
өглөгийн дүн нэмэгдсэн байна.

13. Худалдан авалтын өрийг төлөх өдөр буюу 4/1/6
- д ¥1=$0.0076 байв. “N” компани төлбөрөө
төлсөн ажил гүйлгээгээ дараах байдлаар
бүртгэнэ.
Өглөг ($14000+$2000) 16000
Валютын ханшны олз ($16000-$15200) 800
Мөнгөн хөрөнгө (¥2000000x$0.0076)
15200
Харин төлбөр хийх өдөр иений ханш буурсанаар
төлөх мөнгөний дүн $800-аар буурч, тэр
хэмжээгээр ханшны зөрүүний ашиг үүссэн
байна.

14. Үндсэтэн дамнасан корпораци
Форвард арилжааны
гэрээ
3

15. Янз бүрийн орны валютыг форвард
буюу тогтоосон ханшаар ирээдүйд
солилцох тухай гэрээг форвард
арилжааны гэрээ гэнэ. Энэ гэрээ нь
гадаад валютын ажил гүйлгээний
төрөл юм. Ирээдүйд 2 валютыг
солж арилжихаар гэрээ хийж
тогтоосон ханшийг форвард ханш
гэнэ.

16. Жишээ: “N” компани Японы нэгэн компанитай
форвард арилжааны гэрээг 10/1/х5-нд хийж
Японы компани ¥2000000-ийг нийлүүлж “N”
компани 180 хоногтйн дараа форвард
ханшаар авах тухай гэрээ хийсэн. Валютын
ханш дараах байдалтай байв.
Огноо
10/1/5
Спот ханш
Форворд ханш
(ажил гүйлгээний өдөр)
12/31/5
$0.0070
$0.0075
(180хоног )
(балансын өдөр)
4/1/6
$0.0080
(төлбөр хийх өдөр)
$0.0076

17. Форвард гэрээ хийсэн 10/1/5-ний өдөр “N”
компани ажил гүйлгээг дараах байдлаар
бүртгэнэ.
дт
Форвард арилжааны гэрээний
хөрөнгө оруулалт (¥2000000x$0.0070)
Форвард гэрээний өглөгийн
хөнгөлөлт (¥2000000x($0.0075$0.0070)
Форвард арилжааны гэрээний өглөг
(¥2000000x$0.0075)
кт
14000
1000
15000

18. 12/31/5-ны тайлант хугацааны эцэст дараах
тохиргоо бичилтийг хийнэ.
дт
Форвард арилжааны гэрээний хөрөнгө
оруулалт (¥2000000x$0.0080-$0.0070)
2000
Хүүгийн зардал ($1000x90/180 өдөр)
кт
500
Валютын ханшны олз
2000
Форвард гэрээний өглөгийн хөнгөлөлт
500

19. Тайлант хугацааны эцэст валютын
форвард гэрээний өглөгийн
элэгдүүлэлтээр
тохиргоо
4/1/6-нд “N” компани төлбөр
журналын бичилтүүдийг хийнэ.
ханшны зөрүү болон
хөнгөлөлт дансны
бичилт
хийжээ.
хийх үедээ дараах
а
дт
Валютын ханшны гарз
($2000000x($0.0080-$0.0076)
800
Хүүгийн зардал ($1000x90/180 өдөр)
кт
500
Форвард арилжааны гэрээний хөрөнгө
оруулалт
800
Форвард гэрээний өглөгийн хөнгөлөлт
500

20. б
дт
Форвард арилжааны гэрээний өглөг
15000
Иений хөрөнгө оруулалт
(¥2000000x$0.0076)
кт
15200
Мөнгөн хөрөнгө (¥2000000x$0.0075)
15000
Форвард арилжааны гэрээний хөрөнгө
оруулалт
15200

21. • “N” компани 4/1/х6-нд байгуулсан
форвард гэрээнийхээ дагуу $15000ыг төлсөн ба энэ өдөр ¥2000000-ийг
доллард
шилжүүлэхэд
ямар
ханштай
болсныг
форвард
арилжааны гэрээний хөнгөлөлт
дансны ерөнхий дэвтрээс харцгаая.

22. Форвард арилжааны хөрөнгө
оруулалт
огноо
10/1
12/31
Тайлбар
Дебет
Кредит
2005 он
¥2000000-ыг эзэмших
14000
гэрээ (180хоног)
Валютын ханшны олз
Үлдэгдэл
14000
(дт)
16000
(дт)
2000
2006 он
4/1
1
Валютын ханшны гарз
Иенийг хүлээн авсан
800
15200
(дт)
15200
-0-

23. Форвард гэрээний өглөгийн
хөнгөлөлт
огноо
10/1
Тайлбар
Дебет
Кредит Үлдэгдэл
2005 он
Форвард арилжааны
1000
гэрээ
12/31 Элэгдүүлэлт
1000 (дт)
500
500 (дт)
2006 он
4/1
Элэгдүүлэлт
500
-0-

24. Валютын ханшны олз, гарзын данс нь
Орлогын тайланд, Иений хөрөнгө
оруулалт данс нь Баланс дахь эргэлтийн
хөрөнгөнд тус тус тусгагдана. Харин
балансын өглөгийн хэсэгт Форвард
арилжааны гэрээний өглөгийн данснаас
Форвард гэрээний өглөгийн хөнгөлөлт
данс хасагдах байдлаар тусгагддаг.

25. • Бидний авсан жишээ бол хамгаалалт
хийхээр төлөвлөөгүй форвард гэрээ
юм. Хамгаалалт гэдэг нь тааламжгүй
өөрчлөлтөөс өөрийгөө хамгаалах үйл
ажиллагаа
юм.
Иймд
үнийн
өөрслөлтийн улмаас аль хэдийн
хийгдсэн гэрээнд гарсан аливаа этгээд
худалдан авалт ба борлуулалтыг
хооронд нь нөхөх гэрээ байгуулж
болно.

26. • Хамгаалалтын
үйл
ажиллагаа
ихэвчлэн ашиглагддаг. Үнэ буурхаас
болгоомжилсон хөрөнгө оруулагч
форвард гэрээг худалдаж урт
хугацааны хамгаалалт бий болгохыг
оролддог. Мөн фьючерсийн зах зээл
дээр үнэ өсөхөөс болгоомжилсон
хөрөнгө оруулагч форвард гэрээг
худалдан авдаг нь түр хамгаалалт
бий болгох оролдлого юм.

27. Үндсэтэн дамнасан корпораци
Гадаад дахь салбар ба
охин компанийн
санхүүгийн тайланг
хөрвүүлэх
4

28. Гадаад салбар дахь охин компанийн анхны
валютаар илэрхийлсэн дүнг валютын хоорондын
ханшны тусламжтайгаар хоёр дахь валютад
шилжүүлэн илэрхийлснээр санхүүгийн тайланг
хөрвүүлдэг. Хөрвүүлэлтийн улмаас үүссэн олз
гарзыг эзэмшигчийн өмчийн хэсэгт тусгайлан
харуулдаг. Гадаад нэгжид оруулсан хөрөнгө
оруулалтыг буцаан авах ба борлуулах ажиллагаа
гараагүй бол хөрвүүлэлтийн олз, гарзыг цэвэр
ашигт оруулан тооцохгүй. Гэвч гадаад дахь салбар
ба охин компанийн тухайн валютын ханш нь
байнга өөрчлөгдөж байдаг тул тэдгээрийг төв
болон толгой компанийн валютаар хөрвүүлэхэд
хүндрэлтэй байдаг. Иймд санхүүгийн тайланг
хөрвүүлэх дараах 3 арга байдаг.

29. 1. Эргэлтийн ба эргэлтийн бус арга
• Энэ арга нь хөрөнгө, эх үүсвэрийг балансын
ангиллаас хамааруулан хөрвүүлэх арга юм.
Тодруулбал эргэлтийн хөрөнгө ба эргэлтийн
өр төлбөрийг тайлант хугацаа дууссан
өдрийн ханшаар хөрвүүлнэ. Харин хөрөнгө,
өр төлбөр, эзэмшигчдийн өмчийг анх
тэднийг хүлээн зөвшөөрч бүртгэлд тусгасан
өдрийн анхны буюу түүхэн ханшаар
хөрвүүлдэг. Орлогын тайланд тусгагдах
орлого зардлуудыг тайлант хугацааны
дундаж ханшаар хөрвүүлнэ.

30. 2. Мөнгөн ба мөнгөн бус арга
• Энэ арга нь гадаад дахь салбар ба охин
компанийн хөрөнгө, өр төлбөрийн шинж
чанарыг
үндэслэн
хөрвүүлдэг.
Мөнгөн
зүйлсээрх хөрөнгө, мөнгөн зүйлсээрх өглөгийг
тухайн үеийн солилцооны ханшаар, бусад бүх
хөрөнгө, өр төлбөр, эзэмшигчийн өмчийг
түүхэн ханшаар нь хөрвүүлнэ. Орлогын тайланд
тусгагдах элэгдлийн болон элэгдүүлэлтийн
зардал, борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг
зэргийг түүхэн ханшаар бусад бүх орлого
зардлыг тайлант хугацааны дундаж ханшаар
хөрвүүлж тайланд тусгана.

31. 3. Одоогийн ханшийн арга
• Энэ аргаар санхүүгийн тайланг хөрвүүлэхдээ
хөрөнгө, өр төлбөрийг тухайн тайлант үеийн
ханшаар, харин эзэмшигчдийн өмчийг хүлээн
зөвшөөрөгдсөн өдрийн түүхэн ханшаар авч
үздэг. Гадаад үйл ажиллагаа явуулж буй ААНБ
гүйлгээний үндсэн валютад онцгой ач
холбогдол өгөх үзэл бодолтой байвал орлого
болон зардлуудыг тухайн үеийн ханшаар,
харин эсрэг тохиолдолд тухайн тайлант үеийн
дундаж ханшаар илэрхийлэгддэг.

32. • Ямар нэгэн аргыг ашиглахаас өмнө
санхүүгийн
тайланг
бэлтгэхдээ
валютуудыг хэмжих үү, хөрвүүлэх үү
гэдгийг тогтоор шаардлагатай.
• Хэмжих гэдэг нь дотоод валютыг үйл
ажиллагааны валюьаар
• Хөрвүүлэх гэдэг нь үйл ажиллагааны
валютыг тайлангийн валютаар тус тус
илэрхийлэх гэсэн утгатай.

33. Жишээ бодлого
Нэгэн компани Улаанбаатарт салбараа нээж үйл
ажилллагаагаа
$-р
явуулдаг.
Одоо
үйл
ажиллагааны болон дотоод валютыг хооронд нь
хэмжиж ажил гүйлгээгээ бүртгээд дараа нь
мөнгөн ба мөнгөн бус аргаар тайлангийн валютад
хөрвүүлэх жишээ авч үзье.
АНУ-ын N компани УБ-т салбараа нээсэн. N буюу төв
компани БМ-ыг өртгөөс нь илүү үнэтэй ачуулдаг
ба 2 компани байнгын систем ашигладаг. УБ дахь
салбар нь НББ-ээ ₮-өөр хөтөлдөг. Үйл
ажиллагааны эхний жил компани хооронд болон
салбарт дараах ажил гүйлгээ гарсан.

34. • ТК салбартаа $1500 шилжүүлсэн. ($1=₮1000)
• ТК $9000-н өртөгтэй барааг УБ дахь салбартаа $13500р нэхэмжилж ачуулсан. ($1=₮1000)
• Салбар нь ₮400000-н тоног төхөөрөмж худалдан авсан
ба салбарын үндсэн хөрөнгийг ТК бүртгэдэг.
($1=₮1000)
• Салбарын зээлийн борлуулалт ₮7524000, ББӨ
₮5049000 ($1=₮990)
• Салбар нь ₮3774000-н авлага цуглуулсан. ($1=₮1020)
• Салбар үйл ажиллагааны зардалд ₮1198500 талсан.
($1=₮1020)
• Салбар ₮2436000ТК-руугаа шилжүүлсэн. ($1=₮1015)
• ТК ₮1500-н үйл ажиллагааны зардлыг салбартаа
хувиарлав. ($1=₮1015)
• 12/31*1-нд валютын солилцооны ханш нь $1=₮1010
байсан.

35. Ажил гүйлгээнүүдийг төв ба салбар компани дараах байдлаар бүртгэнэ
АНУ дахь ТК ($-оор)
УБ дахь СК (₮-өөр)
СОХО
1500
Мөнгөн хөрөнгө
СОХО
13500
Бараа материал
САБМИҮХ
Тоног төхөөрөмж- УБ
СОХО
1500
9000
4500
400
400
Мөнгөн хөрөнгө
Төв коипани
Бараа материал
Төв компани
13500000
13500000
7524000
5049000
Борлуулалт
Бараа материал
Мөнгөн хөрөнгө
Авлага
ҮАЗ
2400
СОХО
2400
СОХО
1500
ҮАЗ
1500
1500000
Төв компани
400000
Мөнгөн хөрөнгө
Авлага
ББӨ
МХ
1500000
1198500
МХ
ТК
400000
7524000
5049000
3774000
3774000
1198500
2436000
МХ
ҮАЗ
2436000
1522500
ТК
1522500

36. • Ажил гүйлгээг бүртгэсний дараа төв ба салбар
компанийн тэнцүү чанартай дансанд дараах
үлдэгдэлтэй байв.
•
СОХО (ам.$)
ТК ( ₮)
/1/ 1500
/2/ 13500
/8/ 1500
$ 10100
4000 /3/
2400 /7/
/3/ 400000
/7/ 243600
1500000 /1/
13500000 /2/
1522500 /8/
13686500 ₮
Салбар компани 12/31/1-ний шалгах баланс дараах байдалтай
байв.

37. “N” компани
Улаанбаатар дахь салбар
Шалгах баланс
12/31/1
Мөнгөн хөрөнгө
Авлага
Бараа материал
Төв комлани
Борлуулалт
ББӨ
Үйл ажиллагааны зардал
Дүн
Дт
1239500
Кт
3750000
8451000
13686500
7524000
5049000
2721000
21210500 21210500

38. Салбар компанийн шалгах балансыг тайлангийн валют
болох Америк $-т хөрвүүлэхдээ дараах зүйлсийг
баримтална.
1. Бараа материал нь мөнган бус хөрөнгө тул анхны
түүхэн ханшаар бусад бүх хөрөнгүүд мөнгөн
зүйлсээрх хөрөнгө тул тухайн үеийн ханшаар
хөрвүүлэгдэнэ.
2. Эзэмшигчдийн өмчийг илэрхийлсэн ТК дансны
үлдэгдлийг түүхэн ханшаар хөрвүүлнэ. Учир нь ТК-ийн
СОХО данстай тэнцүү б.х ёстой.
3. ББӨ-ийг түүхэн ханшаар, бусад орлого зардлыг
солилцооны дундаж ханшаар тус тус хөрвүүлнэ.
4. Хөрвүүлсэн шалгах баланс дээр ажил гүйлгээний йшиг
гэсэн мөр байх ба энэ нь салбарын ажил гүйлгээг ₮-р
бүртгэж байсныг $-т хөрвүүлсэний үр дүн юм. Иймд

39. “N” компани
Улаанбаатар дахь салбар
Шалгах баланс (ам. $)
12/31/1
Үлдэгдэл (₮) Солилцооны Үлдэгдэл ($)
Дт (Кт)
ханш
Дт (Кт)
Мөнгөн хөрөнгө
1239000
1010 /1/
1227
Авлага
3750000
1010 /1/
3713
Бараа материал
8451000
1000 /2/
8451
Төв компани
(13686500)
/3/
(10100)
Борлуулалт
(7524000)
1005 /4/
(7487)
ББӨ
5049000
1000 /2/
5049
Үйл ажиллагааны зардал
2721000
1005 /4/
2707
Дүн
-0-
3560
Ажил гүйлгээний ашиг
(3560)
Нийт дүн
-0-

40. 1. 12/31/1-ээрх тухайн үеийн ханш
2. Түүхэн ханш /ТК-ийн салбарт бараа
нийлүүлсэн өдрөөрх/
3. ТК-ийн СОХО дансны үлдэгдлээр шууд
бүртгэсэн
4. Тайлант жилийн эхэн дэх валютын ханш
($1=₮1000) болон эцэс дэх валютын
ханшны ($1=₮1010) дундаж ханш

41. Үндсэтэн дамнасан корпораци
Бодлого