More Related Content
More from Мөнх- Очир (19)
Leg7
- 2. Хүртэхүй нь хүн өөрийгөө хүрээлэн байгаа
объктив ертөнцийн юмс үзэглүүд тэдгээрийн
шинж чанаруудыг тархиндаа тусгасан субъктив
тусгал мөн. Өөрөөр хэлбэл хүний задлан
ялгагчид буюу анализаторуудад үйлдэл
үзүүлсэн бүхэл бүтэн юмс үзэгдлийн үр дүн их
тархины гадарт тусгасан тусгалыг хүртэхүй гэнэ.
Хүртэхүй нь сэтгэхүй, хэл яриа, зориг
сэтгэлийн хөдөлгөөн зэрэг сэтгэцийн бусад
үйлүүдтэй нягт холбоотойн зэрэгцээ түүхэн
хөгжлийн явцад болон нэгэн биеийн хөгжлийн
явцад анхлан үүсдэг суурь процесс юм.
- 3. Хүртэхүй нь сэрлүүдийн үндсэн дээр үүсдэг.
Ж-бэл: ямар нэгэн зүйлийг тусгахдаа харааны
сэрлээр хэлбэр хэмжээг,сонорын сэрлээр дуу
чимээ, хүрэлцэх сэрлээр хатуу зөөлөн зэргээр нэгэн
зэрэг тусгаж мэдэрнэ.
Хүнд тусгагдсан зүйлийн үнэн зөв нь түүний
амьдралын туршлага мэдлэгийн төвшингөөс
шалтгална.
- 4. Хүртэхүйн физиологи үндэс.
Хүртэхүйд гадаад ертөнцийг тусгах зориудын тусгай эрхтэн
байдаггүй. Хүртэхүй нь сэрлийн нэгэн адил рефлекст үйл юм.
И.П.Павлов Хүртэхүйн физлоги үндэс нь мэдэрхүйн эрхтний
рецепторт гадаад ертөнцийн үзүүлсэн үйлдлийн нөлөөгөөр их
тархины гадарт бүрэлдэн тогтсон нөхцөлт рефлекс буюу
мэдрэлийн түр холбоос гэж тодорхойлжээ.
Хүртэхүйн физиологи үндэс нь мэдэрхүйн эрхтнүүдэд нэгэн
зэрэг буюу дараалж үйлдэл үзүүлсэн хэд хэдэн цочроогчдын
үйлдлийн нөлөөгөөр нэгэн анализаторын тархины хэсгийн юмуу
хэд хэдэн анализаторуудын тархины хэсгүүдийн хооронд
бүрэлдэн тогтсон мэдрэлийн түр холбоос юм.
- 5. Хүртэхүй нь сэрлийг бодвол тархины анализ—синтез
үйл ажиллагааны дээд хэлбэр. Анализ явагдахгүйгээр
ухамсартай хүртэхүй үүсэх боломжгүй.
Анализ нь хүртэхүйн объектийг ялган түүнд
тулгуурлан объектийн шинжүүдийн синтезээр хэрэгжин
бүхэл дүр үүсдэг байна.
Мэдрэлийн эс детектор—тодорхой нэг цочироогчийг
мэдрэх чадвартай нарийн зохион байгуулалттай
мэдрэлийн эс .
- 6. “Хамаарлын рефлекс”—цочроогчийн
шинж, тэдгээрийн хамаарал нь дохионы үүрэгтэй
хүртэхүйн физиологи механизм.
Тархины анализ—синтез үйл ажиллагааны дээд
хэлбэр. Сэрлээс чанарын ялгаатайгаар гадаад
орчныг тусгах байдал нь хүртэхүйн тодорхой
шинжүүдээр илэрдэг.
- 7. Õ¿ðòýõ¿éí îíöëîã
Õ¿ðòýõ¿éí øèíæ Õ¿ðòýõ¿éí ôèçèê øèíæ
Øèëýí ñîíãîõ
Áîäèò øèíæ
Àïïåðöåïöè
Óõàìñàðòàé
Òîãòîíãè
Á¿õýë øèíæ
Îðîí çàé
Õýëáýð
Áàãòààìæ
Õýìæýý
ÿí
Àëñëàãäñàí
Øóãàìàí òºðºë
Àãààðûí òºëºâ
- 8. Хүртэхүйн шилэн сонгох шинж—өөрийн сонирхолд илүү
нийцсэн зүйлийг хүртэх чадвар.Хүртэхүй нь бие хүний сонирхол
,тогтсон хандлага,хэрэгцээнээс хамаардаг.
Хүртэхүйн бодит шинж—гадаад орчины үйлдэл үзүүлж буй
юмсыг тодорхой төрөл ,ангид хамааруулан тусгах хүний
чадвар.Үүний зэрэгцээгээр тархи нь хүртэхүйн
зүйл,фон,хэлбэрийг тодорхой ялгадаг.
Апперцепци—хүний хуримтлуулсан туршлагаас хүртэхүйн
хамаарах нь юм.Иймээс ижил зүйлийг хүртэж буй хүмүүсийн
тухайд тэдний тавьсан зорилго,тогтсон хандлага,сэтгэцийн
байдлаас хамааран ялгаатай байж болно. Апперцепци нь бие
хүний хүртэхүйг идэвхтэй шинжтэй болгодог . Юмсыг хүртэж буй
хүн түүнд хандах хандлагыг илэрхийлж байдаг.
- 9. Хүртэхүй ухамсартай шинж —хүний хүртэж буй зүйлс
нь амьдралын тодорхой утгатай байдаг. Тэр нь
хортой,ашигтай,хүссэн,хүсээгүй зүйл байж болдог.
Юмсын мөн чанар,зориулалтыг ухааран хүртсэнээр
түүнийг зорилготойгоор хэрэглэх боломжтой юм.
Хүртэхүйн тогтонги шинж — юмсын физик шинжийн
тухай мэдлэгээс хамааран хүртэхүйн тогтмол байдал. Энэ
нь хүртэж буй юмсыг байрлал,хүрээлэл,гэрэлтүүлгийн
өөрчлөлтөөс үл хамааран хэмжээ,хэлбэр,юмсын өнгийг
хүртэхэд илрэх тогтмол байдал юм.
Хүртэхүйн тогтонги шинж нь бие хүний бодгаль
хөгжлийн явцад хуримтлуулсан туршлагатай холбоотой
илэрдэг ба практик ихээхэн ач холбогдолтой.
- 10. Хэрэв хүртэхүй тогтонги шинжгүй бол алхам
бүрд,эргэлт,хөдөлгөөн,гэрэлтүүлгийн зэрэг өөрчлөлт нь
хүмүүсийн хүртэж буй юмсыг шинэ,урьд үзээгүй мэт
байдалд оруулж,мэддэг зүйлийг танихгүй болгох юм.
Хүртэхүйн бүхэл шинж—хүний ухамсарт туссан юмсын
дүр түүнийг тодорхойлох олон онцлог,шинжүүдийн иж
бүрдэлд тодорхойлогдох бөгөөд тухайн цаг үед тодорхой
нэгэн шинж ганцаар хүртэгддэггүй .
Хүртэхүйн процесс явагдах түүний шинжүүд илрэхэд
тухайн юмсын гадаад онцлог,сэтгэц физиологийн зүй
тогтол чухал ач холбогдолтой.
Иймээс орон
зай, хэлбэр, хэмжээ, алслагдал, гүн, шугаман болон агаарын
төлөв мэдрэмжийн эрхтэнд алдаагүй тусгагдах хэрэгтэй.
- 11. Хүртэхүйг доорх үзүүлэлтүүдийн үндсэн дээр хэд хэд ангилдаг.
Хүний хүртэх үйлийн зорилгоор - Зориудын
- Зориудын бус
Хүртэхүй үүсэхэд мэдрэхүйн - харааны
ямар эрхтэн голлох үүрэг - сонорын
гүйцэтгэж байгаагаар нь - хөдөлгөөн
тэнцвэрийн
- Үнэрлэх
- Амтлах
Юмсын оршин тогтнох - орон зайн
хэлбэр байдал болон - цаг хугацааны
хүртэгдэж буй зүйлээр нь - хөдөлгөөний
- хүн хүнээ таних
- 12. Зориудын ба зориудын бус /санамсаргүй/ хүртэхүй
Энэ нь хүний өмнөө тавьсан зорилготой
холбоотой юм. Юмыг хүртэж танья гэсэн зорилгыг хүн
өмнөө тавиагүй үед орчны юмс үзэгдэл аяндаа
санамсаргүйгээр бидний нүдэнд тусч чихэнд
сонсогдох зэргээр үйлчлэхийг зориудын биш
хүртэхүй гэнэ.
Бид ангид хичээл хийж байхдаа ном дэвтрийн
хуудсыг шажигнуулан эргүүлэх, сандал чахрах, гадаа
машин дуугарах, хаалга тогших зэрэг олон зүйлийг
мэдэрдэг.
- 13. Хүртэх үйл санамсаргүй үүсч явагдахад нөлөөлдөг
зүйлүүд:
Юмсын хурц тод өнгө
Шинэ соргог шинж
Сонирхол татсан болон эрж хайж явсан зүйл гэх мэт.
Юмыг хүртье гэсэн тодорхой зорилго чиглэл тавин
түүндээ хүрэхийн төлөө зоригийн хүч зарцуулж
байвал зориудын хүртэхүй гэнэ.
Зориудын хүртэхүйн нэг чухал хэлбэр бол ажиглалт
юм.
Ажиглалт : Тухайн зүйлийг танин мэдэхийн тулд
зорилго, төлөвлөгөөтэйгээр хүртэхүйл явц юм.
- 14. Тухайн зүйлийг ажиглая, хүртэж мэдэрье гэсэн
идэвхтэй зорилгыг хүн өмнөө дэвшүүлэн тавьж
түүнийгээ мөрдлөг болгодог. Иймээс ажиглалт ба
зориудын хүртэхүй нь хүний дотоод ипэвхитэй
холбоотой.
Цаг агаарын байдал, ургамалын өсөлт, хүүхдийн
төлөвшил, химийн урвалд гарах өөрчлөлт зэргийг хүн
зориудаар ажиглаж болно.
Ажиглах явцдаа хүн тухайн юмс үзэгдэлд гарч
байгаа өөрчлөлтийг нарийн хэмжиж тэмдэглэх
боломжтой юм.
- 15. Хэрвээ хүн хэрэгтэй зүйлээ тогтмол ажиглах
замаар өөрийгөө дасгалжуулбал түүнд ажигч чанар
төлөвшинө. Үзэгдэл юмсын үл анзаарагдам боловч
гол шинжийг олж мэдэх чадварыг ажигч чанар гэнэ.
Хүртэхүйг мэдрэхүйн эрхтэний үүрэг,
оролцоогоор ангилах
Хүртэхүй үүсэхэд мэдрэхүйн ямар эрхтэн голлон
оролцож байна вэ? гэдгээр харааны сонорын гэх
зэргээр түүнийг ангилж болох билээ. Гэвч энэхүү
ангилалыг доорх шалтгаануудын улмаас төдийлөн
тодорхой авч үздэггүй.
- 16. Хүртэхүй үүсч явагдахад мэдрэхүйн эрхтэнүүд
ихэвчлэн хамтран оролцдог учраас “цэвэр сонорын”
буюу арьсны хүртэхүй гэж бараг байдаггүй.
Жишээ нь: хичээлийн явц дахь сурагчийн хүртэх үйл
ажиллагаа нь ихэвчилэн хараа, сонор, хөдөлгөөн
тэнцвэрийн хүртэхүйнүүдийн хослол байдаг.
- 18. Орон зайн хүртэхүй
Юмс үзэгдлүүдийн объектив орон зайн шинж, чанар
болон харьцааг тусгасан тусгалыг орон зайн хүртэхүй
гэнэ. Иймээс орон зайн хүртэхүй нь хараа сонор,
хүрэлцэх, хөдөлгөөн, заримдаа үнэртэх зэрэг олон
сэрлүүдийг өөртөө багтаасан байдаг.
Юмсын гүн ,алслагдалыг хоѐр нүдний хараагаар
тодорхойлдог байна.
Шугаман ба агаарыи төлөв. Ажиглагчаас холдох
бүр тухайн юмсын хүний нүдний торлог бүрхүүл дээрх
дүрс багасдаг. Шугаман төлвөөр төмөр замын
хоорондын зай холдох тусам багасч байгаа мэт
санагддаг.
- 19. Агаарын төлөвөөр бол юмсаас ойж буй
гэрэл, өнгө нь агаарын давхаргын нөлөөгөөр
тодорхой хэмжээнд алдаатай хүртэгддэг .
Хүртэхүй нь алдаатай байж болно.
Харааны хүртэхүйн алдаа—юмсын хэмжээ, хэлбэр,
алслагдалыг алдаатай , буруу хүртэх юм.
- 23. Хүртэхүйн алдаа нь юмсын хэмжээ харааны
торлог эдэд үүссэн дүрийн бодит хэмжээгээр бус
тэдний орших хол , ойрын үнэлгээнээс хамаарах
хүртэхүйн хуулиар тайлбарлагддаг . Гар, нүд хоѐрын
ажиллагаа нарийн уялдлаатай байдаг бөгөөд
нүдээрээ харан гараараа тэмтрэх, барьж үзэх зэргээр
харилцан бие биендээ ”туслах” замаар юмсын
хэлбэрийг таньж хүртдэг.
Юмсын хол ойрын зайг таньж хүртэхэд хүний
хоѐр нүдний хос хараа чухал үүрэгтэй. Юмыг 2
нүдээрээ харах нь түүнийг нэг нүдээрээ харахаас
олон дахин илүү боломжийг хүнд олгодог.
- 24. Хугацаа ба хөдөлгөөний хүртэхүйн онцлог
Õóãàöàà áà хөдөлгөөний
õ¿ðòýõ¿é
Õóãàöààíû
¯çýãäëèéí ýýëæ
äàðààëàë
Үçýãäëèéí ¿ðãýлæëýõ
õóãàöàà
Õóðä õýìíýë
Õºäºë㺺íèé õ¿ðòýõ¿é
Õºäºë㺺íèé øèíæ
Õºäºë㺺íèé õýëáýð
Õºäºë㺺íèé äàëàéö
Õºäºë㺺íèé õóðä
Õºäºë㺺íèé ¿ðãýëæëýë
Õºäºë㺺íèé õóðäàòãàë
Õºäºë㺺íèé ÷èãëýë
- 25. Хугацааны хүртэхүй—хүрээлэн буй үзэгдлийн
үргэлжлэл, хурд, ээлж дарааллын тусгал. Хугацааг
тусгайлан ,бие дааж хүртэх задлан ялгагч байдаггүй.
Хугацааны хүртэхүйн үндэс нь хөөрөл, саатлын
хэмнэлт ээлжлэл юм. Түүний мэдрэлийн тогтолцооны
хөдөлгөөн хугацааны хүртэхүйн физиологи үндэс болдог.
Мэдрэлийн эсийн тодорхой нэгэн байдал нь цаг
хугацааны дохио болж түүний үндсэн дээр хүн ба амьтанд
хугацааны нөхцөлт рефлекс бүрэлддэг. Үзэгдлийн ээлж
дарааллыг хүртэх нь нэг үзэгдэл өөрөөр солигдох
бодит, ээлжлэн давтагдах процессыг тусгах
одоо, өнгөрсөн, ирээдүйн төсөөлөлтэй холбоотой байдаг.
Нэгэнт хүртэсэн үйл явдал ойн тогтоолтонд түүний
тухай төсөөллөөр хадгалагддаг. Хэрэв тэр дахин
давтагдан хүртэгдвэл энэхүү хүртэхүй ой тогтоолтын урьд
нь байсан төсөөллийг үүсгэдэг.
- 26. Үзэгдлийн үргэлжлэлийг хүртэх. Хүн маш
өчүүхэн бага хугацааг тухайлбал, 0.75 секундыг
тусгай дасгал сургуулиар зөв хүртэж чаддаг болох нь
нотлогджээ.
Хэрэв үйл явдал маш удаан явагдвал, түүний
үргэлжлэлийн цаг хугацааг тодорхой хэсгүүдэд
хувааж түүнд тулгуурлан хүртдэг байна.
Хурдыг / темп/ хүртэх—цаг хугацаанд явагдах
процессын тодорхой өдөөгч бие биеийг халж солих
хурдыг тусгах байдал ./ тухайлбал , авианы сэлгэхийг
хүртэх / Хэмнэлийг хүртэх—цочроогчийн тэнцүү
хэмжээт дараалал нь бидний сэрлийн эрхтэнд юмс
ба үзэгдлийн жигд хэмнэлийг тусгадаг.
- 27. Хөдөлгөөний хүртэхүй—обьектийн байрлалын
болон ажиглагчийн орон зайн өөрчлөлтийн цаг
хугацаан дахь тусгал. Хөдөлгөөнийг ажигласнаар
хөдөлгөөний дараах шинжүүдийг хүртдэг.
1.хөдөлгөөний шинж / муруй, шулуун,т үлхэх, татах
г.м/
2.хөдөлгөөний хэлбэр/ муруй шугамын,шулуун
шугамын, эргэх, нум хэлбэрийн г.м /хөдөлгөөний
далайц “амплитууд” / бүтэн , бүтэн биш/
3. хөдөлгөөний чиглэл /баруун, зүүн, дээш, доош/
4. хөдөлгөөний үргэлжлэл / богино, урт хугацааны /
5. хөдөлгөөний хурд /хурдан эсвэл удаан
хөдөлгөөн, хэмнэрт хөдөлгөөн дэхь хурдан эсвэл
удаан темп /
- 28. 6.хөдөлгөөний хурд /хурдан эсвэл удаан хөдөлгөөн, хэмнэрт
хөдөлгөөн дэхь хурдан эсвэл удаан темп /
7.хөдөлгөөний хурдатгал /
жигд, хурдсах, удаашрах, намуухан , тасалданги г.м/
Хөдөлгөөний хүртэх нь
харааны, хөдөлгөөний, тэнцвэрийн, сонорын зэрэг олон
төрлийн сэрлийн задлан ялгагчийн харилцан үйлдэлд
явагдана.
Цаг хугацааг хүртэх
Үзэгдэл юмсын үргэлжлэх хугацаа, дарааллыг тусган
төсөөлөхийг цаг хугацааны хүртэхүй гэнэ. Цаг хугацааг
оновчтой хүртэхэд сонорын болон хөдөлгөөний сэрлүүд
зонхилох үүрэгтэй болохыг тогтоожээ. Цаг хугацааг хүртэх
нь хүний үйл ажиллагааны агуулгатай холбоотой байдаг.
- 29. Сонирхолтой хичээлийн цаг нисэх мэт хурдан
өнгөрдөг, уйтгартай нэгэн хэвийн залхуутай аргаар зааж байгаа
хичээлийн цаг удаан мэт санагдлаа гэх зэргээр ярьдгийг бид
мэднэ.
Хувь хүний зүгээс тухайн зүйлд хандах урьдчилсан чиг
хандлага цаг хугацааг хүртэхэд нөлөөлнө.
Жишээ нь: шалгалтын өдрүүдэд цаг хугацаа богиноссон мэт
санагддаг. Өнгөрсөн үйл явдал ямар байснаас цаг хугацааны
дурсамж шалтгаална: сонирхолтой, үйл явдлаар дүүрэн он
жилүүд хурдан өнгөрсөн мэт санагддаг.
Цаг хугацааг хүртэхэд хүний насны онцлог зарим талын
нөлөөтэй. Настай хүмүүсийн хувьд цаг хугацаа түргэн өнгөрч
байгаа, амьдрал богино мэт санагддаг бол хүүхдүүдийн хувьд
цаг хугацаа удаан, том болох болоогүй мэт санагддаг.
- 30. Цаг хугацааг мэдрэх мэдрэмж нь хүний
туршлага, ажил мэргэжилтэй холбоотой.
Хөдөлгөөнийг хүртэх
Юмсын орон зайд байрлах чиглэл, хурдыг тусгаж
авахыг хөдөлгөөнийг хүртэх гэнэ. Үзэгдэл юмсын
байнга хувьсан өөрчлөгдөх харилцаа холбоог
ойлгох, зөв баримжаа авахад хөдөлгөөний хүртэхүй
чухал үүрэгтэй.
Хөдөлж буй зүйлийг шууд харж хүртсэний үндсэн
дээр хүн хөдөлгөөн үйлдлээ зохицуулах нь цөөнгүй.
Унаж байгаа зүйлийг барьж авах, машин ирж явахыг
хараад зогсох гэх мэт.
- 31. Үүний зэрэгцээ оюун дүгнэлтэнд тулгуурлан
үйлдэл хөдөлгөөнөө зохицуулж болно. Бөмбөг шидэх
гэж байгаа хүнийг хараад бөмбөгийг хүлээн авахад
бэлтгэх, мэдэж байгаа зүйлээ хэлэх гэж байгаа
зүйлээ хүүхдийн дохио зангаа, нүүрний хувирал
хөдөлгөөнийг хараад багш нь ярих зөвшөөрөл олгох
гэх мэт.
Хөдөлгөөнийг хүртэхэд хараа, сонор, хөдөлгөөн
тэнцвэрийн эрхтэнүүд чухал үүрэгтэй. Хувь хүний
мэдлэг, туршлага нь орчны юмс үзэгдлийн
өөрчлөлт, хөдөлгөөнийг зөв таньж ойлгоход нөлөөлж
байдаг нэг чухал хүчин зүйл юм.