1. S.EG101 С.Сэлэнгэ
Семинар №13

2. Хураангуй: Байгалийн үзэсгэлэнт, түүхийн
дурсгалт газруудын онцлог, ач холбогдлыг
тодорхойлж, тэдгээрийг хамгаалах, эдийн
засгийн эргэлтэнд оруулах менежментийн
суурь мэдлэгтэй болох.
Түлхүүр үг: экосистем
хамгаалал, байгаль
хамгаалал, хүний
нөлөөлөл, онгон
байгаль, байгалийн бүс
бүслүүр,
• Газар нутгийг тусгай хамгаалалтанд авах
шаардлага
• Тусгай хамгаалалттай газар нутагт явуулах
үйл ажиллагаа
• Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн жагсаалт
Дэд сэдэв

3. • Биологийн бүлгэмдлийг хамгаалахдаа газар орныг тусгай
хамгаалалтанд хуульчлан хамааруулах нь хамгийн шийдвэрлэх
алхам юм. Газар нутгийг тусгай хамгаалалтад хамруулах олон арга
зам байдгаас хамгийн түгээмэл хэрэглэгддэг нь:
 Засгийн газар хууль ёсны шийдвэрээ гаргах
/үндэсний бүс нутгийн, орон нутгийн түвшинд байж
болно/ Засгийн газар тодорхой газар, нутгийг
нөөцлөн, хамгалалттай бүс болгон зарлаад, энэхүү
газар нутгийн хувьд байгалийн баялгийг
үйлдвэрлэлийн зориулалтаар ашиглах, уугуул иргэд
уламжлалт байдлаар болон, аялал жуулчлалын
зориулалтаар ашиглах зэргээр байгалийн нөөц
баялгийг ашиглах хэлбэр тус бүрийг хуульчлан
зохицуулж өгөх замаар хамгаалалтад авах
 Нутгийн уугуул иргэд өөрсдийн соёл иргэншлээ
залгамжлан авч үлдэх зорилгын үүднээс газар нутгаа
хамгаалалтад авдаг.

4. • Олон улсын байгаль хамгаалах холбоо /ОУБХХ-IUCN/ тусгай
хамгаалалттай газар нутгийн ангиллын системийг ашиглалтын
түвшингээс хамааруулан тогтоожээ. /IUCN-1994/ Үүнд:
 Дархан цаазат ба онгон зэлүүд газар. Тухайн нутаг
орны байгалийн үйл явц, амьтан, ургамал, бичил
биетийг аль болох унаган орчинд хамгаална.
Биологийн олон янз байдлын онцлогийг төлөөлж
чадах зөвхөн судалгаа, шинжилгээ, боловсрол, танин
мэдэхүй, байгаль орчны хяналт шалгалтын хувьд ач
холбогдолтой газар нутаг.
 Онгон зэлүүд газар. Хүний нөлөөлөлд бараг буюу огт
автаагүй онгон зэлүүдээр байгаа газар нутаг, хүн
амын нягтшил багатай газар, эсвэл ойрын үед
хөгжлийн төсөл төлөвлөгдөөгүй байгаа орон зайд
том хөхтөн амьтад цаашид амьдран өсөж үржих
бололцоотой байна.

5. Байгалийн цогцолборт газар. Байгалийн үзэсгэлэнт төрх байдалтай, уудам газар нутгийг
хамарсан нэг ба түүнээс олон тооны экосистемийг хамгаалах зорилго бүхий шинжлэх ухаан,
боловсрол, танин мэдэхүй, аялал жуулчлалын ач холбогдол бүхий газар нутаг. Энэ бүсэд
байгалийн нөөц баялгийг үйлдвэрлэлийн зориулалтаар ашиглах явдал үндсэндээ хориотой.
Түүх, соёл, байгалийн дурсгалт газар. Байгалийн өвөрмөц тогтоц, геологийн бүтэц түүх
соѐлын дурсгалын өвийг хамгаалах зорилго бүхий бага хэмжээний газар нутаг.
Менежментийн оролцоо бүхий амьтан, ургамлын орогнол ба байгалийн нөөц газар. Дархан
цаазтай газартай ерөнхийдөө адилавтар боловч байгалийн бүлгэмдлийн онцлог байдлыг
хадгалан үлдээх зорилгоор харь зүйлийг зайлуулах, зориудаар түймэр тавих зэрэг хүний
оролцоотой зарим менежментийн үйл ажиллагааг зөвшөөрсөн газар нутаг. Байгалийн нөөц
баялагийг ашиглах үйл ажиллагааг тусгай хяналтын дор, тодорхой зөвшөөрөгдсөн хэмжээгээр
явуулж болно.
Хамгаалалттай ландшафт. Нутгийн иргэд байгалийн нөөц баялгийг орчинд нь хал
балгүй, уламжлалт арга хэлбэрээр ашиглах, үйл явц нь өвөрмөц шинж чанар бүхий соѐл, ѐс
зүй, экологийн онцлог төрхийг бий болгосон газар нутаг. Амьжиргаагаа эрхлэх арга нь тухайн
орон нутагт аялал, жуулчлал, амралт, зугаалга хөгжүүлэх нэгэн таатай эх үүсвэр болно.
Менежментийн оролцоо бүхий байгалийн нөөцийг хамгаалах газар.
Менежментийн оролцоо бүхий хамгаалалттай газар ихэвчлэн өргөн уудам нутгийг хамардаг ба
байгалийн баялгийг ашиглах орчин үеийн болон уламжлалт арга барилыг зэрэгцүүлэн
хослуулсан аж ахуйн үйл ажиллагааг зөвшөөрдөг газар нутаг.

6. • Монгол орны тусгай хамгаалалттай газар
нутаг
 Монголчууд эрт дээр үеэс байгалийн үзэсгэлэнт
газар, ховор амьтдаа дархлан хамгаалж,
онголон тахиж ирсэн өнө эртний хосгүй
уламжлалтай билээ.
 Төрийн хамгаалалтын газар нутаг /ТХГН/ нь
тухайн орны байгалийн унаган төрох, шим
мандлын тэнцвэрт байдлыг хангах, экологийн
амин чухал үйл явцыг дэмжих, байгалийн бүс,
бүслүүрийн иж бүрдлийг төлөөлсөн ховор,
ховордсон амьтан ургамал болон түүх соѐлын
дурсгалт зүйлийг хадгалан хамгаалах, хойч
үедээ өвлүүлэн үлдээх өндөр ач холбогдолтой
юм.

8. Өнөөдөр манай улсын хэмжээнд нийт нутгийн 21,602,455 сая
га талбай бүхий 55 газрыг улсын тусгай хамгаалалтад
авснаар улсын нийт газар нутгийн 14,0 шахам хувийг эзлэх
болсон юм. Эрдэмтдийн судалгаагаар тус орны ховордсон,
устгах аюулд ороод байгаа амьтан, ургамлын тархац нутгийн
40 орчим хувийг улсын хамгаалалтад авсан байна.
Манай орон шиг байгаль, цаг уур, нутаг дэвсгэрийн онцлог
нөхцөлтэй улс гүрэн нутаг дэвсгэрийнхээ 30-аас доошгүй
хувийг хамгаалалтад авч аж ахуйн үйл ажиллагааг зохистой
явуулсан нөхцөлд экологийн тэнцвэрт байдлаа хадгалах
боломжтой.
ТХГН-ийн зорилт нь байгалийн бүс, бүслүүрийн онцлог,
өвөрмөц тогтоц, ховор, ховордсон ургамал, амьтан бүхий
газар, түүх соёлын дурсгалт болон үзэсгэлэнт газрын хэв
шинжийг хадгалах, хувьсч өөрчлөгдөх зүй тогтлыг судлах,
танин мэдэх зорилгоор газар нутгийг тусгай хамгаалалтад
авах, ашиглах, түүний унаган төрхийг хадгалах, хамгаалахтай
холбогдсон харилцааг зохицуулахад оршино.

9. • ТХГН-ийг дараах байдлаар ангилна.
Дархан
цаазат газар
Байгалийн
цогцолборт
газар
Байгалийн
нөөц газар
Дурсгалт
газар

10. • Монгол улсын тусгай хамгаалалтын газар
нутаг
/2007 оны байдлаар/
д/д ТХГН-ийн
ангилал, нэр
төрөл
Талбайн
хэмжээ
/га/
Анх
хамгаалал
тад авсан
он

11. • Дархан цаазат газар 10,554,523 га
1 Богд хан уул 41,651 1778
2 Отгон тэнгэр 95,510 1818
3 Хасагт хайрхан 27,448 1965
4 Их говь 5,311,730 1975
5 Хөх Сэрх 65,920 1977
6 Нөмрөг 311,205 1992
7 Хан Хэнтий 1,227,074 1992
8 Монгол дагуур 103,016 1992
9 Дорнод Монгол 570,374 1992
10 Увсын ай сав 712,545 1993
11 Бага говь 1,839,176 1993
12 Хорьдол Сарьдиг 188,634 1997

12. • Дурсгалт газар 110,608 га
1 Булган уул 1,840 1965
2 Уран тогоо Тулга жалавч 5,800 1965
3 Хүйсийн найман нуур 11,500 1992
4 Ээж хайрхан 22,475 1992
5 Ганга нуур 32,860 1993
6 Сүйхэнт 4,830 1996
7 Даян дээрхийн агуй 31,303 2006

13. Дархан цаазат газар. Байгалийн бүс, бүслүүрийн онцлог хэв шинжийг төлөөлж чадах,
унаган төрхөө хадгалсан байдал, шинжлэх ухааны онцгой ач холбогдлыг харгалзан
байгаль орчны тэнцвэрт байдлыг хангах зорилгоор улсын хамгаалалтад авсан газар
нутгийг дархан цаазат газар гэнэ.
Дархан цаазат газрыг дараах бүсэд хуваана. Үүнд:
Онгон бүс
Хамгаалалтын бүс
Хязгаараллтын бүс
Онгон бүсэд байгалийн төлөв байдлыг нь хөндөхгүйгээр зөвхөн ашиглах хэлбэрээр
судалгаа шинжилгээний ажил явуулж болох бөгөөд үүнээс бусад үйл ажиллагаа
явуулахыг хориглоно.
Хамгаалалтын бүсэд ургамал амьтны аймгийн өсч үржих нөхцлийг хангах, байгалийн
гамшгаас учирсан хор уршгийг арилгахтай холбогдсон биотехнологийн арга хэмжээг
байгаль орчинд сөрөг нөлөөгүй хэлбэрээр хэрэгжүүлнэ.
Хязгааралтын бүсэд байгаль орчинд сөрөг нөлөөгүй арга хэлбэрээр зохих
зөвшөөрөлгүйгээр дараах үйл ажиллагаа явуулна. Үүнд:
Хамгаалагч нарын хашаа байр
Янз бүрийн үйлдвэрлэлийн зориулалтаар /гол горхи, булаг шанд/ ашиглах
Хөрс ургамлыг нөхөн сэргээх
Ойд арчилгаа цэвэрлэгээ хийх
Ан амьтны судалгаатай холбогдсон ажлууд
Рашаан сувиллын зорилгоор
Аялал жуулчлалыг тогтоосон чиглэлээр зохион байгуулах
Зураг авах, дууны болон дүрс бичлэг хийх, зохиол бүтээл туурвих
Уул овоо тахих, уламжлалт ёс зүйн үйлдэл хийх
Ахуйн хэрэгцээнд зориулан эмийн болон байгалийн нөөцийг ашиглах

14. Байгалийн цогцолборт газар. Байгалийн хэв шинж, ургамал, амьтны
аймгийн байршил, түүх соёлын дурсгалыг хадгалах шаардлага, аялал
жуулчлалыг хөгжүүлэх нөхцөл зэргийг харгалзан дараах бүсэд хуваана. Үүнд:
Онцгой бүс
Аялал жуулчлалын бүс
Хязгаарлалтын бүс
Онцгой бүсэд байгалийн унаган төрхийг хадгалах шаардлагад нийцүүлэн
хамгаалалтын арга хэмжээг хэрэгжүүлэхийн зэрэгцээ байгальд сөрөг
нөлөөгүй арга хэлбэрээр судалгаа шинжилгээний ажил
явуулах, ургамал, амьтны өсч үржих нөхцлийг хангах, хөрсийг нөхөн
сэргээх, байгалийн гамшгаас учирсан хор уршгийг арилгах арга хэмжээ авна.
Аялал жуулчлалын бүсэд байгаль орчинд сөрөг нөлөөгүй арга хэлбэрээр зохих
зөвшөөрөлтэйгээр үйл ажиллагааг явуулж болно /Зохих зөвшөөрлийн дагуу
үйл ажиллагаа явуулж загас барих/.
Хязгаарлалтын бүсэд хуульд зааасны дагуу үйл ажиллагаа явуулах
Байгалийн нөөц газар. Байгалийн тодорхой хэв шинж, аль нэгэн нөөц
баялгийг хамгаалах, хадгалах, нөхөн сэргээх нөхцлийг бүрдүүлэх зорилгоор
улсын хамгаалалтад авсан газар нутгийг байгалийн нөөц газар гэнэ.
Байгалийн нөөц газарт барилга байгууламж барих, үйлдвэрлэлийн
зориулалтаар газар ухах, тэсэлгээ хийх, ашигт малтмал хайх, олборлох, ан
амьтан агнах, барих, мод, зэгс, шагшуурга бэлтгэх зэргээр байгалийн унаган
төрхийг өөрчлөх аливаа үйл ажиллагаа явуулахыг хориглоно.

15. Дурсгалт газар. Байгалийн өвөрмөц тогтоц, түүх соёлын ул мөр
уламжлалагдан хадгалагдсан байгалийн байдлаар нь өвлөн үлдэх
зорилгоор улсын тусгай хамгаалалтад авсан газар нутгийг дурсгалт газар
гэнэ. Үүнийг 2 ангилна.
Байгалийн дурсгалт газар
Түүх соёлын дурсгалт газар.
Байгалийн дурсгалт газарт өвөрмөц тогтоц илэрч байгаа
газар, хүрхрээ, хясаа, хавцал агуй, хад цохио, цонж, төгөл мод, рашаан
булаг, баянбүрд, элсэн манхан, солир, солирын цар, өрх, галт уулын тогоо
зэрэг орно.
Түүх соёлын дурсгалт газарт: эртний хүний оромж, отог, сууц, агуй, сүг
зураг, хадны бичээс, буган ба хүнчулуун хөшөө, булш бунхан, эртний хот
суурины үлдэгдэл, балгас, цайз хэрэм, суваг шуудуу, далан, эртний зэр
зэвсэг хийж байсан орд, уламжлалт зан үйлтэй холбоотой уул овоо
тахилга бүхий болон түүхэн чухал үйл явдал болсон газар зэргийг
хамааруулж болно.

17. • Төрийн тахилгат уул.
 Монгол улсын анхны ерөнхийлөгч
П.Очирбат иргэдийн санаачилгаар 1995
ондзарлиг буулган
“богдхан”, “Отгонтэнгэр”, “Бурхан Халдун”
уулыг, ерөнхийлөгч Н.Багабанди “алтан
овоо”, “алтан хөхий”, ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр
“Суврага хайрхан”, “Хан Хөхий”, “Сутай
хайрхан” уулсыг тахилгатай болгох
зарлигийг тус тус гаргаснаар төрийн
найман уулыг төр ивээлдээ аваад байна.

18. •Анхаарал тавьсанд
баярлалаа