1. S.EG101 С.Сэлэнгэ
Семинар №5

2. Хураангуй: Амьд бодисууд нь өөр
өөрсдийн гүйцэтгэх үйл ажиллагаатай
бөгөөд хоорондын холбоо нь бие
биенийхээ үйл ажиллагаанаас хамаарч
харилцан дэм болж оршин тогтнож
дэлхий дээрх амьдралын эх үүсвэр
болдог байна.
Түлхүүр үг: биосфер,
амьд бодис, нийлэгжил,
найрлага, хүчилтөрөгч
• Амьд бодисын үйл ажиллагаа
• Биосферийн үйл ажиллагаануудын
ялгаа, гүйцэтгэх үүрэг
• Амьд бодисууд биосферийн хүрээнд
дараах үйл ажиллагаа явуулна.
Дэд сэдэв:

3. • Эрчим хүчний үйл ажиллагаа
Ногоон ургамлын фотосинтезийн үед
асар их хэмжээний эрчим хүч үүсч
хуримтлагддаг. Үүний нэг хэсэг нь
тэжээлийн холбооны дараагийн түвшинд
дамжих ба нөгөө хэсэг нь бусад үйл
ажиллагаанд зарцуулагдан замхардаг.

5. • Хийн үйл ажиллагаа
Амьд бодисын үйл ажиллагааны үр дүнд ус, агаар, газар мандал нь
зохих найрлага бүхий хийн найрлагатай байна. Энэхүү хийн найрлага
шинж чанар, амьд бодисын үйл ажиллагааны үр дүнд мөн тогтвортой
хадгалагддаг. Дэлхийн эвалюци хөгжлийн явцад ногоон ургамлын
фотосинтезийн үйл ажиллагааны үр дүнд агаар дахь нүүрсхүчлийн
хийн хэмжээ хэдэн арван хувиас 0,03 хувь болтлоо буурсан бол
атмосферийн найрлага дахь хүчилтөрөгчийн эзлэх хувь озоны
нийлэгжих хэмжээ ямагт өссөний үр дүнд дэлхийн агаар мандлын
найрлагын өнөөгийн тогтвортой төлөв байдал бүрэлдэн тогтжээ. Ер нь
амьд бодисын хийн үйл ажиллагааны нөлөөгөөр биосферийн хөгжилд
үндсэн хоёр эргэлтийн үе тохиосон гэж үздэг. Үүний эхнийх нь
атмосфер дэх хүчилтөрөгчийн хэмжээ өнөөгийн байгаа төвшиний 1%-
д хүрсэн 1,2 тэрбум жилийн тэртээх цаг үед хамаарна. Энэ нь манай
дэлхий дээр зөвхөн хүчилтөрөгч бүхий орчинд оршин амьдрах
боломжтой анхны аэроб организмууд үүсэх нөхцөл бүрэлдсэн гэсэн үг
юм. Дэлхийн биосфер дэх нэг талын ангижруулах үйл явц энэ цаг үеэс
эхлэн исэлдүүлэх хоёр талын үйл явцаар солигджээ. Хоёр дахь нь
атмосфер дэх хүчилтөрөгчийн хэмжээ өнөөгийн байгаа төвшний 10%-
д хүрч өссөн цаг үетэй давхацдаг.

6. • Амьд бодисын исэлдүүлэх эрчимтэй үйл ажиллагааны дүнд
амьдрах орчин хүчилтөрөгчөөр байнга сэлбэгдэн
баяжигдаж байдаг. Харин амьд бодисын задралын үйл
явцад хамруулан ойлгох учиртай. Ангижруулах үйл
ажиллагааны үр дүнд хүхэрт устөрөгч, метан
хуримтлагддаг.
Исэлдэн
ангижруулах
үйл ажиллагаа
• Амьд бодисууд өөрийн биед химийн төрөл бүрийн
элементийг татан төвлөрүүлдэг. Ингэснээр амьд бодис
дахь химийн элементүүдийг агууламж амьдрах орчинтой
харьцуулахад олон дахин нэмэгддэг байна. Жишээлбэл
нүүрс нефть зэрэг шатах чанартай ашигт малтмал,
шохойн чулуу, зарим төрлийн хүдрийн орд нь амьд
бодисын төвлөрүүлэх үйл ажиллагааны үр дүнд үүсчээ.
Амьд бодисын үйл ажиллагааны энэ чиглэлийг судалдаг
шинжлэх ухааны салбарыг шим эрдэс судлал буюу
биоменералоги гэж нэрлэдэг.
Төвлөрүүлэх
үйл ажиллагаа
• Амьд бодис нь өөрөө өөрийгөө төдийгүй биологийн бус
гаралтай бодисуудыг задлан хувиргана. Задлах үйл
ажиллагаа нь биологийн эрчимтэй салшгүй холбоотой. Энэ
үйл ажиллагаанд задлагчид гэгдэх мөөг, бактери зэрэг
амьдралын доод хэлбэрүүд голлох үүрэг гүйцэтгэнэ.
Задлах,
боловсруулах
үйл ажиллагаа

7. • Зөөж тээвэрлэх үйл ажиллагаа
 Амьд бодисын идэвхтэй хөдөлгөөний үр дүнд
биосферт бодис ба эрчим хүчний шилжилт
байнга явагдана. Амьд бодисын шинж байдлаас
хамаарч энэхүү шилжилт үлэмж хол зайд явагдах
тохиолдол элбэг. Амьтдын нүүдэл, өвөлжилтийн
үед ийм байдал тод ажиглагдана. Амьд бодисын
зөөж тээвэрлэх үйл ажиллагаа нь бүлгэмдлийн
төвлөрүүлэх үйл ажиллагаатай салшгүй
холбоотой. Жишээлбэл амьтдын үүр, шувуун
цуглаан болдог газруудад бодис, эрчим хүч
зөөгдөх, төвлөрөх үйл ажиллагаа хамт явагдана.

8. • Амьдрах орчин, амьдралын нөхцөл бүрдүүлэх үйл ажиллагаа
 Амьд бодисын үйл ажиллагааны дээр дурьдсан
чиглэлүүдийн хамтын үйлчилгээний нөлөөн дор амьдралын
орчин, амьдрах нөхцөл үүсч бүрэлддэг байна. Өргөн утгаар
нь авч үзвэл дэлхийн бөмбөрцөг нь амьд бодисын
цогцолбор үйл ажиллагааны үр дүнд үүссэн амьдралын нэг
том орчин юм. Үүнийг бас явцуу утгаар нь ойлгож болно.
Жишээ нь хөрс бол амьд бодисын үйлчиллээр үүссэн
амьдрах орчин юм. Ой нь зэргэлдээ орших тал, хээр
нутгийхаас бичил уур амьсгалын хувьд мэдэгдэм ялгаатай
байна. Ургамлын бүлгэмдлийн үйл ажиллагааны нөлөөгөөр
агаар, ус цэвэршиж гүний усны төвшин нэмэгдэн хөрс
эвдрэлээс хамгаалагддаг. Энэ бүхэн мөн л амьд бодисын
амьдрах орчин бүрдүүлэх үйл ажиллагааны үр дүн болно.

9. • Амьд бодисын сарниулах үйл ажиллагаа
 Амьд бодис нь бодис, эрчим хүчийг
төвлөрүүлэхийн зэрэгцээ мөн орон зайд
тараан сарниулдаг. Энэ нь амьд бодисын
зөөн тээвэрлэх болон идэш тэжээлийн үйл
ажиллагаатай хавсран явна. Жишээлбэл,
амьд биетийн ялгадас, тэдний үхэл мөхлийн
явцад төрөл бүрийн бодис, элемент орон
зайд сарнин тархана. Шумуул мэтийн зарим
шавьж амьтдын цус сорох үед цусны
гемоглобины найрлага дахь төмрийг мөн л
тараан сарниулах үйл ажиллагааг явуулдаг
байна.

10. •Анхаарал тавьсанд
баярлалаа