Nhận viết luận văn Đại học , thạc sĩ - Zalo: 0917.193.864 Tham khảo bảng giá dịch vụ viết bài tại: vietbaocaothuctap.net Download luận văn thạc sĩ ngành lịch sử với đề tài: Quá trình hình thành và phát triển các làng xã ven sông Hàn (Đà Nẵng) từ thế kỷ XV đến giữa thế kỷ XIX, cho các bạn làm luận văn tham khảo

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH
-------------------------
PHAN VĂN THIỆU
QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CÁC
LÀNG XÃ VEN SÔNG HÀN (ĐÀ NẴNG) TỪ THẾ
KỶ XV ĐẾN GIỮA THẾ KỶ XIX
LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ
Thành phố Hồ Chí Minh – Năm 2012

2. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH
-------------------------
PHAN VĂN THIỆU
QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN
CÁC LÀNG XÃ VEN SÔNG HÀN (ĐÀ NẴNG) TỪ
THẾ KỶ XV ĐẾN GIỮA THẾ KỶ XIX
Chuyên ngành: LỊCH SỬ VIỆT NAM
Mã số: 60 22 54
LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
TS. LÊ HUỲNH HOA
Thành phố Hồ Chí Minh – Năm 2012

3. 3
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các
số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai
công bố trong bất kỳ công trình nào khác.
Tác giả luận văn
Phan Văn Thiệu

4. 4
LỜI CẢM ƠN
Trước hết, tôi xin chân thành cảm ơn cô Lê Huỳnh Hoa, người hướng
dẫn của tôi đã giúp tôi có được những nhận thức sâu sắc về một công trình
khoa học, đóng góp nhiều ý kiến có giá trị, chỉ bảo tận tình những lỗi mà tôi
gặp phải trong quá trình thực hiện đề tài. Chính nhờ sự tận tình chỉ bảo đó
mà tôi hoàn thành được công trình này.
Tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn đối với ông Hồ Tấn Tuấn, Giám đốc
trung tâm Quản lý di sản thành phố Đà Nẵng và các ông bà công tác tại đây
đã tạo điều kiện để cho tôi khai thác các nguồn tư liệu tại trung tâm. Xin cảm
ơn các ông (bà) công tác tại Ban văn hóa ở các phường thuộc thành phố Đà
Nẵng đã giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện đề tài. Xin cảm ơn các ông đại
diện cho các đình làng, tộc họ ở Đà Nẵng và vùng ven sông Hàn đã cung
cấp cho tôi nhiều tư liệu quý để thực hiện đề tài này. Xin cảm ơn thầy
Nguyễn Văn Đoàn, thầy Lưu Trang trường Đại học sư phạm Đà Nẵng đã
cung cấp nhiều tư liệu để tôi thực hiện đề tài này.
Tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn đối với phòng Sau đại học, khoa Lịch
sử trường Đại học sư phạm thành phố Hồ Chí Minh, khoa Lịch sử trường
Đại học sư phạm Đà Nẵng, thư viện Khoa học tổng hợp thành phố Hồ Chí
Minh, thư viện trường Đại học sư phạm thành phố Hồ Chí Minh, phòng Địa
chí thư viện Tổng hợp Đà Nẵng, Bảo tàng Đà Nẵng và các cá nhân, tổ chức
khác đã giúp đỡ tôi hoàn thành công trình này.
Mặc dù nhận được nhiều sự giúp đỡ, song luận văn vẫn còn những
thiếu sót và sai lầm. Tất cả những thiếu sót và sai lầm này hoàn toàn do tôi
chịu trách nhiệm.
Trân trọng

5. 5
MỤC LỤC
Trang
Trang phụ bìa .............................................................................................................. 1
Lời cam đoan............................................................................................................... 2
Lời cảm ơn .................................................................................................................. 3
Mục lục........................................................................................................................ 4
Danh mục các bảng ..................................................................................................... 8
MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 9
1. Lý do chọn đề tài và mục đích nghiên cứu ............................................................ .9
1.1 Lý do chọn đề tài....................................................................................... 9
1.2 Mục đích nghiên cứu............................................................................... 10
2.Lịch sử nghiên cứu vấn đề. .................................................................................... 11
3.Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.......................................................................... 16
3.1 Đối tượng nghiên cứu .............................................................................. 16
3.2 Phạm vi nghiên cứu.................................................................................. 17
4.Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu ........................................................... 17
4.1Nguồn tư liệu............................................................................................. 17
4.2 Phương pháp nghiên cứu.......................................................................... 19
5.Đóng góp của luận văn........................................................................................... 19
6.Cấu trúc của luận văn............................................................................................. 20
CHƯƠNG 1. KHÁI QUÁT ĐÀ NẴNG ĐẾN GIỮA THẾ KỶ XIX................... 22
1.1 Điều kiện địa lý tự nhiên Đà Nẵng...................................................................... 22

6. 6
1.2 Đà Nẵng trước thế kỷ XIV.................................................................................. 25
1.3 Quá trình Đà Nẵng gia nhập Đại Việt (1306-1471)............................................ 28
1.4 Đà Nẵng từ sau khi gia nhập Đại Việt cho đến giữa thế kỷ XIX........................ 30
1.5 Quá trình di cư của người Việt vào Đà Nẵng ..................................................... 35
CHƯƠNG 2. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH CÁC LÀNG XÃ VEN SÔNG
HÀN (TRONG CÁC THẾ KỶ XV, XVI, XVII) ................................................. 41
2.1. Điều kiện thuận lợi vùng ven sông Hàn............................................................. 41
2.1.1 Vài nét về danh xưng “Hàn”................................................................. 41
2.1.2 Điều kiện tự nhiên vùng ven sông Hàn................................................ .42
2.2 Công cuộc khai phá, lập làng ở vùng ven sông Hàn từ cuối thế kỷ XV đến
giữa thế kỷ XVI......................................................................................................... 44
2.2.1 Bối cảnh chính trị, xã hội...................................................................... 44
2.2.2 Vùng ven sông Hàn – nơi định cư sớm của lưu dân người Việt ở
Đà Nẵng..................................................................................................................... 45
2.2.3 Các làng xã ven sông Hàn hình thành (từ cuối thế kỷ XV đến
giữa thế kỷ XVI) ....................................................................................................... 46
2.2.3.1 Cơ sở hình thành làng xã ........................................................ 46
2.2.3.2 Sự hình thành các làng xã ven sông Hàn từ cuối thế kỷ
XV đến giữa thế kỷ XVI................................................................................ 48
2.3 Quá trình khai phá, lập làng ở vùng ven sông Hàn từ giữa thế kỷ XVI đến
cuối thế kỷ XVII........................................................................................................ 62
2.3.1 Bối cảnh lịch sử mới. ............................................................................ 62
2.3.2 Các làng xã ven sông Hàn tiếp tục hình thành (từ giữa thế kỷ
XVI đến cuối thế kỷ XVII). ...................................................................................... 64

7. 7
2.4 Quê quán và thành phần những lưu dân đến khai phá, lập làng ở vùng ven
sông Hàn trong các thế kỷ từ XV đến XVII............................................................. .74
2.4.1 Quê quán của những lưu dân. ............................................................... 74
2.4.2 Thành phần xuất thân của những lưu dân............................................. 78
2.5 Hệ thống các làng xã ven sông Hàn hồi giữa thế kỷ XVIII............................... .79
CHƯƠNG 3. QUÁ TRÌNH XÂY DỰNG, PHÁT TRIỂN CÁC LÀNG
XÃ VEN SÔNG HÀN (TRONG CÁC THẾ KỶ XVII, XVIII VÀ NỬA
ĐẦU THẾ KỶ XIX)................................................................................................ 84
3.1 Tổ chức bộ máy quản lý, bảo vệ làng xã ở vùng ven sông Hàn ......................... 84
3.1.1 Về tổ chức bộ máy chính quyền làng xã.......................................................... 84
3.1.2 Việc thiết lập hệ thống phòng thủ ở vùng ven sông Hàn trong nửa đầu
thế kỷ XIX................................................................................................................. 87
3.2 Về chế độ sở hữu ruộng đất. ............................................................................... 92
3.3 Sự phát triển kinh tế các làng xã ven sông Hàn................................................ 103
3.3.1 Hoạt động kinh tế nông nghiệp........................................................... 103
3.3.2 Hoạt động kinh tế thủ công nghiệp..................................................... 108
3.3.3 Hoạt động kinh tế ngư nghiệp và nghề làm muối............................... 111
3.3.3.1 Kinh tế ngư nghiệp................................................................. 111
3.3.3.2 Nghề sản xuất muối .............................................................. 113
3.3.5 Sự phát triển kinh tế thương nghiệp................................................... .114
3.3.5.1 Kinh tế nội thương ................................................................ 114
3.3.5.2 Kinh tế ngoại thương. ........................................................... 118
3.4 Đời sống vật chất và các hoạt động văn hóa tinh thần của cư dân các làng
xã ven sông

8. 8
Hàn…………………………………………………………………………
.124
3.4.1 Đời sống vật chất. ............................................................................... 124
3.4.2 Đời sống văn hóa tinh thần . ............................................................... 126
3.4.2.1 Tín ngưỡng, tục lệ.................................................................. 126
3.4.2.2 Tư tưởng, tôn giáo.................................................................. 133
3.4.2.3 Các hoạt động lễ hội............................................................... 135
KẾT LUẬN............................................................................................................ 138
TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 145
PHỤ LỤC............................................................................................................... 161

9. 9
DANH MỤC CÁC BẢNG
STT Tên bảng Trang
1 Bảng 1.Bảng thống kê quê quán một số tộc họ đến vùng
ven sông Hàn trong các thế kỷ từ XV đến XVII.
75
2 Bảng 2. Bảng thống kê hệ thống các làng xã ven sông
Hàn hồi giữa thế kỷ XVIII.
80
3 Bảng 3. Biểu đo diện tích ruộng đất bằng thước ruộng. 94
4 Bảng 4. Bảng thống kê cơ cấu sở hữu ruộng đất ở Quảng
Nam vào đầu thế kỷ XIX.
94-95
5 Bảng 5.Bảng thống kê cơ cấu sở hữu ruộng đất các làng
xã ven sông Hàn đầu thế kỷ XIX.
102-103
6 Bảng 6. Bảng thống kê diện tích điền thổ các làng xã ven
sông Hàn vào đầu thế kỷ XIX.
106-107

10. 10
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài và mục đích nghiên cứu.
1.1 Lý do chọn đề tài.
Lý do khoa học
Đà Nẵng có một vai trò quan trọng trong lịch sử dân tộc, vùng đất gắn
với quá trình Nam tiến của người Việt. Đà Nẵng nằm ở phía Nam Hải Vân
Quan, nơi được mệnh danh là “đệ nhất hùng quan”; phía Bắc giáp với tỉnh
Thừa Thiên Huế - trung tâm chính trị của Đàng Trong và cả nước trong các
thế kỷ XVII, XVIII, XIX; phía Nam giáp tỉnh Quảng Nam giàu có với thương
cảng Hội An từng là đô thị sầm uất bậc nhất nước. Đà Nẵng nằm ở vị trí trung
độ của đất nước, là một trung tâm giao thông đường thủy, đường bộ của cả
nước.
Ở Đà Nẵng, sông Hàn có một vai trò đặc biệt. Đây là con sông gắn liền
với lịch sử vùng đất này. Khu vực ven sông Hàn là nơi các làng xã được hình
thành thuộc vào loại sớm nhất ở Đà Nẵng, có vai trò quan trọng đối với lịch sử
Đà Nẵng. Nhờ vị trí của cảng Đà Nẵng, vùng ven sông Hàn nhanh chóng phát
triển, trở thành trung tâm của phố cảng Đà Nẵng trong thế kỷ XIX và thành
phố Đà Nẵng ngày nay. Đây còn là nơi diễn ra các hoạt động ngoại giao, quốc
phòng quan trọng của triều Nguyễn trong nửa đầu thế kỷ XIX, là khu vực
được triều Nguyễn cho xây dựng các công trình phòng thủ trước sự dòm ngó
của thực dân phương Tây. Quân dân ở đây chính là những người đầu tiên
đứng lên chiến đấu chống sự xâm lược của liên quân Pháp – Tây Ban Nha vào
năm 1858.
Tuy vậy, nghiên cứu lịch sử Đà Nẵng, các học giả chủ yếu tập trung tìm
hiểu giai đoạn từ thế kỷ XIX trở lại nay, đặc biệt từ sau sự kiện ngày 1-9-1858
khi liên quân Pháp – Tây Ban Nha nổ súng tại cửa biển Đà Nẵng mở đầu cho
cuộc xâm lược vũ trang đối với nước ta. Nghiên cứu về các làng xã ở Đà Nẵng

11. 11
đã có một số học giả quan tâm nghiên cứu, song việc làm đó chưa được tiến
hành một cách hệ thống và toàn diện.
Việc dựng lại bức tranh về sự hình thành và phát triển các làng xã ven
sông Hàn (Đà Nẵng) có một ý nghĩa quan trọng. Việc làm này vừa giúp chúng
ta nhìn nhận sự phát triển của Đà Nẵng trong lịch sử một cách hoàn chỉnh,
xuyên suốt đặc biệt là trong giai đoạn đầu khi người Việt di cư vào đây, cho
tới giai đoạn phát triển của Đà Nẵng sau này. Măt khác, nó giúp bổ sung thêm
nguồn tư liệu lịch sử Đà Nẵng trong giai đoạn trước thế kỷ XIX- giai đoạn
giới nghiên cứu chưa có một cái nhìn đầy đủ, có tính hệ thống. Bên cạnh đó,
việc nghiên cứu đề tài này cũng góp phần cung cấp thêm một số tư liệu về
công cuộc Nam tiến, mở cõi về phương Nam của cha ông chúng ta.
Ngoài ra, việc nghiên cứu các làng xã ven sông Hàn còn giúp chúng ta
có một cái nhìn tổng thể về đời sống của cư dân vùng ven sông Hàn giai đoạn
từ thế kỷ XV đến thế kỷ XIX, đặc biệt là đời sống kinh tế và các hoạt động
văn hóa tinh thần.
Lý do thực tiễn
Tìm hiểu các làng xã ven sông Hàn sẽ góp phần bổ sung nguồn tư liệu
trong việc giảng dạy lịch sử địa phương, giáo dục truyền thống yêu quê
hương, đất nước cho học sinh. Đề tài này cũng mong muốn thông qua việc
phục dựng bức tranh làng quê cổ, sẽ góp phần trong việc tận dụng các yếu tố
lịch sử, văn hóa truyền thống vào sự phát triển của địa phương.
Xuất phát từ những yêu cầu về thực tiễn và khoa học đó, tác giả chọn
đề tài: “Quá trình hình thành và phát triển các làng xã ven sông Hàn (Đà
Nẵng) từ thế kỷ XV đến giữa thế kỷ XIX” làm đề tài tốt nghiệp thạc sĩ.
1.2 Mục đích nghiên cứu.
Đề tài này nhằm dựng lại quá trình hình thành và phát triển các làng xã
ven sông Hàn từ khi ra đời cho đến giữa thế kỷ XIX. Tác giả cũng đi vào tìm

12. 12
hiểu cụ thể một số vấn đề như tổ chức bộ máy làng xã, chế độ ruộng đất, đời
sống vật chất, tinh thần của cư dân nơi đây.
Luận văn còn nhằm làm rõ vị trí của các làng xã ven sông Hàn đối với
lịch sử Đà Nẵng, góp thêm tư liệu về quá trình Nam tiến của người Việt, thông
qua đó bổ sung thêm nguồn tư liệu về lịch sử Đà Nẵng giai đoạn trước năm
1858.
Bên cạnh đó, luận văn còn khắc họa lại một vấn đề xung quanh cuộc
xâm lược của Pháp tại Đà Nẵng năm 1858, đó là các hoạt động quốc phòng
của triều Nguyễn ở cửa biển Đà Nẵng và vùng ven sông Hàn trong nửa đầu thế
kỷ XIX.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề.
Để thực hiện đề tài này, tác giả đã kế thừa các công trình nghiên cứu
trước đây có liên quan đến nội dung của đề tài một cách nghiêm túc và cẩn
trọng.
- Ô châu cận lục của Dương Văn An, nhà xuất bản Thuận Hóa, xuất
bản năm 2001. Tác phẩm được viết năm 1553, trong đó đề cập đến các làng xã
ở vùng Thuận Hóa, Quảng Nam và một số nét về vật sản, phong tục vùng đất
này. Đây là những tư liệu quý và sớm được ghi lại về vùng đất Đàng Trong.
- Xứ Đàng Trong năm 1621 của Cristophoro Borri, nhà xuất bản Thành
phố Hồ Chí Minh xuất bản năm 1998 đã ghi lại một số nét về Đàng Trong vào
thời gian đầu thế kỷ XVII.
- Hải ngoại kỷ sự của Thích Đại Sán, Viện Đại học Huế, Ủy ban phiên
dịch sử liệu Việt Nam xuất bản năm 1963. Hành trình tác giả ghi lại khi đi đến
Đàng Trong, trong đó có đi qua vùng ven sông Hàn (Đà Nẵng) vào năm 1695
là những tư liệu hết sức quý về vùng đất này vào cuối thế kỷ XVII.
- Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn, nhà xuất bản Khoa học xã hội,
xuất bản năm 1962, được Lê Quý Đôn viết năm 1776, trong đó có đề cập đến

13. 13
nhiều vấn đề về tình hình ở Đàng Trong. Đặc biệt, tác giả đã thống kê các làng
xã ở vùng đất này, trong đó có nhiều làng xã vùng ven sông Hàn.
- Đại Nam nhất thống chí- tỉnh Quảng Nam của Quốc sử quán triều
Nguyễn, Nha văn hóa – Bộ quốc gia giáo dục, Sài Gòn xuất bản năm 1964.
Công trình cung cấp nhiều tư liệu về địa lý vùng đất Quảng Nam, trong đó có
vùng ven sông Hàn vào thế kỷ XIX.
- Lịch sử truyền giáo ở Việt Nam của Nguyễn Hồng, nhà xuất bản Hiện
Tại, Sài Gòn xuất bản năm 1959, đã đề cập tới một số nguồn tư liệu về hoạt
động truyền giáo ở Việt Nam trong đó có những hoạt động truyền giáo đầu
tiên ở Đà Nẵng.
- Cuốn luận văn cao học sử học có tên Lịch sử Đà Nẵng 1306-1950 của
Võ Văn Dật, viết năm 1974 đã đề cập đến nhiều mặt của Đà Nẵng từ 1306 đến
1950. Đáng chú ý, người viết đã hệ thống được một số tư liệu, trong đó có tư
liệu nước ngoài viết về Đà Nẵng, đề cập đến hoạt động thương nghiệp ở cảng
Đà Nẵng và vùng ven sông Hàn vào thế kỷ XVIII, XIX.
- Quảng Nam qua các thời đại của Phan Du, Ban tự nhiên – thư thị Hội
cổ học Đà Nẵng xuất bản năm 1974, đã trình bày khái lược về lịch sử Quảng
Nam qua các thời kỳ.
- Tạp chí Đất Quảng, số 49, năm 1987, có bài viết “Quảng Nam- Đà
Nẵng thế kỷ XIV-XV” của Võ Văn Thắng, đã đề cập tới quá trình sát nhập
vùng đất Quảng Nam – Đà Nẵng vào Đại Việt. Tạp chí Đất Quảng, số xuân
Kỷ Tỵ, năm 1989 có bài “Đà Nẵng thời Tây Sơn” của Nguyễn Văn Xuân được
dịch từ bản du ký của phái đoàn Macartnay – Anh quốc nói về một số nét ở Đà
Nẵng và vùng ven sông Hàn vào thời vua Nguyễn Quang Toản.
- Luận án phó Tiến sỹ có tên Công cuộc khai khẩn và phát triển làng xã
ở Bắc Quảng Nam từ thế kỷ XV đến giữa thế kỷ XVIII của Huỳnh Công Bá,
được bảo vệ năm 1996, bản lưu tại thư viện Tổng hợp thành phố Hồ Chí
Minh. Công trình được chia làm 4 chương, trong đó chương 2 và chương 3
trình bày về công cuộc khai khẩn và phát triển làng xã ở vùng Bắc Quảng

14. 14
Nam trong các thế kỷ từ XV đến giữa XVIII. Do quy mô nghiên cứu rất rộng
nên tác giả chưa đề cập tới các làng xã cụ thể ở vùng ven sông Hàn. Tuy vậy,
đề tài có thể kế thừa công trình này ở góc độ nhìn nhận sự thành lập làng xã
vùng ven sông Hàn trong tính tổng thể của cả vùng Bắc Quảng Nam, để có sự
so sánh, đối chiếu hợp lý, khách quan, khoa học.
- Lịch sử Đà Nẵng của Dương Trung Quốc (chủ biên), nhà xuất bản Đà
Nẵng xuất bản lần đầu năm 1996, tái bản vào năm 2001. Nội dung của tác
phẩm này chủ yếu trình bày lịch sử Đà Nẵng từ năm 1858 đến nay, trong đó
đáng chú ý là trình bày về cuộc kháng chiến chống Pháp của quân dân Đà
Nẵng trong buổi đầu chống Pháp xâm lược. Đây là công trình mà các tư liệu
công bố được kiểm chứng nghiêm túc, vì vậy đề tài có thể kế thừa một số tư
liệu từ công trình này.
- Thoại Ngọc Hầu và những cuộc khai phá miền đất Hậu Giang của
Nguyễn Văn Hầu, nhà xuất bản Trẻ xuất bản năm 1999, đã đề cập một số nét
về làng An Hải – quê hương của Thoại Ngọc Hầu Nguyễn Văn Thoại.
- Xứ Đàng Trong lịch sử kinh tế-xã hội Việt Nam thế kỷ 17 và 18 của Li
Tana, nhà xuất bản Trẻ xuất bản năm 1999, đã cung cấp nhiều tư liệu về tình
hình Đàng Trong trong các thế kỷ XVII và XVIII. Đặc biệt tác giả đưa ra
nhiều nhận định mới mẻ về chính quyền ở Đàng Trong.
- Đô thị Việt Nam dưới thời Nguyễn của Nguyễn Thừa Hỷ, Đỗ Bang,
Nguyễn Văn Đăng, nhà xuất bản Thuận Hóa, xuất bản năm 2000, trong đó
Nguyễn Văn Đăng đã trình bày về đô thị Đà Nẵng dưới triều Nguyễn, khái
quát về sự phát triển một số làng xã trung tâm, tạo cơ sở cho sự ra đời của đô
thị Đà Nẵng .
- Việt sử xứ Đàng Trong của Phan Khoang, nhà xuất bản thành Văn
học, thành phố Hồ Chí Minh xuất bản năm 2001 đã trình bày nhiều mặt về lịch
sử Đàng Trong dựa vào các nguồn sử liệu chính sử. Đây là một trong số ít
công trình nghiên cứu về Đàng Trong của các sử gia Việt Nam.

15. 15
- Nhân vật họ Lê trong lịch sử Việt Nam của Phạm Ngô Minh- Lê Duy
Anh, nhà xuất bản Đà Nẵng xuất bản năm 2001. Phần liên quan tới đề tài, các
tác giả đã đề cập tới dòng họ Lê ở Quảng Nam - Đà Nẵng, trong đó có họ Lê
ở một số làng xã ven sông Hàn. Đây là nguồn tư liệu có thể kế thừa để tiến
hành so sánh, đối chiếu trong việc nghiên cứu về các tộc họ ở vùng ven sông
Hàn.
- Tư liệu dạy học lịch sử địa phương Đà Nẵng của Nguyễn Văn Đoàn,
in năm 2001, lưu tại phòng tư liệu – Khoa Lịch sử- Trường Đại học sư phạm
Đà Nẵng. Công trình đã trình bày khái quát về lịch sử Đà Nẵng từ thời tiền sơ
sử cho đến ngày nay, trong đó tác giả có khái quát về các làng xã ở Đà Nẵng.
- Tạp chí Xưa và Nay, số 120, năm 2002 có bài: “Làng Nại Hiên Đông”
của Lê Văn Hảo đã trình bày về sự hình thành của làng Nại Hiên Đông ở vùng
ven sông Hàn và một số di tích lịch sử ở làng này. Tuy chỉ trình bày một cách
khái lược nhưng bài viết cũng đã cung cấp một số tư liệu để tiến hành so sánh,
đối chiếu khi tìm hiểu về làng Nại Hiên Đông.
- Bán nguyệt san Xưa và Nay, nhà xuất bản Trẻ, xuất bản năm 2002, có
bài: “Nguyễn Hoàng và bước mở cuộc Nam tiến của người Việt” của Keith
Wtaylor. Trong bài viết này tác giả đã đề cập tới vai trò của Nguyễn Hoàng
trong việc mở cõi của người Việt về phương Nam.
- Bài viết “Mấy đặc điểm về làng xã Quảng Trị, Thừa Thiên –Huế,
Quảng Nam, Đà Nẵng” của Huỳnh Công Bá đăng trên Nghiên cứu Huế, tập 4,
xuất bản năm 2002. Tác giả đã nêu một số nét mang tính chất gợi mở về đặc
điểm làng xã vùng Trung Trung Bộ. Đây là những gợi mở để tìm hiểu về vấn
đề đặc điểm làng xã ở Đà Nẵng.
- Bài viết “Thể chế chính quyền ở Đàng Trong dưới thời các chúa
Nguyễn (thế kỷ XVI-XVIII)” của Trần Thị Vinh, đăng trên tạp chí Nghiên cứu
lịch sử, số 341 (10), năm 2004, đã trình bày khá đầy đủ về bộ máy chính
quyền của chúa Nguyễn ở Đàng Trong. Đây là nguồn tư liệu có thể kế thừa
khi nghiên cứu về bộ máy làng xã.

16. 16
- Lần giở lịch sử - văn hóa miền Thuận Quảng của Lê Duy Anh – Lê
Hoàng Vinh, nhà xuất bản Đà Nẵng xuất bản năm 2004, đã trình bày khái quát
về lịch sử vùng đất Thuận - Quảng sát nhập vào Đại Việt. Phần liên quan đến
đề tài, tác giả có trình bày khái lược sự thành lập của một số làng xã ven sông
Hàn.
- Phố cảng Đà Nẵng (từ 1802 đến 1860) của Lưu Trang, nhà xuất bản
Đà Nẵng xuất bản năm 2005. Đây là tác phẩm được xuất bản dựa trên luận án
Tiến sĩ của tác giả được bảo vệ tại Đại học sư phạm Hà Nội năm 2004. Tác
phẩm đã trình bày về sự hình thành của phố cảng Đà Nẵng, các hoạt động kinh
tế, văn hóa, ngoại giao ở phố cảng Đà Nẵng trong nửa đầu thế kỷ XIX. Phần
liên quan đến đề tài thuộc chương 1 (Đà Nẵng trước thế kỷ XIX) và một phần
trong chương 2 (Phố cảng Đà Nẵng nửa đầu thế kỷ XIX), tác giả có khái quát
sự thành lập một số làng xã ven sông Hàn tạo cơ sở cho sự hình thành phố
cảng Đà Nẵng. Do không phải là trọng tâm của đề tài, nên tác giả chỉ nêu khái
quát về sự hình thành các làng xã. Tuy vậy, đây là những tư liệu quan trọng để
tiến hành so sánh, đối chiếu và kế thừa trong đề tài.
- Đà Nẵng buổi đầu đánh Pháp (1858-1860) của Lưu Anh Rô, nhà xuất
bản Đà Nẵng xuất bản năm 2005, đề cập đến một số hệ thống phòng thủ ở Đà
Nẵng và cuộc kháng chiến của nhân dân Đà Nẵng chống lại sự xâm lược của
quân Pháp. Đây là công trình nghiên cứu khá đầy đủ về cuộc tấn công của
Pháp ở Đà Nẵng từ năm 1858 đến năm 1860.
- Trong cuốn Thuận Hóa – Phú Xuân Thừa Thiên Huế 700 năm hình
thành và phát triển,y do Hội khoa học lịch sử tỉnh Thừa Thiên Huế chủ trì, nhà
xuất bản Chính trị quốc gia xuất bản năm 2010 đã tập hợp 44 bài tham luận tại
Hội thảo khoa học 700 năm Thuận Hóa – Phú Xuân - Thừa Thiên Huế, trong
đó có nhiều bài tham luận có liên quan tới đề tài như: “Đà Sơn- làng thành lập
sớm ở châu Hóa vào thời Trần” của Lưu Trang đã trình bày về làng Đà Sơn-
được xem là làng thành lập sớm nhất ở Đà Nẵng. Bài “Một số kết quả nghiên
cứu về loại hình khẩn hoang vùng Thuận Quảng” của Huỳnh Công Bá,yyy đã

17. 17
nêu lên những kết luận của tác giả trong quá trình nghiên cứu về việc khẩn
hoang, lập làng ở vùng Thuận – Quảng, trong đó có việc chỉ ra quy luật khẩn
hoang, lập làng ở vùng Thuận – Quảng.
- Nghiên cứu địa bạ triều Nguyễn dinh Quảng Nam I,II (tỉnh Quảng
Nam-TP. Đà Nẵng) của Nguyễn Đình Đầu, nhà xuất bản Đại học quốc gia
thành phố Hồ Chí Minh xuất bản năm 2010. Tác phẩm đã dựa vào địa bạ triều
Nguyễn để thống kê lại diện tích ruộng đất và tình hình sở hữu ruộng đất từng
xã thôn ở Quảng Nam, Đà Nẵng trong đó có các làng xã ven sông Hàn. Đây là
công trình nghiên cứu rất có giá trị và có những tư liệu quý mà đề tài có thể kế
thừa, đặc biệt là về tình hình ruộng đất.
Tóm lại, viết về các vấn đề liên quan đến đề tài đã có một số tác giả đề
cập đến với những mức độ khác nhau, tuy nhiên chưa có công trình nào đề cập
một cách hoàn chỉnh về quá trình hình thành và phát triển các làng xã ven
sông Hàn (Đà Nẵng). Tuy vậy, đó là những nguồn tư liệu quý báu mà tác giả
có thể kế thừa một cách nghiêm túc, cẩn trọng dựa trên cơ sở những kết quả
nghiên cứu của bản thân.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.
3.1 Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của đề tài này tập trung chủ yếu vào quá trình di
cư, khai hoang lập ấp, thành lập các làng xã vùng ven sông Hàn của lưu dân
người Việt; một số nét về tổ chức bộ máy làng xã, chế độ ruộng đất, các hoạt
động kinh tế, văn hóa của cư dân các làng xã ven sông Hàn. Ngoài ra đề tài
cũng khái quát về lịch sử Đà Nẵng để thấy được tính tổng thể của nó, đề cập
tới một số hoạt động quốc phòng của triều Nguyễn ở vùng ven sông Hàn trước
khi Pháp nổ súng xâm lược Việt Nam.
3.2 Phạm vi nghiên cứu.
- Về mặt không gian.

18. 18
Đề tài giới hạn trong phạm vi không gian các làng xã ở hai bên bờ sông
Hàn (Đà Nẵng). Tuy nhiên trong quá trình nghiên cứu, đề tài chỉ tập trung
nghiên cứu các làng xã tiêu biểu, có vai trò quan trọng đối với vùng ven sông
Hàn và Đà Nẵng, dựa trên tính tổng thể. Luận văn cũng không chỉ dựa một
cách duy nhất về cơ sở địa lý, việc nghiên cứu còn dựa trên cơ sở về lịch sử,
văn hóa của những vùng đất có liên quan.
- Về mặt thời gian.
Đề tài này được giới hạn bởi hai mốc thời gian:
+ Mốc mở đầu từ thế kỷ XV, đây được xem là thời điểm bắt đầu quá
trình thành lập các làng xã ở vùng Quảng Nam- Đà Nẵng trong đó có các làng
xã ven sông Hàn. Thế kỷ XV có 2 mốc thời gian quan trọng: khởi đầu là năm
1402 khi nhà Hồ mở rộng lãnh thổ tới vùng Chiêm Động, Cổ Lũy (Quảng
Nam, Quảng Ngãi ngày nay); tiếp theo là sự kiện năm 1471 khi vua Lê Thánh
Tông tiến hành cuộc chiến mở rộng lãnh thổ về phương Nam.
+ Mốc kết thúc là giữa thế kỷ XIX, thời kỳ nhân dân ta bước vào cuộc
kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược, trong đó nhân dân các làng xã
ven sông Hàn là những người đầu tiên đứng lên chiến đấu chống sự xâm lược
của Pháp.
4. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu.
4.1 Nguồn tư liệu.
Đề tài đã kế thừa các nguồn tư liệu sau đây:
- Tư liệu sách sử cổ: đó là các bộ sử biên niên thời quân chủ như: Đại
Việt sử kí toàn thư, Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Đại Nam thực
lục, Quốc triều chính biên toát yếu. Ngoài ra, đề tài còn sử dụng tư liệu là các
bộ địa chí cổ như: Ô châu cận lục, Phủ biên tạp lục, Đại Nam nhất thống chí.
- Tư liệu văn bia, minh chuông: để thực hiện đề tài, tác giả tiến hành
thu thập và khai thác các thông tin liên quan từ các văn bia, minh chuông được
phát hiện ở vùng ven sông Hàn và các vùng phụ cận có liên quan. Tư liệu văn

19. 19
bia bao gồm bia chùa, bia mộ, bia kỷ công trong đó có một số văn bia có niên
đại từ thế kỷ XVII. Về minh chuông, mặc dù không nhiều và có niên đại muộn
nhưng tác giả cũng cố gắng khai thác các thông tin có liên quan phục vụ cho
đề tài.
- Tư liệu địa bạ, bản đồ: Trong quá trình nghiên cứu, ngoài việc sử
dụng công trình nghiên cứu về địa bạ đã được công bố của Nguyễn Đình Đầu,
tác giả còn tiến hành thu thập thêm một số địa bạ được lưu giữ tại địa phương.
Về bản đồ, đề tài khai thác các thông tin liên quan từ các bộ bản đồ như: Hồng
Đức bản đồ, Thiên Nam tứ chí lộ đồ thư, Bình Nam đồ, Đại Nam nhất thống
toàn đồ, Quảng Nam toàn đồ và một số bộ bản đồ có liên quan.
- Tư liệu hồi ký: đề tài khai thác những thông tin liên quan từ các hồi ký
của các thương nhân, tăng nhân, giáo sĩ nước ngoài khi đi qua Đà Nẵng và
Đàng Trong, trong đó đáng chú ý là các hồi ký của các tác giả Cristophoro
Borri, Thích Đại Sán, Macartnay…
- Tư liệu gia phả, sắc phong, bộ lập làng: Về gia phả, luận văn khai
thác các thông tin liên quan từ một số bộ gia phả của các tộc họ vùng ven sông
Hàn. Về sắc phong, một số lượng lớn sắc phong còn được lưu giữ tại các đình
làng thuộc các làng xã vùng ven sông Hàn được sử dụng làm tư liệu. Đó là
những sắc phong thần, sắc phong tiền hiền. Về bộ lập làng, có một bộ lập làng
còn được lưu giữ đã cung cấp nhiều thông tin về việc lập làng.
- Tư liệu từ các công trình nghiên cứu liên quan: bao gồm các công
trình nghiên cứu về quá trình Nam tiến của dân tộc, lịch sử Quảng Nam- Đà
Nẵng và các công trình nghiên cứu về lịch sử địa phương, được xuất bản hoặc
được đăng trên các báo, tạp chí, được trình bày tại các hội thảo khoa học có
liên quan.
- Tư liệu từ Internet: Đề tài khai thác nguồn tư liệu từ các Website có
liên quan nhằm có thêm nhiều nguồn tư liệu để so sánh, đối chiếu.
- Tư liệu thực địa: Đề tài sử dụng nguồn tư liệu thực địa phong phú
được khai thác từ các di tích như đình làng, nhà thờ tiền hiền, chùa. Bên cạnh

20. 20
đó, những tư liệu thông qua các hoạt động lễ hội, các hoạt động văn hóa dân
gian khác ở vùng ven sông Hàn cũng được khai thác. Ngoài ra, tác giả còn tiến
hành phỏng vấn những bậc cao niên, những người hiểu biết về lịch sử làng
nhằm làm phong phú thêm nguồn tư liệu.
4.2 Phương pháp nghiên cứu.
Để thực hiện đề tài, phương pháp lịch sử và phương pháp logic được
xác định là những phương pháp chủ yếu được vận dụng trong quá trình nghiên
cứu. Phương pháp lịch sử giúp làm rõ sự hình thành và phát triển các làng xã
ven sông Hàn trong từng giai đoạn phát triển cụ thể của nó, trong những bối
cảnh nhất định. Bên cạnh đó phương pháp lôgic góp phần làm rõ những vấn đề
mang tính chất đặc trưng, riêng biệt ở vùng ven sông Hàn.
Ngoài ra để hỗ trợ cho phương pháp lịch sử và phương pháp lôgic, đề
tài còn sử dụng các phương pháp khác như: phương pháp thống kê phân tích,
phương pháp tổng hợp, phương pháp so sánh đối chiếu, phương pháp mô tả,
phương pháp điền dã và một số phương pháp liên ngành khác nhằm đi đến giải
quyết vấn đề mang tính khách quan, phản ánh đúng bản chất của các sự kiện,
hiện tượng.
5. Đóng góp của luận văn.
Nghiên cứu về các làng xã ven sông Hàn, đề tài nhằm dựng lại quá
trình hình thành và phát triển các làng xã ở khu vực, thông qua đó làm rõ vị trí
quan trọng của vùng đất này đối với lịch sử Đà Nẵng, trong đó có sự ra đời
của phố cảng Đà Nẵng.
Thông qua tìm hiểu về quá trình hình thành, phát triển các làng xã ven
sông Hàn, đề tài hy vọng góp phần bổ sung nguồn tư liệu về lịch sử Đà Nẵng
giai đoạn trước thế kỷ XIX, đóng góp thêm tư liệu nhỏ trong việc nghiên cứu
quá trình Nam tiến của dân tộc Việt.
Luận văn cũng nhằm làm rõ những đóng góp của nhân dân các làng xã
ven sông Hàn đối với lịch sử Đà Nẵng, đặc biệt là trong quá trình xây dựng

21. 21
làng xã, phát triển kinh tế, xây dựng đời sống văn hóa với những nét đặc sắc,
riêng biệt; làm bật nổi vai trò của vùng đất ven sông Hàn đối với lịch sử Đà
Nẵng và lịch sử Việt Nam, đặc biệt là trong giai đoạn nửa đầu thế kỷ XIX.
Ngoài ra, thông qua nghiên cứu về vấn đề lịch sử làng xã, đề tài mong
muốn góp phần cung cấp nguồn tư liệu cho việc dạy học lịch sử địa phương,
giáo dục truyền thống yêu quê hương, đất nước đối với các bạn trẻ. Đề tài
cũng hy vọng tận dụng những nét văn hóa truyền thống phục vụ cho sự phát
triển của địa phương trong giai đoạn hiện nay.
6. Cấu trúc của luận văn.
Luận văn gồm 3 phần: phần mở đầu, phần nội dung và phần kết luận.
Phần nội dung gồm 3 chương:
Chương 1. KHÁI QUÁT ĐÀ NẴNG ĐẾN GIỮA THẾ KỶ XIX.
Trong chương này luận văn sẽ đề cập đến các vấn đề:
- Điều kiện địa lý tự nhiên Đà Nẵng
- Một số nét về quá trình phát triển của lịch sử Đà Nẵng từ thời sơ sử cho
đến giữa thế kỷ XIX.
- Vài nét về quá trình di cư của người Việt vào Đà Nẵng
Chương 2. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH CÁC LÀNG XÃ VEN SÔNG
HÀN (TRONG CÁC THẾ KỶ XV, XVI, XVII)
Trong chương này đề tài sẽ đề cập tới các vấn đề
- Sự di cư của người Việt vào vùng ven sông Hàn
- Quá trình hình thành các làng xã ven sông Hàn
- Một số nét về bộ mặt làng xã, quê quán, thành phần xã hội của những
di dân vào vùng ven sông Hàn.

22. 22
Chương 3. QUÁ TRÌNH XÂY DỰNG, PHÁT TRIỂN CÁC LÀNG XÃ
VEN SÔNG HÀN TRONG CÁC THẾ KỶ XVII, XVIII VÀ NỬA ĐẦU
THẾ KỶ XIX.
Trong chương này, luận văn sẽ trình bày:
- Một số nét về tổ chức bộ máy làng xã ở vùng ven sông Hàn
- Vài nét về tình hình ruộng đất
- Những tiến bộ về kinh tế, văn hóa của cư dân vùng ven sông Hàn

23. 23
CHƯƠNG 1.
KHÁI QUÁT ĐÀ NẴNG ĐẾN GIỮA THẾ KỶ XIX
1.1 Điều kiện địa lý tự nhiên Đà Nẵng.
Đà Nẵng là thành phố thuộc duyên hải miền Trung, gần trung độ của
đất nước, nơi giao điểm của các trục giao thông Bắc – Nam, Đông – Tây cả về
đường bộ, đường sắt, đường biển và đường hàng không, nối liền ba miền đất
nước và các nước trong khu vực.
Đà Nẵng nằm ở tọa độ 108 0
10’ 30’’ đến 108 0
20’30’’ kinh tuyến Đông
và 16 0
đến 16 0
17’30’’ vĩ tuyến Bắc, là thành phố cảng biển lớn nhất miền
Trung Việt Nam[101, tr.13]. Phía Bắc thành phố giáp Hải Vân Quan được
mệnh danh “Đệ nhất hùng quan”, nơi ngăn cách Đà Nẵng với Thừa Thiên Huế
- trung tâm chính trị của Đàng Trong và cả nước trong các thế kỷ từ XVII đến
XIX. Sự án ngự của Hải Vân Quan đã tạo nên sự khác biệt giữa hai miền Bắc
Hải Vân và Nam Hải Vân. Phía Nam thành phố Đà Nẵng giáp tỉnh Quảng
Nam – tỉnh rộng lớn, có tài nguyên giàu có bậc nhất ở xứ Đàng Trong. Vốn là
một bộ phận của tỉnh Quảng Nam trước đây nên Đà Nẵng có quan hệ với
Quảng Nam không chỉ về địa lý, mà còn có quan hệ về lịch sử, văn hóa. Phía
Tây và Tây Bắc Đà Nẵng có dãy Trường Sơn chạy ra biển, ở đây có đỉnh Bà
Nà cao 1482 mét, là một điểm du lịch sinh thái nổi tiếng, có thể sánh với Đà
Lạt, Sa Pa hay Tam Đảo. Với dãy núi ở phía Tây và Tây Bắc đã tạo nên sự
phong phú về tài nguyên động thực vật, tiềm năng lớn về du lịch. Phía Đông
thành phố, chạy dọc từ Hải Vân đến Hội An có bờ biển dài với những bãi biển
đẹp, được xếp hạng những bãi biển đẹp nhất thế giới. Với lợi thế bờ biển kéo
dài, Đà Nẵng có điều kiện phát triển du lịch, các hoạt động dịch vụ, thương
nghiệp và kinh tế biển.
Về khí hậu, do bị chắn bởi đèo Hải Vân nên ở Đà Nẵng, khí hậu có hai
mùa rõ rệt là mùa khô và mùa mưa. Mùa khô kéo dài từ tháng 2 đến tháng 7,
mùa mưa kéo dài từ tháng 8 đến tháng 1[96, tr.13]. Về khí hậu ở Quảng Nam,
sách Đại Nam nhất thống chí chép: “Khí trời ấm áp, nhiều khi xửng lạnh, ít

24. 24
lúc âm u. Mùa xuân mùa hạ gió Đông Nam thổi mạnh, mùa thu mùa đông hơi
có gió Tây Bắc. Tháng trọng xuân đã nóng vào giữa mùa thu thường có mưa
lụt, qua tiết Đông Chí hết lụt có gió Bắc hơi lạnh. Tháng 12 đã nghe tiếng sấm
khí trời đã ấm. Núi Trà sơn, cửa Câu Đê là nơi núi biển giao tiếp, cho nên
thường mây đen xuất hiện ở Trà Sơn, vồng mống xuật hiện ở Câu Đê, đều là
điềm sắp mưa khí hậu núi sông giao hòa là vậy”[61, tr.14].
Khí hậu nhiệt đới gió mùa ở Đà Nẵng có sự tác động lớn đến sự hình
thành và phát triển của vùng đất này.
Về đất đai, ở Đà Nẵng không có đồng bằng rộng lớn do phía Đông giáp
biển, phía Tây giáp núi, những đồng bằng trồng lúa không nhiều. Xét một cách
tổng quan, Đà Nẵng không phải là vùng đất trù phú cho sự phát triển kinh tế
nông nghiệp.
Ở Đà Nẵng, con sông Hàn gắn liền với lịch sử vùng đất này. Sông Hàn
là sự hợp lưu của hai con sông: sông Vĩnh Điện và sông Cẩm Lệ, chảy qua
trung tâm thành phố và đổ ra vịnh Đà Nẵng. Sông có chiều dài khoảng 7km,
sâu trung bình từ 5m đến 7m. Đối với Đà Nẵng, sông Hàn là con đường giao
thông bằng đường thủy hết sức quan trọng. Trước đây thuyền buôn nước ngoài
từ cảng Đà Nẵng qua sông Hàn, sông Cổ Cò để tới Hội An. Về sông Cổ Cò,
sách Đại Nam nhất thống chí chép: “Lộ Cảnh Giang (sông Cổ Cò): ở vùng
cuối hai huyện Diên Phước và Hòa Vang: sông này từ xã Thanh Châu chảy ra
phía Bắc đến phía Tây núi Tam Thai nhập với sông Cẩm Lệ, nay nước sông
nông cạn, nghe thuyền đi không thông”[61, tr.41].
Vùng cực Đông của Đà Nẵng là bờ biển kéo dài, giàu tiềm năng về
kinh tế biển. Đặc biệt thiên nhiên đã ưu ái cho Đà Nẵng một hải cảng hết sức
thuận lợi. Về cảng Đà Nẵng, sách Đại Nam nhất thống chí chép: “Trà Sơn úc
(vũng Trà Sơn): ở phía Bắc huyện Hòa Vang, có tên là vũng Đà Nẵng: phía
Đông có núi Trà Sơn, phía Bắc là ải Hải Vân, phía Tây là tấn Câu Đê, chu vi
dài 29 trượng, phía Đông Nam là Vũng Trà, ấy là chỗ nước biển chứa làm một

25. 25
vũng lớn, không có ba đào ồ ạt; những ghe tàu ghé lại gặp gió lớn hay đậu
nghỉ nơi đây. Lại có tên là Đồng Long Loan”[61, tr.47].
Trước thế kỷ XIX, cảng Đà Nẵng là thương cảng sầm uất đứng thứ hai
sau Hội An, nhưng từ sau thế kỷ XIX, cảng Đà Nẵng trở thành cảng biển có
vai trò bậc nhất ở miền Trung khi Hội An dần mất vẻ sầm uất.
Về mức độ thuận lợi của cảng Đà Nẵng, phái đoàn Anh do Macartnay
dẫn đầu đến Đà Nẵng năm 1793 ghi lại: “Người ta có thể cho thuyền chạy
khắp bờ biển mà không gặp tai nạn. Đáy biển sâu đều đặn từ 17 đến 20 sải.
Vịnh Đà Nẵng xứng đáng mang danh là cảng lớn và vững chắc nhất được
thấy. Nó rất sâu nên khi cần thiết phải di chuyển các tàu bè vẫn yên ổn dù gió
to, bão lớn. Đáy biển đầy bùn nên bỏ neo rất bám”[109]. Trong khi đó một đại
úy người Bồ Đào Nha khi đọc ký sự của Pierre Poivre đã phê phán: “Thật là lạ
lùng khi bàn về các cửa biển ở xứ Đàng Trong, tác giả lại quá quan tâm đến
Hội An, một hải cảng không to tát gì, và nơi đó có thể chỉ có vài tàu nhỏ vào
được, trong khi đó tác giả chẳng đề cập một chút nào về Turon (tức Đà Nẵng),
một trong những hải cảng đẹp và lớn nhất của toàn Đông Dương, chỉ cách Hội
An một chặng đường”[101, tr.21]. Cảng Đà Nẵng có một vai trò quan trọng
không chỉ đối với lịch sử Đà Nẵng, mà còn đối với cả nước về các mặt thương
nghiệp, ngoại giao và quốc phòng.
Nằm ở phía Đông Nam Đà Nẵng có dãy Ngũ Hành Sơn - một quần thể
hang động, chùa chiền, lăng mộ, tháp là danh thắng bậc nhất Quảng Nam. Về
Ngũ Hành Sơn, sách Đại Nam nhất thống chí chép: “Ngũ Hành Sơn (núi Ngũ
Hành): ở địa phận 2 xã Hóa Khuê và Quán Khái, phía Đông Bắc huyện Diên
Phước. Ở trong động cát đội khởi 6 hòn núi đá, sông dài quanh ở phía Tây,
biển cả bao bọc ở phía Đông, hình thành núi nhọn cao, lúc trời tạnh ở xa trông
có màu sắc như bức vân cẩm thạch thật đáng yêu, tục gọi là hòn Non Nước.
Một núi ở phía Đông Bắc hình như sao Tam Thai, xưa gọi là núi Tam Thai, có
tên nữa gọi là núi ngũ chỉ (năm ngón tay)”[61, tr.22-23].

26. 26
Ở phía Đông Bắc Đà Nẵng, nằm ngay sát biển là núi Sơn Trà. Sách Đại
Nam nhất thống chí chép:“Trà Sơn (núi Trà): ở phía Đông huyện Diện Phước,
hình núi cao lớn đứng thẳng giữa trời, thường có mây mù tung ra, rừng cây
rậm tốt, nai hươu sinh sản từng bầy. Phía Đông giáp biển, phía Đông Nam có
dãy núi liền nhau, trông như hình con sư tử, còn gọi là núi Nghê (Nghê
sơn)”[61, tr.23].
Nhìn chung, Đà Nẵng có một vị trí rất quan trọng về địa lý, vùng đất
trung tâm của khu vực miền Trung. Những lợi thế và cả những hạn chế về điều
kiện tự nhiên sẽ tác động đến lịch sử Đà Nẵng.
1.2 Đà Nẵng trước thế kỷ XIV.
Tên gọi Đà Nẵng được biết đến sớm nhất là vào năm 1553. Trong sách
Ô châu cận lục, khi viết về đền thờ Tùng Giang, tác giả viết: “Đền thờ tại cửa
biển Tư Khách, huyện Tư Vinh và tại cửa biển Đà Nẵng, xứ Quảng Nam”[1,
tr.97].
Về nguồn gốc tên gọi Đà Nẵng, theo tác giả Nguyễn Sinh Duy: từ Đà
Nẵng có nguồn gốc từ tiếng Chăm là “danak” có nghĩa là cửa sông tiếp giáp
biển[20, tr.14]. Bên cạnh đó, người Hoa thường dùng từ Hiện Cảng, người
phương Tây dùng các từ: Turon, Touron, Turoan, Tourone, Turam, Tourane
đều để chỉ cửa biển Đà Nẵng.
Thời sơ sử, Đà Nẵng thuộc địa bàn phân bố của nền văn hóa Sa Huỳnh.
Đây là nền văn hóa thuộc vào thời đại kim khí ở miền Trung Việt Nam, cùng
với văn hóa Đông Sơn ở miền Bắc, văn hóa Đồng Nai ở miền Nam tạo thành 3
nền văn hóa lớn nhất ở Việt Nam trong giai đoạn lịch sử này. Văn hóa Sa
Huỳnh tồn tại trong giai đoạn sơ kỳ đồ sắt, khoảng từ giữa thiên niên kỷ I
TCN cho đến đầu Công nguyên. Hoạt động chủ yếu của cư dân Sa Huỳnh là
nông nghiệp trồng lúa nước và các cây trồng khác. Ngoài ra, họ còn biết làm
đồ gốm, dệt vải, rèn sắt và làm đồ trang sức bằng đá, đồng, thủy tinh. Địa bàn
phân bố của nền văn hóa Sa Huỳnh ở miền Trung Việt Nam trải dài từ Quảng
Bình đến Bình Thuận.

27. 27
Tại Đà Nẵng, các nhà khảo cổ học đã phát hiện nhiều di chỉ khảo cổ
thuộc nền văn hóa Sa Huỳnh. Vào tháng 5, năm 2001, các nhà khảo cổ học đã
tiến hành khai quật di tích Vườn Đình, Khuê Bắc, quận Ngũ Hành Sơn (Đà
Nẵng). Di tích này có hai lớp văn hóa riêng biệt, lớp dưới có niên đại đầu thời
kỳ đồ kim khí. Điểm đặc biệt của di tích Vườn Đình, Khuê Bắc là vừa có di
chỉ cư trú, vừa có di tích mộ táng. Mộ táng dạng mộ nồi úp vào nhau. Trước
đó, vào năm 1975, các nhà khảo cổ học cũng đã phát hiện di tích Hỏa Sơn,
Ngũ Hành Sơn. Đây là di tích mộ táng, kiểu mộ chum. Di tích Hỏa Sơn thuộc
thời kỳ đồ kim khí [26, tr.3]. Các di tích nói trên thuộc nền văn hóa khảo cổ
học nổi tiếng đó là văn hóa Sa Huỳnh. Qua các di tích khảo cổ học đã được
phát hiện nêu trên có thể đi đến kết luận: Đà Nẵng là nơi cư dân của nền văn
hóa Sa Huỳnh đã từng cư trú, sinh sống.
Sách Đại Nam nhất thống chí chép: Quảng Nam nguyên xưa là đất Việt
Thường Thị, đời Tần thuộc Tượng quận, thời nhà Hán thuộc quận Nhật
Nam[61, tr.5]. Quận Nhật Nam là vùng đất kéo dài từ Hoành Sơn đến đèo Cù
Mông, chia làm 5 huyện: Tây Quyển, Chu Ngô, Tỷ Cảnh, Lô Dung và Tượng
Lâm. Tượng Lâm là huyện xa nhất về phương Nam trong các đất chiếm đóng
của nhà Hán, là đất Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định ngày nay[54, tr.16].
Năm 192, sau cuộc đấu tranh thắng lợi do Khu Liên lãnh đạo, nước
Champa được thành lập, ban đầu có tên Lâm Ấp. Về sau có một số tên gọi
khác như Hoàn Vương, Chiêm Thành. Tấn Thư, quyển 97 chép: “Nước Lâm
Ấp vốn là huyện Tượng Lâm thời Hán, là nơi Mã Viện dựng cốt đồng, cách
Nam Hải 3.000 dặm. Cuối Hậu Hán, viên công tào huyện họ Khu có con trai
tên là Liên, giết chết huyện lệnh, tự lập làm vua, con cháu nối tiếp nhau”[dẫn
theo 54, tr.351]. Quảng Nam, Đà Nẵng thời kỳ này thuộc châu Amaravati,
vùng đất trung tâm của vương quốc Champa. Trong giai đoạn đầu, Champa đã
xây dựng hệ thống chính quyền, pháp chế, xã hội và tôn giáo theo mô hình Ấn
Độ. Cư dân Champa sinh sống chủ yếu bằng nông nghiệp, cư trú ở đồng bằng,
ven biển. Họ cũng biết khai thác những nguồn lợi từ rừng, biển, phát triển một
số nghề thủ công: dệt vải, làm gốm, làm đồ trang sức và một số nghề khác.

28. 28
Ngoài ra, cư dân Champa đã trao đổi, mua bán với các nước Ấn Độ, Trung
Quốc và một số nước ở khu vực Đông Nam Á.
Vào năm Đại Nghiệp nguyên niên (605), nhà Tùy đã đem quân đánh
Lâm Ấp, đặt làm Nông Châu, rồi đổi làm Hải Âm quận, thống trị 4 huyện: Tân
Dung (tức xưa là Lư Dung), Chân Long, Đa Nông và An Lạc. Tuy nhiên, vào
cuối đời Tùy, Lâm Ấp đã giành lại được quyền tự chủ. Vào khoảng niên hiệu
Trịnh Quán đời Đường (627-644) đặt nha kiều trị ở phía Nam Hoan Châu rồi
sau lại bỏ. Sang đời Tống lấy làm đất Chiêm Thành tức Lý Châu và Chiêm
Động[61, tr.5].
Trên địa bàn thành phố Đà Nẵng, các nhà khảo cổ học đã phát hiện
được một số di tích văn hóa Champa như giếng nước (gọi là giếng Chăm),
miếu thờ, nền tháp ở phường Khuê Trung, quận Hải Châu; miếu thờ, nền của
một cụm tháp Chăm ở làng Quá Giáng, xã Hòa Phước, một bệ thờ ở Lỗ Giản,
xã Hòa Xuân, huyện Hòa Vang[26,tr.5].
Tại phường Khuê Trung, quận Hải Châu, Đà Nẵng các nhà khảo cổ học
phát hiện bia Hóa Quê có niên đại thế kỷ X.
Bia bằng sa thạch, là một cột hình trụ, khắc chữ 4 mặt, có 53
dòng chữ Phạn và 19 dòng chữ Chăm cổ. Bia kể tên 3 anh em trai,
người em út tên là Jayendrapati. Cả ba được làm chức cố vấn (Amatya)
dưới thời vua Bhadravarman (908-916). Người em út là người có học
vấn cao, có tài năng, có thể đứng dịch ngay tại chỗ thông điệp của các
vua nước ngoài, chính ông đã soạn bài văn minh (prasasti) cho 9 ngôi
đền, trong đó có 2 ngôi của Jaya Sinhavarman...[54, tr.73].
Vào các tháng 11, 12 năm 2000, các nhà khảo cổ học đã tiến hành khai
quật di tích Nam Thổ Sơn, quận Ngũ Hành Sơn. Tại đây, đã phát hiện được
nhiều loại gốm Chăm như nồi, vò, chén, bát và các vò sành Chăm. Ngoài ra,
còn có các loại đồ gốm và một đồng tiền hiệu Khai Nguyên thông bảo đời
Đường (thế kỷ VII-IX), gốm đầu thời Tống (thế kỷ X) của Trung Quốc, các đồ
gốm, thủy tinh Islam (Hồi giáo Ả Rập)[26,tr.5]. Dựa vào các kết quả nghiên

29. 29
cứu, các nhà khảo cổ học cho rằng Đà Nẵng là một địa bàn sinh sống của cư
dân Champa, trong đó Ngũ Hành Sơn là một điểm tụ cư của cư dân Champa.
Tại đây người Chăm đã có điều kiện để phát triển các ngành kinh tế chủ yếu là
nông nghiệp, thủ công nghiệp và khai thác thủy, hải sản.
Tóm lại, trước thế kỷ XIV, địa bàn Đà Nẵng thuộc phạm vi phân bố của
nền văn hóa Sa Huỳnh, sau đó Đà Nẵng trở thành một phần trung tâm của
vương quốc Champa. Vùng đất Đà Nẵng trong giai đoạn này đã có người
Chăm cư trú, tuy vậy chưa được khai thác nhiều. Tuy nhiên, do những cuộc
chiến giữa Đại Việt và Champa nên Đà Nẵng sớm có điều kiện giao lưu văn
hóa với Đại Việt, mở đường cho việc Đà Nẵng gia nhập Đại Việt.
1.3 Quá trình Đà Nẵng gia nhập Đại Việt (1306-1471)
Đà Nẵng gia nhập Đại Việt được đánh dấu bằng sự kiện kết hôn giữa
vua Champa và công chúa nhà Trần. Năm 1306, vua Champa là Jaya
Sinhavarman IV (người Việt gọi là Chế Mân) cầu hôn công chúa nhà Trần.
Vua Trần đồng ý gả công chúa Trần Huyền Trân cho Jaya Sinhavarman IV.
Đổi lại Jaya Sinhavarman IV đã cắt 2 châu Ô, Lý (tương đương vùng đất từ
Triệu Phong – Quảng Trị đến Điện Bàn – Quảng Nam ngày nay) cho Đại Việt
để làm sính lễ. Đến năm 1307, vua Trần Anh Tông đã cho đổi Ô Châu thành
Thuận Châu, Lý Châu thành Hóa Châu: “Năm thứ 15, Đinh Mùi, vì người các
thôn La Thủy, Tác Hồng, Đà Bồn không phục, vua sai hành khiển Đoàn Nhữ
Hài đến tuyên bố đức ý, đổi Ô, Lý làm hai châu Thuận, Hóa, chọn lấy những
người trong dân chúng cho làm quan, vẫn cấp ruộng đất và miễn tô thuế 3
năm” [27, tr.32]. Thuận Châu ngày nay bao gồm các huyện Triệu Phong, Hải
Lăng của Quảng Trị và Quảng Đức, Hương Trà của Thừa Thiên – Huế; Hóa
Châu bao gồm vùng đất thuộc huyện Phú Vang, Phú Lộc của Thừa Thiên –
Huế, Đà Nẵng, các huyện Đại Lộc, Điện Bàn của Quảng Nam ngày nay [96,
tr.17]. Như vậy, sau sự kiện năm 1306, Đà Nẵng từ chỗ là một vùng đất của
Champa đã trở thành một phần của lãnh thổ Đại Việt. Tuy vậy trong thời kỳ
này, do nằm ở vùng biên thùy xa xôi của Đại Việt, cộng với sự chống đối của

30. 30
một bộ phận cư dân, sự thù hằn của giới cầm quyền Champa nên vùng đất
Thuận Châu, Hóa Châu trong đó có Đà Nẵng không ổn định, thường xuyên
diễn ra chiến tranh.
Năm 1402, thời nhà Hồ, lãnh thổ Đại Việt được mở rộng tới vùng
Chiêm Động, Cổ Lũy: “Tháng 7, cử đại binh đánh Chiêm Thành. Vua nước ấy
là Ba Đích Lai dâng đất Chiêm Động và Cổ Lũy động. Quý Ly nhận và chia ra
làm 4 châu Thăng, Hoa, Tư, Nghĩa để cai trị” [27, tr.35].
Năm 1434, Chiêm Thành đánh cướp Hóa Châu, vua sai Lê Khôi, Lê
Chuyết cùng quân Tân Bình, Thuận Hóa vào đánh dẹp, vào đến nơi, người
Chiêm đã lui. Năm 1444, Chiêm Thành lại cướp Hóa châu, đến năm 1446 vua
Lê cho đại quân đánh Chiêm Thành: “Năm thứ 4, Bính Dần, đem đại quân đi
đánh Chiêm Thành. Tháng 2, quân bọn binh chương Lê Thụ và Thiếu Phó Lê
Khắc Phục đến các xứ Ly Giang, Đa Lang, Cổ Lũy, mở đường thủy, đắp thành
quách, đánh tan quân Chiêm, thừa thắng tiến thẳng đến cửa biển Thị Nại.
Tháng 4 đánh phá thành Chà Bàn, bắt vua nước ấy là Bí Cai đem về kinh sư,
lập Bí Lai làm vua” [27, tr.39].
Mặc dù thất bại nhiều lần, các thế lực cầm quyền ở Champa vẫn không
từ bỏ chủ trương xâm lấn Đại Việt, nhằm chiếm lại vùng đất đã cắt cho Đại
Việt. Điều đó khiến cho các vùng đất ở Hóa Châu thường xuyên bất ổn. Để
đối phó lại, năm 1470, vua Lê Thánh Tông thân chinh đem 26 vạn quân tấn
công Champa. Năm 1471, quân Đại Việt hạ thành Chà Bàn, bắt sống vua
Champa là Trà Toàn và hơn 3 vạn tù binh. Sách Đại Việt sử ký toàn thư chép:
“Ngày mồng 1, tháng 3, hạ được thành Chà Bàn, bắt sống hơn 3 vạn người,
chém hơn 4 vạn thủ cấp, bắt sống Trà Toàn rồi đem quân về” [47, tr.449]. Sau
thắng lợi, vua Lê Thánh Tông hạ chiếu sát nhập vùng đất của Champa từ phía
Bắc núi Thạch Bi (từ Phú Yên trở ra Bắc) vào lãnh thổ Đại Việt. Chính quyền
Champa chỉ quản lý vùng đất từ Khánh Hòa đến Bình Thuận ngày nay. Đà
Nẵng thời kỳ này thuộc huyện Điện Bàn, phủ Triệu Phong, xứ Thuận Hóa. Lê

31. 31
Quý Đôn dựa vào sách Thiên Nam dư hạ chí lập đời Hồng Đức cho biết,
huyện Điện Bàn thời kỳ này có tất cả 12 tổng, 96 xã [27, tr.44].
Như vậy, từ sau sự kiện năm 1306- đánh dấu Đà Nẵng gia nhập Đại
Việt đến sự kiện năm 1471 – Đà Nẵng trở thành một bộ phận vững chắc của
Đại Việt, vùng đất này đã trải qua thời gian dài (165 năm) bất ổn bởi những
cuộc chiến tranh thường xuyên giữa Đại Việt và Champa. Vì vậy, thời kỳ này
Đà Nẵng chưa có điều kiện phát triển mạnh. Tuy nhiên, từ sau sự kiện năm
1471, khi lãnh thổ Đại Việt được mở rộng tới Phú Yên, Đà Nẵng trở thành
một bộ phận vững chắc của Đại Việt, vùng đất này mới có điều kiện hòa bình,
ổn định để phát triển. Từ đây Đà Nẵng bắt đầu có sự phát triển đột phá. Cũng
từ đây quá trình khai hoang, lập làng của người Việt ở Đà Nẵng được đẩy
mạnh, biến Đà Nẵng thành vùng đất có tầm quan trọng đối với Đại Việt.
1.4 Đà Nẵng từ sau khi gia nhập Đại Việt cho đến nửa đầu thế kỷ XIX.
Sau sự kiện năm 1471, lịch sử Đà Nẵng gắn liền những chặng đường
phát triển của lịch sử dân tộc. Vua Lê Thánh Tông với chính sách cai trị sáng
suốt đã đưa nhà Hậu Lê tới giai đoạn phát triển hưng thịnh. Đến đời vua Lê
Hiến Tông, ông vẫn cố gắng duy trì những thành quả cha do mình tạo dựng.
Tuy nhiên, sau khi vua Lê Hiến Tông chết, các vua tiếp theo đã không đủ tài
năng, đức độ để duy trì sự phát triển đó của nhà Lê. Các vị vua kế tiếp như Lê
Uy Mục, Lê Tương Dực sa vào ăn chơi sa đọa, bỏ bê việc triều chính, đẩy nhà
Lê vào tình trạng suy yếu. Lợi dụng sự suy yếu của nhà Lê, năm 1527, thái
phó Mạc Đăng Dung đã cướp ngôi nhà Lê, lập nên một vương triều mới đó là
triều Mạc.
Dựa vào sách Ô châu cận lục của Dương Văn An viết năm 1553 cho
biết nhà Mạc đã không thay đổi gì nhiều về mặt hành chính các vùng biên
cương ở phía Nam. Đà Nẵng thời kỳ này vẫn thuộc huyện Điện Bàn, phủ
Triệu Phong, xứ Thuận Hóa. Trong Ô châu cận lục có đề cập đến một số xã
thuộc Đà Nẵng như: Liên Trì, Thạc Gián, Cẩm Lệ, Kim Khê, Hóa Khuê [1,
tr.66-67].

32. 32
Thuận Hóa được mô tả trong Ô châu cận lục là vùng đất sung túc, giàu
có, tài nguyên phong phú, màu mỡ. Huyện Điện Bàn (trong đó có Đà Nẵng)
được miêu tả: “Đất đai liền với phương Nam, cương giới bên ngoài Châu Ô.
Dân lấy thóc làm giàu, nhà nông dùng trâu đạp lúa. Xe tiện chuyên chở đường
bộ, ghe thuyền thuận lợi đường sông” [1, tr.72]. “Vườn Mạc Xuyên trồng lắm
hoa hồng, người Lang Châu dệt nhiều lụa trắng. Làng Hóa Khuê, Cẩm Lệ
trồng cọc gỗ để ngăn cá sấu, làng Lỗi Sơn, Chiêm Sơn dựng rào gỗ để phòng
cọp giữ. Phụ nữ mặc quần vải Chiêm, Đàn ông tay cầm quạt Tàu. Phân biệt
sang hèn, chén bát không vẽ rồng thì phượng; thứ bậc tôn ty, áo quần không
màu tía thì điều” [1, tr.72].
Như vậy, từ sau khi được sát nhập vào Đại Việt cho đến thời Mạc, Đà
Nẵng vẫn là vùng đất thuộc huyện Điện Bàn, phủ Triệu Phong, xứ Thuận Hóa.
Mặc dù đã trở thành một bộ phận không thể tách rời của Đại Việt nhưng
dường như Đà Nẵng vẫn chưa được giới cầm quyền đương thời chú ý tới. Vì
vậy, những sử liệu nói về Đà Nẵng thời kỳ này còn hiếm. Tuy nhiên, Đà Nẵng
lại được chú ý nhiều hơn khi Nguyễn Hoàng vào cai quản vùng đất Thuận
Hóa.
Sau khi nhà Mạc cướp ngôi nhà Lê, các cựu thần nhà Lê đã tập hợp lực
lượng nhằm trung hưng nhà Lê, trong đó tiêu biểu là thế lực của Nguyễn Kim.
An Thành Hầu Nguyễn Kim là con trưởng của Trừng Quốc Công Nguyễn
Hoàng Dụ, người từng giúp vua Lê Tương Dực khởi binh ở Thanh Hóa lật đổ
vua Lê Uy Mục. Khi nhà Mạc truất ngôi vua nhà Lê, Nguyễn Kim đã lánh
sang Ai Lao, thu nạp hào kiệt, tính cuộc trung hưng nhà Lê [16, tr.306]. Năm
1532, Nguyễn Kim dựa vào sự giúp đỡ của vua Ai Lao đã tôn Lê Duy Ninh
lên làm vua, một triều đình mới được thành lập, gọi là Nam Triều, phân biệt
với Bắc Triều của họ Mạc. Năm 1540, Nguyễn Kim mang quân chiếm Nghệ
An. Năm 1542, chiếm Tây Đô, sự nghiệp trung hưng nhà Lê do Nguyễn Kim
lãnh đạo không ngừng lớn mạnh. Đến năm 1592, cuộc chiến tranh giữa Nam
Triều và Bắc Triều kết thúc với sự thất bại của Bắc Triều. Nhà Lê trung hưng.

33. 33
Tuy nhiên, ngay trong thời kỳ diễn ra chiến tranh Nam – Bắc triều, tại
Nam Triều đã xẩy ra mâu thuẫn nội bộ. Năm 1545, Nguyễn Kim bị một hàng
tướng của nhà Mạc sát hại, con rể là Trịnh Kiểm lên thay nắm toàn bộ binh
quyền. Để củng cố quyền lực, Trịnh Kiểm đã cho ám hại Nguyễn Uông (con
trai trưởng Nguyễn Kim đang giữ chức Tả tướng, tước Lãng Quận Công).
Nhận thấy âm mưu của Trịnh Kiểm, nghe theo lời khuyên của Nguyễn Bỉnh
Khiêm, Nguyễn Hoàng (con thứ Nguyễn Kim, tước Đoan Quận Công) đã xin
vào trấn giữ đất Thuận Hóa. Trịnh Kiểm chấp thuận.
Năm 1558, đời vua Lê Anh Tông, Trịnh Kiểm đã đề cử Đoan Quận
Công Nguyễn Hoàng vào trấn thủ xứ Thuận Hóa. Việc này đã được vua Lê
ưng thuận. Về tầm quan trọng của vùng đất này, Trịnh Kiểm nói: “Thuận Hóa
là nơi quan trọng, quân và của do đấy mà ra, buổi quốc sơ nhờ đấy mà nên
nghiệp lớn. Nay lòng dân hãy còn tráo trở, nhiều kẻ vượt biển đi theo họ Mạc,
sợ có kẻ dẫn giặc về cướp, ví không thể được tướng tài trấn thủ vỗ yên thì
không thể xong. Đoan Quận Công là con nhà tướng, có tài trí tuệ mưu lược, có
thể sai đi trấn ở đấy, để cùng với tướng trấn thủ Quảng Nam cùng nhau giúp
sức thì mới đỡ lo đến miền Nam” [62, tr.28].
Tháng 10 năm 1558, Nguyễn Hoàng lên đường vào Thuận Hóa: “Mậu
Ngọ, năm thứ 1 (1558) (Lê -Chính Trị năm 1, Minh- Gia Tĩnh năm 37), mùa
đông, chúa bắt đầu vào Thuận Hóa, 34 tuổi. Những người bộ khúc đồng
hương ở Tống Sơn và những người nghĩa dũng ở xứ Thanh Hoa đều vui lòng
theo đi. Dựng dinh ở xã Ái Tử (thuộc huyện Vũ Xương, tức nay là Đăng
Xương)” [62, tr.28]. Sự ra đi của Nguyễn Hoàng đã khởi đầu cho một sự
nghiệp lớn, không chỉ là bước ngoặt trong cuộc đời của Nguyễn Hoàng, dòng
họ Nguyễn mà còn tạo một bước ngoặt trong lịch sử dân tộc, khởi nguồn cho
thời kỳ phân liệt Đàng Trong- Đàng Ngoài.
Sau khi vào vùng đất Thuận Hóa, Nguyễn Hoàng đã vỗ về quân dân,
thu dùng hào kiệt, sưu thuế nhẹ nhàng, được dân mến phục, bấy giờ thường
gọi là chúa Tiên [62, tr.28]. Đến năm 1570, Nguyễn Hoàng lại được chúa

34. 34
Trịnh sai kiêm chức thống suất tổng quản tướng quân hai xứ Thuận, Quảng.
Năm 1604, Nguyễn Hoàng đã tiến hành sắp xếp, sữa đổi lại các đơn vị hành
chính của xứ Đàng Trong: “Giáp Thìn, năm thứ 47 (1604), lấy huyện Điện
Bàn thuộc phủ Triệu Phong đặt làm phủ Điện Bàn, quản 5 huyện (Tân Phúc,
An Nông, Hòa Vang, Diên Khánh, Phú Châu) lệ thuộc vào xứ Quảng Nam
[62, tr.36]. Đà Nẵng thời kỳ này thuộc huyện Hòa Vang và Tân Phúc, phủ
Điện Bàn, dinh Quảng Nam. Căn cứ vào Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn,
phủ Điện Bàn có 5 huyện, trong đó huyện Hòa Vang có 3 tổng, 51 xã, 4 giáp,
1ty [27, tr.83-84]; huyện Tân Phúc có 3 tổng, 71 xã, 2 phường, 1 ty, 1 tộc [27,
tr.86].
Các chúa Nguyễn trong giai đoạn đầu vào cai quản vùng đất Đàng
Trong đã có nhiều chính sách vỗ về dân chúng, chính sự khoan hòa, khuyến
khích phát triển thương nghiệp. Những chính sách đó đã làm cho Đàng Trong
có sự phát triển vượt bậc, từ chỗ là vùng đất mới được khai phá trở thành vùng
đất có thể sánh ngang với Đàng Ngoài. Tuy nhiên, về giai đoạn sau, chính
quyền họ Nguyễn ở Đàng Trong đã rơi vào khủng hoảng, suy yếu. Dưới thời
chúa Nguyễn Phúc Thuần, quyền thần Trương Phúc Loan lộng quyền, gây nên
sự bất bình trong đội ngũ quan lại và nhân dân Đàng Trong. Chính quyền họ
Nguyễn ở Đàng Trong sau một thời gian phát triển nhanh chóng, với nhiều
chính sách tiến bộ đã nhanh chóng đi vào suy yếu. Trong bối cảnh đó, năm
1771, phong trào Tây Sơn nổ ra ở ấp Tây Sơn, Bình Định do 3 anh em Nguyễn
Nhạc, Nguyễn Huệ, Nguyễn Lữ lãnh đạo. Tổ tiên của 3 anh em nhà họ
Nguyễn vốn họ Hồ, tên là Phi Khang, quê ở huyện Hưng Nguyên, trấn Nghệ
An. Trong thời kỳ chiến tranh Trịnh – Nguyễn, Hồ Phi Khang bị quân Nguyễn
bắt và cho vào khai hoang lập ấp ở Tây Sơn. Đến thời Hồ Phi Phúc (cha của
ba anh em nhà họ Nguyễn) đã trở thành hào phú, dời xuống sống ở làng Kiên
Thành bên bờ sông Côn. Anh em nhà họ Nguyễn lại được thầy giáo Hiến -
một nho sỹ vốn bất bình với đám quyền thần của chính quyền Đàng Trong dạy
học, nhờ vậy họ có điều kiện hiểu biết về tình hình chính quyền chúa Nguyễn
ở Đàng Trong. Bất bình với tình trạng áp bức, bóc lột của quan lại, Nguyễn

35. 35
Nhạc đã cùng với hai người em của mình chuẩn bị lực lượng, phất cờ khởi
nghĩa với khẩu hiệu “Đánh đổ quyền thần Trương Phúc Loan, ủng hộ hoàng
tôn Phúc Dương”. Với những chính sách khôn khéo, hợp lý, thu hút được lòng
dân, phong trào Tây Sơn đã nhanh chóng phát triển lực lượng, đưa phong đến
những thắng lợi to lớn. Năm 1774, phong trào Tây Sơn đã tiêu diệt chính
quyền họ Nguyễn ở Đàng Trong, kết thúc thời kỳ cầm quyền hơn 200 năm của
chúa Nguyễn ở vùng đất này (1558-1774). Đà Nẵng trở thành vùng đất nằm
dưới sự cai quản của nhà Tây Sơn.
Năm 1801, Nguyễn Ánh tái chiếm, lấy 2 phủ Thăng Hoa, Điện Bàn đặt
làm dinh Quảng Nam. Năm 1806, đổi làm dinh trực lệ Quảng Nam, lệ thuộc
vào kinh sư. Đến năm Minh Mạng thứ 13 (1832), đổi thành tỉnh Quảng Nam.
Như vậy, cho đến nửa đầu thế kỷ XIX, Đà Nẵng là vùng đất thuộc hai huyện
Hòa Vang và Diên Khánh, phủ Điện Bàn, dinh Quảng Nam (tỉnh Quảng Nam
từ 1832). Căn cứ vào địa bạ triều Nguyễn, phủ Điện Bàn có 2 huyện (Hòa
Vang, Diên Khánh), 12 tổng, 2 thuộc [20, tr.60].
Dưới triều Nguyễn (đến giữa thế kỷ XIX), Đà Nẵng có sự phát triển
mạnh mẽ. Từ chỗ là vùng đất còn ít được quan tâm trong các thế kỷ trước, thời
kỳ này Đà Nẵng rất được triều Nguyễn coi trọng. Đà Nẵng trở thành một đầu
mối giao thông đường biển, một trung tâm quân sự, ngoại giao, giao thương
của cả nước. Các nước phương Tây khi muốn đến đặt quan hệ ngoại giao, giao
thương với nước ta đều phải cập cảng Đà Nẵng. Mặt khác, trước những âm
mưu ngày càng lộ rõ đến từ các nước phương Tây, triều đình Huế đã cho thiết
lập ở Đà Nẵng hệ thống phòng thủ với nhiều thành, đồn lũy, pháo đài và được
trang bị hỏa lực mạnh. Đà Nẵng không chỉ là một thương cảng mà còn là một
quân cảng, một mắt xích trọng yếu trong chính sách phòng thủ bờ biển của
triều Nguyễn. Cũng trong quá trình đó, một đô thị đã được định hình ở Đà
Nẵng dựa trên sự phát triển của các làng xã trung tâm.
Như vậy, từ sau khi gia nhập Đại Việt đến giữa thế kỷ XIX, lịch sử Đà
Nẵng trải qua những thay đổi theo dòng chảy của lịch sử dân tộc. Trong quá

36. 36
trình đó đã diễn ra công cuộc di cư của người Việt vào Đà Nẵng. Sự có mặt
của lưu dân người Việt giúp cho vùng đất này được mở mang, khai phá, các
làng xã được thành lập, tạo nên bộ mặt mới cho Đà Nẵng.
1.5 Quá trình di cư của người Việt vào Đà Nẵng.
Cùng với việc mở rộng lãnh thổ về phía Nam, quá trình lưu dân người
Việt tiến hành cuộc “Nam tiến” đã được diễn ra. Công cuộc di dân của người
Việt vào phương Nam được thực hiện bằng hai con đường: do chính quyền tổ
chức và quá trình di dân tự do.
Từ cuối thế kỷ XIV, đầu thế kỷ XV, lưu dân người Việt đã di cư vào
Đà Nẵng. Nhưng đến năm 1471, khi vua Lê Thánh Tông mang quân đánh
Chiêm Thành, quá trình di cư của người dân theo con đường “tòng chinh lập
nghiệp” của các lưu dân “Bắc địa tùng vương”, vùng đất này mới thực sự
được mở mang, khai phá. Đến khi Nguyễn Hoàng vào trấn trị vùng đất Thuận
Hóa (1558), sau đó là Quảng Nam (1570), quá trình di dân vào Đà Nẵng mới
được đẩy mạnh. Khi người Việt di cư vào đây, cư dân Champa phần lớn đã bỏ
theo vương quốc họ ở phía Nam (từ Phan Rang trở vào), tuy vậy vẫn còn một
bộ phận ở lại. Do vậy, trong thời gian này, vùng đất Thuận Hóa còn hoang sơ.
Lê Quý Đôn dựa vào sách “Minh chí” cho biết: Đầu thế kỷ XV, phủ Thuận
Hóa lãnh 2 châu, 11 huyện mà chỉ có 1470 hộ với 5662 nhân khẩu, ruộng
vườn khai khẩn được chỉ có 72 khoảnh [27, tr.37].
Năm 1403, sau khi nhà Hồ lấy được vùng đất phía Nam sông Thu Bồn
của Champa, đặt làm lộ Thăng Hoa, một lớp người từ Bắc đã di cư vào đây
bằng đường biển: “Hán Thương đem những người không có ruộng mà có của
dời đến Thăng Hoa, biên chế thành quân ngũ. Quan lại ở các bộ, phủ, châu,
huyện xem đất cho họ ở lại. Đến năm sau đưa vợ con đi theo giữa đường bị
bão chết đuối, dân phần nhiều than oán” [80, tr.91].
Theo gia phả tộc Phan ở làng Đà Sơn, Đà Ly (nay là hai xã Hòa Thọ và
Hòa Châu, huyện Hòa Vang, thành phố Đà Nẵng) lập năm Gia Long thứ 5
(1806), ở trang đầu có ghi: “Đà Sơn, Đà Ly nhị xã Phan tộc, phổ chí. Gia

37. 37
Long Bính Dần ngũ niên, tứ nguyệt, thập tứ nhật, Phan tộc Đà Sơn xã trưởng
phái tử tôn Phan Tấn Nguyên, Đà Ly xã thứ phái tử tôn Phan Hữu Nga đồng
bổn tộc đẳng”[81]. Qua đoạn mở đầu cho chúng ta xác định bản phổ chí của
tộc Phan ở Đà Sơn, Đà Ly được lập vào ngày 14, tháng 4, năm 1806 do đại
diện con cháu tộc Phan ở 2 xã Đà Sơn, Đà Ly là Phan Tấn Nguyên và Phan
Hữu Nga đứng tên. Theo bản gia phả này, ông tổ tộc Phan làng Đà Sơn Phan
Công Tiên nguyên là một dòng họ quý tộc của Champa. Trong một vụ biến,
ông đã chạy sang Đại Việt lánh nạn, được vua Trần chấp thuận. Về sau vua
Trần còn gả con gái cho ông, phong quan tước rồi cho về coi giữ vùng đất biên
thùy Hóa Châu. Ông mất vào năm thứ 3, niên hiệu Hồ Khai Đại (1405). Người
con trai trưởng (Phan Công Chánh) về ở ẩn, người con trai thứ Phan Công
Nhâm tiếp tục công việc của triều Hồ. Bản phổ chí chép: “Thứ công tận thâu
trai tịch, tiến yết Hồ công, trá xưng bái hạ tân chánh, phụng lãnh Hồ triều chỉ
mạng dĩ tỵ hiềm nghi. Hồ công tứ yến, nãi chỉ sai công nhận Giao Chỉ lưu dân,
giải Trần tôn thất, Ngô bạn dân, phân tháp các trại khẩn điền. Công niệm dĩ
Trần hệ mẫu tộc, công tuân nhận, hồi xuất hương túc, sức cấu gia cư, mỗi táo
cấp điền ngũ mẫu hoặc thất mẫu quản nghiệp” [81]. (Dịch là: Ông con trai thứ
thâu hết giấy tờ, sổ sách đến yết kiến quan nhà Hồ, nói dối là chào mừng chính
quyền mới và vâng lênh công việc của triều Hồ để tránh hiềm nghi. Viên quan
nhà Hồ thiết đãi yến tiệc rồi giao cho ông nhận số lưu dân Giao Chỉ, tha dòng
tôn thất nhà Trần, dân phản nhà Ngô, chia ở các trại để khẩn ruộng. Ông cũng
nghĩ đến tộc Trần là tộc mẹ, ông bằng lòng nhận lời, về xuất lúa trong kho,
cho làm nhà để ở, mỗi bếp cấp năm bảy mẫu ruộng để quản nghiệp) [81].
Qua bản phổ chí cho thấy, từ cuối thế kỷ XIV, đầu thế kỷ XV, ở Đà
Nẵng đã diễn ra sự cộng cư giữa người Việt và người Chăm. Như vậy, muộn
nhất là từ cuối thế kỷ XIV, đầu thế kỷ XV cư dân người Việt đã vào khai phá
vùng đất Đà Nẵng.
Xét văn bia miếu Lê Khôi ở núi Nam Giới, huyện Thạch Hà, tỉnh Hà
Tĩnh do Nguyễn Như Đỗ soạn, ghi rằng: “Năm Thuận Thiên thứ 3(1430), vua
thấy đất cũ Hóa Châu giáp với Chiêm Thành cần có trọng thần trấn thủ, nên

38. 38
sai ông làm Hành quân tổng quản trấn đất ấy. Ông đến nơi, chiêu tập dân xiêu
dạt, khuyên cấy ruộng, trồng dâu, luyện tập sĩ tốt, giữ vững bờ cõi, chính
nghiêm mà hòa, dân rất yêu kính” [27, tr.40].
Sau chiến thắng năm 1471 của Đại Việt trong cuộc chiến với Champa,
tình hình chính trị, an ninh ở biên cương phía Nam Đại Việt được giải quyết,
vua cho phép dân được vào Thuận Hóa, Quảng Nam khai hoang. Vì vậy, trong
thời gian này công cuộc di dân vào vùng đất Bắc Quảng Nam được đẩy mạnh.
Đây được xem là đợt di dân vào Quảng Nam lớn nhất thời trung đại. “Những
người Việt tiên phong từ miền Bắc và từ Thanh- Nghệ- Tĩnh tràn xuống sinh
cơ, lập nghiệp, vun đắp nền móng quốc gia” [53].
Đối với Đà Nẵng, trong thời kỳ này nhiều tướng theo phò vua Lê
Thánh Tông đã ở lại trấn trị, khai hoang trong đó có Lê Tấn Triều người
Thanh Hóa, ở lại cai quản châu Ngũ Hành (Ngũ Hành Sơn) và tiến hành khai
phá vùng Đông Nam thành phố Đà Nẵng ngày nay [51, tr.750]. Tại Ngũ Hành
Sơn hiện còn có lăng mộ của ông được xây dựng vào cuối thế kỷ XV. Lê
Thanh Quảng: từng theo vua Lê Thánh Tông đi đánh Chiêm Thành. Sau đại
thắng bình Chiêm, ông được vua Lê sai phái trấn trị vùng đất Bắc An Hải
Đầm. Ông qua đời nơi trấn trị, nhân dân địa phương đã xây dựng lăng mộ để
thờ ông [51, tr.751]. Đây chính là những tướng theo phò Lê Thánh Tông trong
cuộc bình Chiêm năm 1471 ở lại Đà Nẵng trấn trị.
Xét bia Trùng tu thánh tự bi của xã Lỗ Giản (thuộc tổng Lỗ Giản,
huyện Hòa Vang, Đà Nẵng) lập tháng 3, năm Nhâm Thân viết: “Điều luôn
luôn ghi nhớ đối với làng ta là các vị tiền hiền của 5 tộc Dương, Hồ, Lê,
Nguyễn, Phạm. Các vị vốn ở đất Bắc, theo vua đi vào Nam kết lập làng xã,
xây dựng đình thờ thần và chùa thờ thánh để phụng sự, thể hiện sự oai linh.
Vào năm Hồng Đức thứ 7 (1476), các vị đã họp lại lập ra một bản hương ước
và thường xuyên có sự xem xét kiểm tra. Hiện bản hương ước đó vẫn còn tự
tích và được đời tuân theo cho đến nay” [dẫn theo 6, tr.40]. Qua bia trên cho

39. 39
thấy, vùng đất Lỗ Giản, thuộc huyện Hòa Vang, Đà Nẵng được năm tộc họ
Dương, Hồ, Lê, Nguyễn, Phạm khai phá từ trước năm 1476.
Năm 1558, Đoan Quận Công Nguyễn Hoàng vào trấn trị Thuận Hóa.
Ông đã cùng gia quyến, họ hàng thân thuộc lên đường vào Nam. Sự kiện này
mở đầu cho một quá trình di cư mới của lưu dân người Việt vào Thuận Hóa,
Quảng Nam. Sách Khâm định Việt sử thông giám cương mục chép: “Thế rồi
nhiều người quê hương ở Tống Sơn và nghĩa dũng ở Thanh Nghệ dắt díu gia
quyến vui vẻ đi theo Gia Dụ” [67, tr.138]. Sau khi vào trấn thủ Thuận Hóa,
với chính sự khoan hòa, vỗ về dân chúng, giáo hóa, tập hợp dân phiêu tán với
nhiều thành phần phức tạp, đã làm cư dân Thuận Hóa yêu mến tin theo, nhiều
cuộc di dân mới được tiếp nhận. Từ đó vùng đất Thuận Hóa trở thành chỗ
dừng chân cho những dân phiêu tán ở Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ.
Về chính sách của Nguyễn Hoàng ở vùng Thuận Hóa, Quảng Nam,
sách Đại Việt sử ký toàn thư chép: “Hoàng vỗ trị mấy chục năm, chính lệnh
khoan hòa, thường ban ân huệ, dùng phép công bằng, chấn chỉnh, khuyên răn
tướng sĩ bản bộ. Cấm chỉ, trừ vỏ bọn hung ác, dân hai trấn đều cảm mến nhân
đức, thay đổi phong tục, chợ búa không nói thách, dân chúng không làm giặc,
cổng ngoài không đóng, thuyền buôn nước ngoài đều tới, buôn bán trao đổi
phải giá, quân lệnh nghiêm cẩn, người người gắng sức. Do vậy họ Mạc không
dòm ngó, trong cõi an cư lạc nghiệp” [48, tr.147].
Sách Khâm định Việt sử thông giám cương mục chép: “Ban đầu Gia Dụ
lập bản doanh ở Ái Tử, vỗ về chăn dắt quân và dân, thu dùng những người hào
kiệt; giảm sưu, nhẹ thuế: lòng người mến phục” [67, tr.138].
Trong thời kỳ chiến tranh Trịnh –Nguyễn (1627 -1672) và thời kỳ phân
liệt Đàng Trong –Đàng Ngoài (nửa cuối thế kỷ XVII -đến nửa cuối thế kỷ
XVIII), các đợt di dân vào Quảng Nam tiếp tục diễn ra. Dải đất Bố Chính –
Nghệ An là chiến trường chính của cuộc chiến tranh phân liệt. Để tránh chiến
tranh, người dân đã dắt díu vào Quảng Nam. Cũng trong khoảng thời gian này,
ở Bắc Bộ và Thanh Hóa nhiều năm bị thiên tai, đói kém, số người chạy vào

40. 40
Nam ngày một nhiều. Bên cạnh đó, tù binh chúa Nguyễn bắt được từ Đàng
Ngoài cũng được đưa đi khai canh. Vào năm Mậu Tý (1648), quân Trịnh đến
xâm lấn, bị quân Nguyễn đánh tan, bắt sống được Gia, Lý, Mỹ và 3 vạn tàn
quân [62, tr.58]. Chúa cùng các tướng tá bàn cách xử lý những tàn quân bị bắt.
Có người cho rằng quân giặc tráo trở để đấy thì sợ binh biến, không bằng
mang họ đi ở chốn núi sâu hay hải đảo để khỏi lo về sau; lại có người cho rằng
giết tướng hiệu đi, còn thì thả về miền Bắc [62, tr.59]. Trước vấn đề này chúa
đã có cách xử lý khôn khéo, chúa nói: “Hiện nay từ miền Thăng – Điện
(Thăng Hoa – Điện Bàn) trở vào Nam đều là đất cũ của người Chiêm, dân cư
thưa thớt, nếu đem chúng an tháp vào đấy, cấp cho ngưu canh điền khí chia ra
từng hộ, từng xóm, tính nhân khẩu cấp cho lương ăn để chúng khai khẩn
ruộng hoang, thời trong mấy năm thuế má thu được có thể đủ giúp quốc dụng,
và sau hai mươi năm, sinh sản ngày nhiều, có thể thêm vào quân số, có gì mà
lo về sau. Bèn tha Gia, Lý và bọn tỳ tướng hơn 60 người về Bắc, rồi chia tản
số binh cho ở các nơi, cứ 50 người làm một ấp, đều cấp lương ăn nửa năm. Lại
lệnh cho nhà giàu bỏ thóc cho họ vay và cho họ tìm lấy những lợi núi, đầm mà
sinh sống. Từ đó từ Thăng, Điện đến Phú Yên, làng mạc liền nhau, về sau
thành hộ khẩu”. [62, tr.59].
Trong trận quân Nguyễn tấn công vùng Bắc Bố Chánh (1655), quân
Trịnh bị thua. Thừa thắng quân Nguyễn tiến chiếm luôn 7 huyện ở phía Nam
sông Cả (Kỳ Hoa, Thạch Hà, Thiên Lộc, Nghi Xuân, Hương Sơn, La Sơn,
Thanh Chương). Trong những năm chiếm đóng (1655 -1661), tướng Nguyễn
Hữu Tiến và Nguyễn Hữu Dật đã sai bắt nhiều trai tráng các huyện Nam sông
Lam đưa vào Đàng Trong [100, tr.56].
Đến đầu thế kỷ XVIII, Thuận Hóa, Quảng Nam không những là nơi
tiếp nhận di dân từ phía Bắc mà còn là nơi xuất phát cho những cuộc di dân
vào vùng đất Nam Bộ. Năm 1698, khi xác lập được chủ quyền đối với vùng
đất Nam Bộ, các chúa Nguyễn đã khuyến khích quan lại, địa chủ giàu có ở
Thuận Hóa, Quảng Nam mộ dân phiêu tán vào Nam khai phá ruộng nương.
Như vậy, vùng Thuận Hóa, Quảng Nam (trong đó có Đà Nẵng) từ chỗ là nơi

41. 41
tiếp nhận lưu dân trở thành nơi xuất phát cho cuộc di dân Nam tiến vào vùng
đất Nam Bộ. Sách Phủ biên tạp lục chép: “Phủ Gia Định, đất Đồng Nai, từ các
cửa biển Cần Giờ, Soài Rạp, cửa Đại, của Tiểu toàn là rừng rậm. Họ Nguyễn
đánh nhau với Cao Miên mà lấy được, mới mộ những dân có vật lực ở xứ
Quảng Nam các phủ Điện Bàn, Quảng Ngãi, Quy Nhơn cho dời tới ở đây, phát
chặt, mở mang thành bằng phẳng, đất đai màu mỡ, cho dân tự chiếm trồng cau
và làm nhà cửa”[27, tr.345].
Như vậy, sang thế kỷ XVIII, vùng đất Thuận Hóa, Quảng Nam từ chỗ
là nơi tiếp nhận lưu dân đã trở thành địa bàn trung chuyển cho công cuộc di
dân vào Nam. Điều này cho thấy vào thế kỷ XVIII vùng đất Thuận – Quảng
(trong đó có Đà Nẵng) về cơ bản đã được khai phá xong, một bộ phận cư dân
lại tiến hành cuộc hành trình mới, đi vào vùng đất Gia Định, Đồng Nai.
Nhìn chung, từ thế kỷ XV cho đến thế kỷ XVII là quá trình di dân vào
khai hoang, lập làng ở Đà Nẵng. Các đợt di dân làm cho vùng đất Đà Nẵng
được khai phá mạnh mẽ, các làng xã được hình thành. Đến cuối thế kỷ XVII,
các làng xã ở Đà Nẵng được khai phá khá hoàn chỉnh. Sự có mặt của lưu dân
sẽ mang lại một sức sống mới cho Đà Nẵng.

42. 42
CHƯƠNG 2.
QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH CÁC LÀNG XÃ VEN SÔNG HÀN
(TRONG CÁC THẾ KỶ XV, XVI, XVII)
2.1. Điều kiện thuận lợi vùng ven sông Hàn.
2.1.1 Vài nét về danh xưng “Hàn”.
“Hàn” là danh xưng gắn liền với lịch sử, địa lý Đà Nẵng. Chúng ta có
thể bắt gặp danh xưng “Hàn” ghép với các địa danh khác như: sông, cảng,
chợ…để chỉ các địa danh ở Đà Nẵng: sông Hàn, Hàn cảng, cửa Hàn, Kẻ Hàn,
Hàn thị…
Về sự xuất hiện của danh xưng “Hàn”, theo Toản tập Thiên Nam tứ chí
lộ đồ thư được lập vào thế kỷ XVII có ghi “Hàn thị” [89, tr.95], hoặc “Hàn
Quảng thị” (chợ Hàn Quảng) [89, tr.92]. Theo Bình Nam đồ của Đoan Quận
Công Bùi Thế Đạt, vẽ năm 1774 có ghi “Hàn thị” (chợ Hàn) [89, tr.148]. Như
vậy danh xưng “Hàn” xuất hiện muộn nhất vào thế kỷ XVII. Về nguồn gốc
danh xưng “Hàn”, có nhiều kiến giải khác nhau, đáng chú ý là một số giả
thuyết sau đây:
- Nguyễn Sinh Duy cho rằng: “Hàn” nguyên là âm Hán – Việt của
Chăm ngữ “Hãng” có nghĩa là dải đất do biển rút cạn để lộ ra, còn Đà Nẵng là
được phiên âm từ tiếng Chăm là “Danak” có nghĩa là cửa sông tiếp giáp biển
[20, tr.14-15].
- Võ Văn Dật lý giải danh xưng “Hàn” có nguồn gốc từ tiếng Hoa.
Theo tác giả: Người Việt đã nghe người Tàu gốc Hải Nam phát âm hai tiếng
“Hiện Cảng” ra thành “Hành Cảng” hay “Hàn Cảng” rồi mô phỏng và Việt
hóa thành danh xưng “Hàn” [17, tr.33]. Theo Võ Văn Dật, sở dĩ gọi “Hiện
Cảng” là do đặc điểm của cửa biển Đà Nẵng ở ngoài khơi, từ phương Bắc đến
phương Nam vào Quảng Nam, tàu thuyền Trung Hoa “dọc theo bờ biển hễ
thấy nơi nào có hòn đảo giống hình con hến thì vào cửa đó, đúng là Hiện Cảng
của xứ Quảng Nam. Vì cửa biển có hòn đảo giống hình con hến, nên gọi là

43. 43
Hiện Cảng” [17, tr.32]. Hòn đảo có hình con hến đó chính là bán đảo Sơn Trà.
Qua khảo sát của tác giả Lưu Trang, ngày nay người Hoa ở Trung Quốc và ở
Việt Nam đều gọi Đà Nẵng là “Hiện Cảng”, mặc dù có khi họ cũng gọi là Đà
Nẵng nhưng viết thì dùng “Hiện Cảng” [96, tr.24].
Như vậy, tác giả Võ Văn Dật đã giải thích danh xưng “Hàn” là tên vay
mượn của người Hoa. Kết hợp với nghiên cứu thực địa cho thấy đây là một sự
lý giải khá hợp lý. Tuy nhiên, tác giả chưa đưa ra được tên địa danh ở Đà
Nẵng mà người địa phương gọi trước khi vay mượn từ “Hàn” của người Trung
Hoa.
2.1.2 Điều kiện tự nhiên vùng ven sông Hàn.
Vùng ven sông Hàn có điều kiện tự nhiên thuận lợi cho việc sinh cơ,
lập nghiệp của lưu dân khi họ đặt chân vào đây.
Sông Hàn có chiều dài khoảng 7km, sâu trung bình từ 5 – 7m và tương
đối rộng, rất thuận lợi cho tàu thuyền đi lại. Ở hạ nguồn sông Hàn có cảng Đà
Nẵng, là một cảng biển nước sâu, rộng thuận lợi cho tàu thuyền neo đậu. Từ
cửa biển Đà Nẵng, tàu thuyền có thể ngược theo sông Hàn xuôi tới Hội An
thông qua sông Cổ Cò (con sông này ngày nay đã bị lấp, chỉ còn lại những
đoạn nhỏ). Có thế nói cảng Đà Nẵng và sông Hàn đã tạo nên những yếu tố
thuận lợi cho sự định cư của cư dân vùng ở ven sông Hàn. Sông Hàn thời bây
giờ còn rất sâu, sự bồi đắp hai bên bờ còn dở dang, sình lầy nhiều.
Ở hữu ngạn sông Hàn (nay thuộc quận Sơn Trà, quận Ngũ Hành Sơn)
là khu vực tương đối hẹp và dài, bằng phẳng với kết cấu nền đất bởi trầm tích
của môi trường cửa sông, cửa biển nên bề mặt chủ yếu là cát. Khu vực này là
một bán đảo nằm kẹp giữa núi, sông Hàn và biển. Ở đây có xứ lớn gọi là xứ
Bà Thân (hay Hà Thân) bao gồm 4 xứ nhỏ: Bà Thân thượng xứ, Bà Thân
trung xứ, Bà Thân hạ xứ và Bà Thân hậu xứ chạy dọc theo sông Hàn. Ngoài ra
ở đây còn có các tiểu xứ: Vĩnh Yên, Bà Mật, Bà Lùng, Cồn Mỗi, Vĩnh Vông,
Vũng Chấp, Nam Sơn, Cồn Nhạn, Bà Đa. Với vùng đất bằng phẳng, kéo dài

44. 44
lại tiếp giáp cả núi, sông, biển, nên đây là nơi dân có thể định cư, khai thác các
nguồn lợi từ tự nhiên.
Ở tả ngạn sông Hàn (thuộc trung tâm thành phố Đà Nẵng ngày nay) là
vùng đất rộng lớn, có tầng đất ổn định sớm, thấp dần từ Tây sang Đông. Do
dòng sông tích tụ lớp cát pha sét màu xám đen tạo nên bề mặt đất mềm xốp, có
lượng dinh dưỡng nhất định cho cây trồng. Đây là vùng nối liền với các tỉnh
Nam – Ngãi (Quảng Nam, Quảng Ngãi) giàu có lâm thổ sản, vốn được mệnh
danh là vùng đất “giàu có nhất thiên hạ”. Ở tả ngạn sông Hàn có các xứ: Bàu
Lác, Rẫy Cu, Giếng Bộng, Tràm Trẹm, Đà Nẵng:
- Xứ Bàu Lác: gọi là Bàu Lác vì vùng này xưa kia có các đầm lầy
(bàu), ở đó mọc rất nhiều cây lác, loại cây dùng để dệt chiếu. Về sau ở xứ này,
người ta trồng sen nên còn gọi xứ Bàu Sen. Xứ này ngày nay nằm cạnh sân
bay Đà Nẵng.
- Xứ Rẫy Cu: nguyên đất này có nhiều cây cao, bụi rậm, có nhiều loại
chim cu sinh sống nên được gọi xứ Rẫy Cu. Xứ này ngày nay thuộc địa phận
các phường Bình Thuận, Hòa Thuận và Khuê Trung.
- Xứ Giếng Bộng: ngày xưa nơi đây có một cái bộng (giếng) nước ngọt,
khá trong và mát, cung cấp nước cho cư dân trong vùng. Giếng này sau được
xây dựng dưới vuông, trên tròn, ngày nay vẫn còn, nằm bên cạnh trường mẫu
giáo Ánh Hồng, đường Trưng Nữ Vương.
- Xứ Tràm Trẹm: nguyên xưa có tên là Cồn Trạm – Hàng hóa của
thương nhân các nước thường bốc xếp tại đây. Sau chính quyền thiết lập các
kho để chứa hàng, nơi đây trở thành nơi trung chuyển hàng hóa đi các nơi. Xứ
này ngày nay thuộc phường Thạch Thang và Thuận Phước, quận Hải Châu [5,
tr.38-39].
Nhìn chung, vùng đất ven tả hữu sông Hàn có điều kiện thuận lợi cho
cư dân sinh sống. Ở đây họ có thể sinh sống bằng nhiều nghề như: trồng trọt,
chăn nuôi, đánh bắt cá, làm nghề thủ công, buôn bán. Do có cảng Đà Nẵng sâu
và an toàn, dòng sông Hàn thuận lợi cho thông thương, đi lại, cộng với việc

45. 45
đây là vùng đất nối liền các tỉnh Nam – Ngãi giàu có về lâm thổ sản, nên vùng
ven sông Hàn có thế mạnh đặc biệt về thương nghiệp. Mặt khác, do vừa gần
biển, vừa gần sông nên vùng ven sông Hàn cũng rất thuận lợi cho các hoạt
động đánh bắt cá, bên cạnh các nghề về nông nghiệp và thủ công nghiệp. Điều
này cho phép những lưu dân vào đây có thể sớm ổn định cuộc sống, phát triển
kinh tế, mở rộng địa bàn cư trú, tạo thuận lợi cho sự hình thành và phát triển
các làng xã ven sông Hàn.
2.2 Công cuộc khai phá, lập làng ở vùng ven sông Hàn từ cuối thế kỷ XV
đến giữa thế kỷ XVI.
2.2.1 Bối cảnh chính trị, xã hội.
Năm 1306, Hóa Châu được sát nhập vào lãnh thổ Đại Việt. Tuy vậy,
vùng đất này đã trải qua 165 năm (1306 -1471) ở trong tình trạng chiến tranh
bất ổn, do diễn ra tranh chấp giữa Champa và Đại Việt. Trước tình hình đó,
năm 1470, vua Lê Thánh Tông xuống chiếu xuất chinh, vua thân chinh mang
quân đi đánh Chiêm Thành.
Năm 1471, quân Đại Việt hạ thành Chà Bàn, ngày 1, tháng 3 bắt sống
Trà Toàn, ngày hôm sau (ngày 2 tháng 3), vua ra lệnh ban sư và đem quân về
lại Thăng Long.
Chiến thắng năm 1471 tạo nên bước ngoặt đối với sự phát triển của
vùng đất Thuận Hóa nói chung, vùng ven sông Hàn nói riêng. Sau chiến thắng
này, tình hình chính trị, an ninh ở Thuận Hóa trở nên ổn định. Tiếp đó “năm
thứ 6, lấy đất Chiêm Thành đặt làm thừa tuyên sứ ty Quảng Nam và vệ Thăng
Hoa, lại đặt tổng binh và án sát, làm tam ty” [27, tr.43].
Nhận thấy tầm quan trọng của vùng đất mới vừa chiếm được, trước khi
rút quân về, vua Lê Thánh Tông đã cho một số tướng lĩnh ở lại trấn trị vùng
đất này như: Trung quân đô thống Phạm Nhữ Tăng, Thượng tể Nguyễn Văn
Lang, Triệu quốc công Lê Tấn Triều và các tướng lĩnh khác như: Lê Tấn
Trung, Phạm Nhữ Dật, Phạm Bá Tôn. Khi tình hình ổn định, một số binh sĩ trở
về quê, hoặc liên lạc với gia đình, bà con thân thuộc, những đồng hương vào