Luận văn: Phương pháp nghiên cứu khoa học lịch sử, HAY

1
MỤC LỤC Trang
Mục lục . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Mở đầu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1. Lí do và mục đích biên soạn tài liệu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến tài liệu tham khảo . . . . 5
3. Phƣơng pháp nghiên cứu, biên soạn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
CHƢƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ NGHIÊN CỨU KHOA
HỌC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.1. Khoa học . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.1.1. Định nghĩa khoa học . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.1.2. Đối tượng, nội dung và nhiệm vụ của khoa học . . . . . . . . . . . . 7
1.1.3. Phân loại khoa học . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.2. Nghiên cứu khoa học . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.2.1. Định nghĩa nghiên cứu khoa học . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.2.2. Đặc điểm của nghiên cứu khoa học . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.2.3. Các loại hình nghiên cứu khoa học . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.2.3.1. Phân loại theo chức năng nghiên cứu . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.2.3.2. Phân loại theo các giai đoạn nghiên cứu . . . . . . . . . . . . . . . 13
1.2.4. Các hình thức của sản phẩm nghiên cứu khoa học . . . . . . . . . 14
1.2.4.1. Đề tài nghiên cứu khoa học . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.2.4.2. Tiểu luận, khóa luận, luận văn, luận án . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.2.4.3. Sách giáo khoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
1.2.4.4. Bài báo khoa học . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
1.3. Khái quát về phƣơng pháp nghiên cứu khoa học . . . . . . . . . . . . . 17
1.3.1. Khái niệm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.3.2. Đặc điểm của phương pháp nghiên cứu khoa học . . . . . . . . . . . 18
1.3.3. Phân loại phương pháp nghiên cứu khoa học . . . . . . . . . . . . . 18
1.4. Vấn đề đạo văn và trích dẫn trong nghiên cứu khoa học . . . . . . . 20
1.4.1. Vấn đề đạo văn trong nghiên cứu khoa học . . . . . . . . . . . . . . . 20
1.4.2. Trích dẫn khoa học . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
CHƢƠNG 2: MỘT SỐ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU CƠ BẢN
TRONG KHOA HỌC LỊCH SỬ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

2
2.1. Một số vấn đề về phƣơng pháp luận sử học . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
2.1.1. Lịch sử và nghiên cứu khoa học lịch sử . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
2.1.1.1. Lịch sử . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
2.1.2. Nghiên cứu khoa học lịch sử . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
2.1.2. Vấn đề tính khoa học và tính đảng trong nghiên cứu lịch sử . . 25
2.1.2.1. Tính khoa học . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2.1.2.2. Tính đảng trong nghiên cứu khoa học . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2.1.2.3. Mối quan hệ giữa tính khoa học và tính đảng . . . . . . . . . . . 27
2.2. Những phƣơng pháp cơ bản trong nghiên cứu khoa học lịch sử . . 27
2.2.1. Phương pháp phân tích - phê bình sử liệu . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
2.2.1.1. Phê bình hình thức . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2.2.1.2. Phê bình nội dung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
2.2.2. Phương pháp lịch sử và phương pháp logic . . . . . . . . . . . . . . . 35
2.2.2.1. Phương pháp lịch sử . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
2.2.2.2. Phương pháp logic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
2.2.2.3. Mối quan hệ giữa phương pháp lịch sử và phương pháp logic 38
2.2.3. Phương pháp so sánh lịch sử . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
2.2.3.1. Phương pháp so sánh đồng đại . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
2.2.3.2. Phương pháp so sánh lịch đại . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
2.2.4. Phương pháp liên ngành trong nghiên cứu lịch sử . . . . . . . . . 41
2.2.4.1. Khái niệm về phương pháp liên ngành. . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2.2.4.2. Vận dụng phương pháp phỏng vấn trong nghiên cứu lịch sử 43
2.2.4.3. Vận dụng nghiên cứu định lượng trong nghiên cứu lịch sử... 45
CHƢƠNG 3: CÁC BƢỚC NGHIÊN CỨU VÀ TRÌNH BÀY CÔNG
TRÌNH KHOA HỌC LỊCH SỬ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
3.1. Các bƣớc cơ bản trong quá trình nghiên cứu khoa học . . . . . . . . 47
3.1.1. Chọn và đặt tên đề tài . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
3.1.1.1. Khái niệm đề tài nghiên cứu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
3.1.1.2. Chọn đề tài . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
3.1.1.3. Đặt tên đề tài . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
3.1.3. Lập thư mục, thu thập và xử lí tư liệu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
3.1.3.1. Lập thư mục . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

3
3.1.3.2. Thu thập tư liệu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
3.1.3.3. Đọc và viết phiếu tư liệu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
3.1.3.4. Xử lí và sắp xếp tư liệu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
3.1.2. Viết đề cương nghiên cứu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
3.1.3. Tiến hành nghiên cứu đề tài . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
3.2. Cách thức trình bày kết quả nghiên cứu đề tài khoa học lịch sử 55
3.2.1. Những quy định chung về cấu trúc của công trình khoa học…. 55
3.2.1.1. Cấu trúc của tiểu luận, khóa luận, luận văn và luận án . . . 55
3.2.1.2. Cấu trúc của một đề tài khoa học . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
3.2.1.3. Cấu trúc nội dung của bài báo khoa học . . . . . . . . . . . . . . . 57
3.2.2. Cách viết báo cáo kết quả nghiên cứu khoa học . . . . . . . . . . . . 57
3.2.2.1. Trình bày trang bìa và phụ bìa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
3.2.2.2. Viết lời cam đoan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
3.2.2.3. Trình bày mục lục,danh mục các bảng biểu và các từ viết tắt 59
3.2.2.4. Viết phần mở đầu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
3.2.2.5. Viết nội dung chính của công trình khoa học lịch sử . . . . . . 63
3.2.2.6. Viết kết luận . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
3.2.2.7. Trình bày tài liệu tham khảo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
3.2.2.8. Phụ lục . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
3.2.3. Viết và trình bày tóm tắt luận án tiến sĩ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
3.3. Những quy định về hình thức của công trình khoa học . . . . . . . . 69
3.2.1. Hình thức trình bày và văn phong khoa học . . . . . . . . . . . . . . . 69
3.2.2. Cách viết trích dẫn trong công trình khoa học . . . . . . . . . . . . . 70
3.2.2.1. Quy định viết trích dẫn đối với khóa luận, luận văn, luận án 70
3.2.2.2. Các hình thức viết trích dẫn khác . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
3.2.3. Quy định về cách viết và sắp xếp tài liệu tham khảo . . . . . . . . . 71
3.2.3.1. Viết tài liệu tham khảo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
3.2.3.2. Sắp xếp tài liệu tham khảo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Tài liệu tham khảo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Phụ lục . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

4
MỞ ĐẦU
1. Lí do và mục đích biên soạn tài liệu
Nghiên cứu khoa học là một phần quan trọng trong chƣơng trình đào tạo
chuyên ngành Lịch sử ở bậc đại học và sau đại học. Đối với chƣơng trình đào tạo
đại học, sinh viên bắt đầu tập làm quen với công tác nghiên cứu khoa học thông qua
việc làm tiểu luận môn học, niên luận và đến năm thứ tƣ, những sinh viên khá, giỏi
sẽ đƣợc thực hiện khóa luận tốt nghiệp (với khối lƣợng công việc tƣơng đƣơng từ 6
đến 8 tín chỉ) để bảo vệ trƣớc Hội đồng chấm khóa luận tốt nghiệp. Đối với bậc sau
đại học, nhiệm vụ nghiên cứu khoa học lại càng đƣợc đặc biệt chú trọng hơn. Bên
cạnh việc làm tiểu luận môn học, sau khi học xong các môn học của chƣơng trình
đào tạo, học viên cao học phải thực hiện một luận văn thạc sĩ (với khối lƣợng công
việc tƣơng đƣơng 12 tín chỉ) và bảo vệ trƣớc Hội đồng chấm luận văn thạc sĩ để
đƣợc công nhận học vị Thạc sĩ.
Đây là một công việc còn khá mới mẻ, cho nên trong quá trình thực hiện, các
sinh viên và học viên cao học thƣờng tỏ ra lúng túng, chƣa nắm rõ quy trình thực
hiện, cấu trúc cơ bản, hình thức trình bày một công trình khoa học, chƣa thành thạo
trong quá trình viết các nội dung của phần mở đầu, kết luận, tóm tắt,... nên phải viết
đi, viết lại nhiều lần. Đồng thời trong quá trình hƣớng dẫn, giảng viên cũng mất
nhiều thời gian và công sức để chỉnh sửa những lỗi hình thức, bố cục và nội
dung,… do sinh viên và học viên chƣa nắm vững những quy định chung về hình
thức cũng nhƣ vận dụng các phƣơng pháp nghiên cứu trong khoa học lịch sử.
Để tạo điều kiện thuận lợi cho công tác nghiên cứu khoa học nói chung và làm
niên luận, khóa luận, luận văn, luận án nói riêng thuộc chuyên ngành lịch sử, chúng
tôi tiến hành biên soạn tài liệu Phương pháp nghiên cứu trong khoa học lịch sử
nhằm trang bị cho sinh viên, học viên chuyên ngành lịch sử những kiến thức, quy
định và kĩ năng nghiên cứu khoa học cơ bản để thực hiện các đề tài nghiên cứu
khoa học và khóa luận tốt nghiệp và luận văn thạc sĩ chuyên ngành lịch sử, phục vụ
cho công tác giảng dạy, học tập và nghiên cứu chuyên ngành Lịch sử tại Trƣờng
Đại học Sài Gòn.

5
2. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến tài liệu tham khảo
Hiện nay, nhiều công trình về “phƣơng pháp nghiên cứu khoa học” đã đƣợc
xuất bản, tiêu biểu nhƣ Phương pháp luận nghiên cứu khoa học của Vũ Cao Đàm
(Nxb Khoa học & Kĩ thuật, 2007), của Nguyễn Văn Hộ và Nguyễn Đăng Bình (Đại
học Thái Nguyên, 2004); Lôgic học và phương pháp nghiên cứu khoa học của Lê
Tử Thành (Nxb Trẻ, 1991); Đi vào nghiên cứu khoa học của GS. Nguyễn Văn Tuấn
(Nxb Tổng hợp Tp. HCM, 2012) .... Các công trình này đã đi sâu nghiên cứu về
những vấn đề chung của nghiên cứu khoa học nhƣ: các khái niệm, cách thức tiến
hành nghiên cứu, giới thiệu các phƣơng pháp khác nhau trong nghiên cứu khoa học.
Đối với vấn đề “Phƣơng pháp nghiên cứu khoa học lịch sử”, hiện nay cũng đã
có một số công trình liên quan đƣợc xuất bản nhƣ: Phương pháp luận sử học của
GS. Phan Ngọc Liên (Nxb ĐHSPHN, 2003); Phương pháp sử học của Nguyễn
Phƣơng (Nxb Sao Mai, Sài Gòn, 1974); Phương pháp lịch sử và phương pháp logic
của Văn Tạo (Viện Sử học, 1995),... Tuy nhiên, các công trình trên chỉ mới đề cập
đến từng phƣơng pháp cụ thể, chƣa bao quát hết những vấn đề liên quan đến quá
trình nghiên cứu khoa học lịch sử, nên chƣa thích hợp với những ngƣời mới bƣớc
đầu nghiên cứu, nhất là đối với sinh viên.
Việc nghiên cứu và biên soạn về “Phương pháp nghiên cứu khoa học lịch
sử” một cách đầy đủ nhằm trang bị cho sinh viên chuyên ngành lịch sử những kiến
thức, kĩ năng và quy định trong nghiên cứu khoa học lịch sử để thực hiện các đề tài
nghiên cứu khoa học và khóa luận tốt nghiệp là rất cần thiết.
3. Phƣơng pháp nghiên cứu, biên soạn
Tài liệu đƣợc nghiên cứu dựa trên cơ sở lập trƣờng quan điểm của chủ nghĩa
Mác – Lênin, chủ trƣơng, đƣờng lối cách mạng của Đảng Cộng sản Việt Nam.
Trong quá trình nghiên cứu, tác giả sử dụng phƣơng pháp phân tích - tổng
hợp, so sánh – đối chiếu và phƣơng pháp chuyên gia.

6
CHƢƠNG 1
MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG
VỀ NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
1.1. Khoa học
1.1.1. Định nghĩa khoa học
Theo từ điển Tiếng Việt, khoa học là “hệ thống tri thức tích lũy trong quá trình
lịch sử và đƣợc thực tiễn chứng minh, phải ánh những quy luật khách quan của thế
giới bên ngoài cũng nhƣ của hoạt động tinh thần của con ngƣời, giúp con ngƣời có
khả năng cải tạo thế giới hiện thực”1
.
Theo Từ điển Bách khoa toàn thƣ Việt Nam, khoa học là:
Hệ thống tri thức về tự nhiên, xã hội và tƣ duy, đƣợc tích luỹ trong
quá trình nhận thức trên cơ sở thực tiễn, đƣợc thể hiện bằng những khái
niệm, phán đoán, học thuyết. Nhiệm vụ của khoa học là phát hiện ra bản
chất, tính quy luật của các hiện tƣợng, sự vật, quá trình, từ đó mà dự báo
về sự vận động, phát triển của chúng, định hƣớng cho hoạt động của con
ngƣời. Khoa học giúp cho con ngƣời ngày càng có khả năng chinh phục
tự nhiên và xã hội. Khoa học vừa là một hình thái ý thức xã hội vừa là
một dạng hoạt động, một công cụ nhận thức2
.
Đại Bách khoa toàn thƣ Liên Xô định nghĩa: “khoa học là hệ thông tri thức về
tự nhiên, về xã hội và tƣ duy, về những qui luật phát triển khách quan của tự nhiên,
xã hội và tƣ duy, hệ thống tri thức lấy đƣợc hình thành trong lịch sử và không
ngừng phát triển trên cơ sở thực tiễn xã hội”3
.
Nhƣ vậy, khoa học có thể hiểu một cách ngắn gọn là hệ thống tri thức về các
sự vật, hiện tƣợng và những quy luật của tự nhiên, xã hội và tƣ duy đƣợc
khám phá, tích lũy trong quá trình tồn tại và phát triển của loài ngƣời.
1
Hoàng Phê (CB) (1994), Từ điển Tiếng Việt, Trung tâm Từ điển học – Nxb Giáo Dục, Hà Nội, tr. 484.
2
Nguồn: http://dictionary.bachkhoatoanthu.gov.vn.
3
Nguyễn Văn Hộ, Nguyễn Đăng Bình (2004), Phương pháp luận nghiên cứu khoa học (Tài liệu dùng cho
các lớp cao học thạc sĩ), Đại học Thái Nguyên, tr. 8.

7
1.1.2. Đối tượng, nội dung và nhiệm vụ của khoa học
Từ các khái niệm khoa học nêu trên, chúng ta có thể xác định đối tƣợng, nội
dung và nhiệm vụ của khoa học nhƣ sau:
Thứ nhất, đối tƣợng của khoa học là thế giới khách quan (tự nhiên và xã hội)
và phƣơng pháp nhận thức thế giới khách quan.
Thứ hai, nội dung của khoa học bao gồm: những tri thức, hiểu biết về thế giới
tự nhiên và xã hội; những nguyên lý, quy luật đƣợc khái quát hóa và kiểm nghiệm
trong thực tiễn; những phƣơng pháp nhận thức và những quy trình vận dụng lý
thuyết khoa học vào sản xuất và đời sống xã hội.
Thứ ba, nhiệm vụ của khoa học là phát hiện ra bản chất, tính quy luật của các
sự vật, hiện tƣợng, từ đó dự báo về sự vận động, phát triển của chúng, định hƣớng
cho hoạt động của con ngƣời và ứng dụng những thành qủa sáng tạo khoa học để
cải tạo thực tiễn.
1.1.3. Phân loại khoa học
Hiện nay, các nhà khoa học có nhiều cách phân loại khoa học khác nhau. Cách
phân loại đƣợc sử dụng khá phổ biến là chia các lĩnh vực khoa học thành ba nhóm
cơ bản nhƣ sau:
Thứ nhất là lĩnh vực Khoa học xã hội và Nhân văn: nghiên cứu về các quy
luật, sự vận động và phát triển của xã hội và tƣ duy nhƣ triết học, chính trị học, kinh
tế học, văn học, tâm lý học, giáo dục học, sử học,…
Thứ hai là Khoa học tự nhiên: nghiên cứu các quy luật về sự vận động và
phát triển của thế giới vật chất nhƣ toán học, vật lý học, hoá học, động vật học, thực
vật học, sinh lý học...
Thứ ba là Khoa học kĩ thuật và Công nghệ: nghiên cứu về sự ứng dụng các
thành tựu của khoa học tự nhiên vào trong lĩnh vực kĩ thuật công nghệ nhằm tìm ra
các máy móc thiết bị mới, các quy trình công nghệ mới.

8
Một cách phân loại khác do các chuyên gia của UNESCO đề xuất gồm có 5
lĩnh vực nhƣ sau4
: Khoa học tự nhiên và khoa học chính xác; Khoa học kỹ thuật;
Khoa học nông nghiệp; Khoa học về sức khoẻ; Khoa học xã hội và nhân văn.
Ngoài ra, Bộ Khoa học và Công nghệ Việt Nam cũng đã ban hành Bảng phân
loại lĩnh vực nghiên cứu khoa học và công nghệ5
, phân các ngành khoa học thành 6
lĩnh vực nhƣ sau: Khoa học tự nhiên; Khoa học kĩ thuật và công nghệ; Khoa học y -
dƣợc; Khoa học nông nghiệp; Khoa học xã hội; Khoa học nhân văn. Trong các lĩnh
vực này cũng đƣợc chia nhỏ thành các chuyên ngành nhƣ sau:
PHÂN LOẠI LĨNH VỰC NGHIÊN CỨU KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ
(Theo Quyết định số 12/2008/QĐ-BKHCN, ngày 4/9/2008 của Bộ trưởng Bộ KH & CN)
1 KHOA HỌC TỰ NHIÊN
Toán học và thống kê
Khoa học máy tính và thông tin
Vật lý
Hoá học
Các khoa học trái đất và môi trƣờng liên quan
Sinh học
Khoa học tự nhiên khác
2 KHOA HỌC KỸ THUẬT VÀ CÔNG NGHỆ
Kỹ thuật dân dụng
Kỹ thuật điện, kỹ thuật điện tử, kỹ thuật thông tin
Kỹ thuật cơ khí
Kỹ thuật hóa học
Kỹ thuật vật liệu và luyện kim
Kỹ thuật y học
Kỹ thuật môi trƣờng
Công nghệ sinh học môi trƣờng
Công nghệ sinh học công nghiệp
Công nghệ nano
Kỹ thuật thực phẩm và đồ uống
4
Dẫn theo: Nguyễn Văn Hộ, Nguyễn Đăng Bình (2004), Phương pháp luận nghiên cứu khoa học (Tài liệu
dùng cho các lớp cao học thạc sĩ), Đại học Thái Nguyên, tr. 21.
5
Ban hành theo Quyết định số 12/2008/QĐ-BKHCN, ngày 04/9/2008 của Bộ Khoa học và Công nghệ.

9
Khoa học kỹ thuật và công nghệ khác
3 KHOA HỌC Y, DƢỢC
Y học cơ sở
Y học lâm sàng
Y tế
Dƣợc học
Công nghệ sinh học trong y học
Khoa học y, dƣợc khác
4 KHOA HỌC NÔNG NGHIỆP
Trồng trọt
Chăn nuôi
Thú y
Lâm nghiệp
Thuỷ sản
Công nghệ sinh học trong nông nghiệp
Khoa học nông nghiệp khác
5 KHOA HỌC XÃ HỘI
Tâm lý học
Kinh tế và kinh doanh
Khoa học giáo dục
Xã hội học
Pháp luật
Khoa học chính trị
Địa lý kinh tế và xã hội
Thông tin đại chúng và truyền thông
Khoa học xã hội khác
6 KHOA HỌC NHÂN VĂN
Lịch sử và khảo cổ học
Ngôn ngữ học và văn học
Triết học, đạo đức học và tôn giáo
Nghệ thuật
Khoa học nhân văn khác

10
Tuy nhiên, những cách phân loại trên cũng chỉ có tính tƣơng đối, bởi vì các
ngành khoa học không đứng độc lập, riêng lẻ mà luôn có mối quan hệ với nhau và
trong thực tế, có những ngành khoa học khó có thể phân định một cách rõ ràng giữa
lĩnh vực này với lĩnh vực khác.
1.2. Nghiên cứu khoa học
1.2.1. Định nghĩa nghiên cứu khoa học
Nghiên cứu: xét về mặt từ nguyên, nghiên có nghĩa là nghiền, nghiền ngẫm,
cứu có nghĩa là tra xét, xem xét. Theo từ điển Tiếng Việt định nghĩa, nghiên cứu là:
“xem xét, tìm hiểu kĩ lƣỡng để nắm vững vấn đề, giải quyết vấn đề hay để rút ra
những hiểu biết mới”6
.
Nghiên cứu khoa học: trong cuốn Logic học và phƣơng pháp luận nghiên cứu
khoa học, Lê Tử Thành định nghĩa: “Nghiên cứu khoa học là tìm kiếm, xem xét,
điều tra (có khi cần cả đến những thí nghiệm) để từ những dữ kiện đã có (kiến thức,
tài liệu, phát minh,…) đạt đến một kết quả mới cao hơn, giá trị hơn”7
.
Nghiên cứu khoa học theo Vũ Cao Đàm (2007) là: “sự tìm kiếm những điều
mà khoa học chƣa biết; hoặc là phát hiện bản chất sự vật, phát triển nhận thức khoa
học về thế giới; hoặc là sáng tạo phƣơng pháp mới và phƣơng tiện kĩ thuật mới để
làm biến đối sự vật phục vụ cho mục tiêu hoạt động của con ngƣời”8
.
Theo Nguyễn Văn Hộ (2004), “Nghiên cứu khoa học là sự tìm hiểu khám phá
những thuộc tính bản chất của sự vật hoặc hiện tƣợng, phát hiện đƣợc quy luật vận
động của chúng, đồng thời vận dụng những quy luật ấy để sáng tạo các giải pháp cải
tạo thế giới khách quan”9
. Hay trong một công trình mới xuất bản gần đây, Nguyễn
Văn Tuấn có đƣa ra định nghĩa về nghiên cứu khoa học nhƣ sau: “Nghiên cứu khoa
học là một hoạt động của con ngƣời nhằm mở rộng tri thức qua các phƣơng pháp
khoa học”10
.
6
Hoàng Phê (Chủ biên)(1994), Từ điển Tiếng Việt, Trung tâm Từ điển học – NXBGD, Hà Nội, tr. 658.
7
Lê Tử Thành (1991), Lôgic học và phương pháp nghiên cứu khoa học, Nxb Trẻ, Tp. HCM, tr. 14.
8
Vũ Cao Đàm (2007), Phương pháp luận nghiên cứu khoa học, Nxb KHKT, Hà Nội, tr. 17.
9
10
Nguyễn Văn Tuấn (2011), Đi vào nghiên cứu khoa học, Nxb Tổng hợp Tp. Hồ Chí Minh.

11
Qua các khái niệm trên cho thấy, nghiên cứu khoa học là quá trình xem xét,
tìm tòi và kiểm chứng thông qua các phƣơng pháp khoa học để phát hiện ra bản chất
của các sự vật, hiện tƣợng, những quy luật của tự nhiên, xã hội và tƣ duy và sáng
tạo ra các phƣơng pháp, giải pháp mới nhằm ứng dụng vào thực tiễn.
1.2.2. Đặc điểm của nghiên cứu khoa học
Bản chất nghiên cứu khoa học là hoạt động sáng tạo của con ngƣời nhằm nhận
thức và cải tạo thế giới tự nhiên và xã hội. Nhiều công trình về phƣơng pháp luận
nghiên cứu khoa học đã có những phân tích tƣơng đối thống nhất về đặc điểm của
hoạt động nghiên cứu khoa học. Theo Nguyễn Văn Hộ và Nguyễn Đăng Bình
(2004), nghiên cứu khoa học có các đặc điểm cơ bản nhƣ sau:
Tính mới, sáng tạo: nghiên cứu khoa học là quá trình khám phá bản chất, quy
luật của thế giới tự nhiên và xã hội mà con ngƣời chƣa biết, hƣớng tới những phát
hiện mới hoặc những sáng tạo. Đây là đặc điểm quan trọng nhất của nghiên cứu
khoa học.
Tính thông tin: là những thông tin về qui luật vận động và phát triển của sự
vật hoặc hiện tƣợng, thông tin về qui trình công nghệ và các tham số đi kèm quy
trình đó.
Tính khách quan: đây là tiêu chuẩn quan trọng đối với hoạt động nghiên cứu
khoa học và nhà nghiên cứu. Bản chất, quy luật của sự vật, hiện tƣợng luôn tồn tại
khách quan, do đó nhà nghiên cứu cần phải tự kiểm chứng những kết luận của mình
để đảm bảo tính chính xác của kết quả nghiên cứu.
Tính tin cậy: một sản phẩm khoa học phải có độ tin cậy, đƣợc kiểm chứng
nhiều lần trong những điều kiện khác nhau chứ không thể là một phát hiện mang
tính ngẫu nhiên. Do đó, khi trình bày một kết quả nghiên cứu, ngƣời nghiên cứu cần
chỉ rõ những điều kiện, những nhân tố và phƣơng tiện thực hiện (nếu có).
Tính rủi ro: trong nghiên cứu khoa học, một nghiên cứu có thể đi đến thành
công, nhƣng cũng có thể bị thất bại. Đây là điều không mong muốn trong nghiên
cứu khoa học, nhƣng nó cũng đƣợc xem nhƣ một kết quả, giúp những ngƣời đi sau
không phạm sai lầm tƣơng tự, tránh lãng phí các nguồn lực nghiên cứu.

12
Tính kế thừa: trong nghiên cứu khoa học, không có một nghiên cứu nào bắt
đầu từ chỗ hoàn toàn trống không về kiến thức, mà thƣờng kế thừa các kết quả
nghiên cứu của các lĩnh vực khoa học khác nhau và của các nhà nghiên cứu đi
trƣớc. Hay nói cách khác, ngƣời nghiên cứu phải biết đứng trên vai của những
ngƣời không lồ.
Tính cá nhân: các công trình nghiên cứu khoa học luôn mang dấu ấn cá nhân
của ngƣời nghiên cứu. Vai trò của cá nhân trong sáng tạo khoa học luôn mang tính
quyết định, thể hiện trong tƣ duy cá nhân và chủ kiến của cá nhân.
Tính phi kinh tế: lao động khoa học khó có thể định lƣợng một cách rõ ràng,
thiết bị chuyên dụng dùng trong nghiên cứu khoa học cũng không thể khấu hao nhƣ
những thiết bị sản xuất thông thƣờng và hiệu quả kinh tế của nghiên cứu khoa học
cũng không thể xác định bởi tính ảnh hƣởng lâu dài và đa dạng của nó.
1.2.3. Các loại hình nghiên cứu khoa học
1.2.3.1. Phân loại theo chức năng nghiên cứu
Phân loại phƣơng pháp nghiên cứu khoa học theo chức năng nghiên cứu là
cách phân loại căn cứ vào chức năng, nhiệm vụ của hoạt động nghiên cứu. Cách
phân loại này đƣợc đề cập đến trong các công trình về phƣơng pháp luận nghiên
cứu khoa học. Theo Vũ Cao Đàm (2007), căn cứ theo chức năng nghiên cứu, có thể
chia thành các loại hình nhƣ sau:
Nghiên cứu mô tả: là loại hình nghiên cứu nhằm đƣa ra hệ thống tri thức để
nhận dạng sự vật hiện tƣợng, giúp phân biệt bản chất của sự vật, hiện tƣợng này với
sự vật, hiện tƣợng khác. Nội dung mô tả bao gồm mô tả hình thái, mô tả động thái,
mô tả định tính (tức là các đặc trƣng về chất của sự vật) và mô tả định lƣợng (nhằm
chỉ rõ các đặc trƣng về lƣợng của sự vật).
Nghiên cứu giải thích: là những nghiên cứu nhằm giải thích nguyên nhân dẫn
đến sự hình thành và quy luật chi phối quá trình vận động của sự vật, hiện tƣợng.
Nội dung của nghiên cứu giải thích bao gồm: giải thích nguồn gốc, động thái, cấu
trúc, tƣơng tác, hậu quả, quy luật chung chi phối quá trình vận động và phát triển
của sự vật, hiện tƣợng.

13
Nghiên cứu giải pháp là loại hình nghiên cứu nhằm sáng tạo các giải pháp,
các sự vật mới chƣa từng tồn tại. Khoa học không bao giờ dừng lại ở mô tả và giải
thích, mà luôn hƣớng vào sự sáng tạo các giải pháp nhằm cải tạo và làm biến đổi thế
giới tự nhiên và xã hội.
Nghiên cứu dự báo là loại hình nghiên cứu nhằm phát hiện ra những triển
vọng, những khả năng và xu hƣớng phát triển mới của sự vật hiện tƣợng phục vụ
cho sự phát triển của khoa học và thực tiễn cuộc sống.
1.2.3.2. Phân loại theo các giai đoạn nghiên cứu
Trong hoạt động nghiên cứu khoa học, nhà khoa học sẽ đi từ việc khám phá ra
những tri thức, quy luật cơ bản có tính nền tảng đến vận dụng những tri thức, quy
luật đó vào thực tiễn để cải tạo hiện thực, phục vụ cho cuộc sống của con ngƣời.
Căn cứ vào mục tiêu và sản phẩm của từng giai đoạn nghiên cứu, các nhà khoa học
đã phân nghiên cứu khoa học thành các loại hình nhƣ sau:
Nghiên cứu cơ bản là loại hình nghiên cứu hƣớng đến việc “tìm tòi, sáng tạo
ra những tri thức mới, những giá trị mới cho nhân loại. Nghiên cứu cơ bản đi sâu
khám phá bản chất và quy luật vận động và phát triển của thế giới ở cả hai phía vi
mô và vĩ mô. Tri thức sáng tạo từ nghiên cứu cơ bản là tri thức nền tảng cho mọi
quá trình nghiên cứu và ứng dụng tiếp theo”11
.
Kết quả của nghiên cứu cơ bản là những phân tích lý luận, những quy luật,
định luật, định lý làm cơ sở lý thuyết mang tính chất nền tảng cho nhiều ngành khoa
học ứng dụng khác.
Nghiên cứu ứng dụng là loại hình nghiên cứu nhằm “tìm cách vận dụng
những tri thức cơ bản để tạo ra những quy trình công nghệ mới, những nguyên lý
mới trong quản lý kinh tế và xã hội” 12
.
Sản phẩm của nghiên cứu ứng dụng là những giải pháp công nghệ mới, vật
liệu mới, sản phẩm mới,… Tuy đƣợc gọi là nghiên cứu ứng dụng, nhƣng để đƣa
11
các lớp cao học thạc sĩ), Đại học Thái Nguyên, tr.31-32.
12

14
những kết quả của nghiên cứu ứng dụng đó vào thực tế sản xuất, phục vụ cuộc sống
thì phải tiến hành một loại hình nghiên cứu khác đó là nghiên cứu triển khai.
Nghiên cứu triển khai là loại hình nghiên cứu hƣớng đến việc “tìm khả năng
áp dụng đại trà các kết quả nghiên cứu ứng dụng vào thực tế sản xuất và đời sống xã
hội, tạo ra các mô hình chế biến thông tin khoa học thành ra sản phẩm tinh thần hay
vật chất”13
. Đây là quá trình vận dụng các kết quả của nghiên cứu ứng dụng để “đƣa
ra các hình mẫu với những tham số khả thi về kĩ thuật”14
.
1.2.4. Các hình thức của sản phẩm nghiên cứu khoa học
Sản phẩm khoa học là kết quả sáng tạo có tính kế thừa từ những thành tựu
trƣớc đó, nó không ngừng đƣợc bổ sung và hoàn thiện cùng với quá trình phát triển
của xã hội loài ngƣời. Đó là hệ thống thông tin mới về thế giới và những giải pháp
cải tạo thế giới hoặc cũng có thể là phƣơng pháp mới; là những luận điểm khoa học
đã đƣợc chứng minh hoặc bác bỏ nhƣ các định lí, định luật trong khoa học tự nhiên,
những phát hiện mới, những quy luật trong khoa học xã hội và nhân văn, những
nguyên lí, quy trình công nghệ, phát minh, sáng chế trong lĩnh vực kĩ thuật và công
nghệ, những phƣơng pháp nghiên cứu mới,....
Hình thức của sản phẩm nghiên cứu khoa học rất đa dạng và phong phú, nó
gồm có các dạng sản phẩm cụ thể nhƣ sau:
1.2.4.1. Đề tài nghiên cứu khoa học
Đề tài nghiên cứu khoa học là một công trình khoa học và công nghệ đƣợc tiến
hành nhằm phát hiện quy luật, mô tả, giải thích nguyên nhân hoặc sáng tạo nguyên
lý, những giải pháp, can thiệp, sáng chế,... phục vụ cho những yêu cầu phát triển
của khoa học và những vấn đề nảy sinh trong thực tiễn xã hội.
Đề tài nghiên cứu khoa học đƣợc phân thành các loại: đề tài nghiên cứu khoa
học cấp Nhà nƣớc, đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ/tỉnh (loại này gồm có hai
loại: đề tài trọng điểm và đề tài thƣờng) và đề tài nghiên cứu khoa học cấp cơ sở.
13
14
Vũ Cao Đàm (2007), Phương pháp luận nghiên cứu khoa học, Nxb KH&KT, Hà Nội, tr. 22.

15
1.2.4.2. Tiểu luận, khóa luận, luận văn, luận án
Tiểu luận: theo từ điển Tiếng Việt, “tiểu luận là một bài viết nhỏ có tính chất
bƣớc đầu tập nghiên cứu”15
. Nghiên cứu và viết tiểu luận là một trong những công
việc mà ngƣời học phải thực hiện trong quá trình học tập tại trƣờng đại học. Hiện
nay, ở nhiều trƣờng đại học, môn học “thực hành nghiên cứu khoa học”, “bài tập
niên luận” đƣợc đƣa vào chƣơng trình đào tạo.
Ngoài ra, trong quá trình đào tạo ở bậc đại học và sau đại học hiện nay, việc tự
học và tự nghiên cứu đƣợc rất đƣợc chú trọng. Viết tiểu luận môn học là một trong
những hình thức tự học, tự nghiên cứu của sinh viên ngoài giờ lên lớp nhằm phát
huy tính tích cực, chủ động, năng động sáng tạo của sinh viên.
Mục đích viết tiểu luận là giúp cho sinh viên bƣớc đầu làm quen với việc
nghiên cứu khoa học, tự mình đọc các tài liệu, xử lý tài liệu, sắp xếp các ý tƣởng
thành một văn bản để chứng minh một vấn đề đƣợc đặt ra, qua đó góp phần mở
rộng kiến thức và hình thành các kĩ năng tự học, tự nghiên cứu của sinh viên, giúp
cho sinh viên bƣớc đầu có đƣợc một số kinh nghiệm để tiến tới thực hiện những
công trình khoa học lớn hơn nhƣ đề tài nghiên cứu khoa học khóa luận tốt nghiệp,
luận văn thạc sĩ,...
Khóa luận tốt nghiệp đại học: là chuyên khảo về một vấn đề khoa học do
một ngƣời viết16
nhằm mục đích rèn luyện phƣơng pháp và kỹ năng nghiên cứu
khoa học, thể nghiệm kết quả sau một khóa đào tạo đại học, cao đẳng thuộc lĩnh vực
khoa học xã hội nhân văn, khoa học tự nhiên hoặc khoa học kĩ thuật. Theo quy chế đào
tạo theo học chế tín chỉ của các trƣờng đại học hiện nay, khóa luận tốt nghiệp đại học
đƣợc xem nhƣ một môn học (tƣơng đƣơng từ 6 đến 8 tín chỉ), sau khi đƣợc Hội đồng
chấm khoa luận đánh giá và cho điểm, kết quả của khóa luận sẽ đƣợc ghi vào bảng
điểm để tính điểm trung bình chung học tập toàn khóa học.
Luận văn thạc sĩ: là một công trình nghiên cứu khoa học của học viên cao
học, “thể hiện đƣợc các kiến thức về lý thuyết và thực hành trong lĩnh vực chuyên
15
Hoàng Phê (CB) (1994), Từ điển Tiếng Việt, Trung tâm Từ điển học – Nxb Giáo Dục, Hà Nội, tr.958.
16
Hiện nay, một số trƣờng đại học nhƣ Trƣờng Đại học Sài Gòn, Trƣờng Đại học Đồng Tháp, cho phép làm
khóa luận tốt nghiệp theo nhóm từ 2 đến 3 sinh viên.

16
môn, phƣơng pháp giải quyết vấn đề đã đặt ra. Các kết quả của luận văn phải chứng
tỏ tác giả đã biết vận dụng phƣơng pháp nghiên cứu và những kiến thức đƣợc trang
bị trong quá trình học tập để xử lý đề tài”17
và “Luận văn phải có giá trị khoa học,
giá trị thực tiễn, giá trị văn hoá, đạo đức và phù hợp với thuần phong mỹ tục của
ngƣời Việt Nam”18
. Sau khi hoàn thành, học viên sẽ bảo vệ luận văn trƣớc Hội đồng
chấm luận văn thạc sĩ để đƣợc công nhận học vị thạc sĩ.
Luận án tiến sĩ: là một công trình nghiên cứu khoa học sáng tạo của chính
nghiên cứu sinh, có đóng góp về mặt lý luận và thực tiễn trong lĩnh vực nghiên cứu
hoặc giải pháp mới có giá trị trong việc phát triển, gia tăng tri thức khoa học của
lĩnh vực nghiên cứu, giải quyết sáng tạo các vấn đề của ngành khoa học hay thực
tiễn kinh tế - xã hội”19
. Sau khi hoàn thành luận án, nghiên cứu sinh sẽ bảo vệ các
luận điểm khoa học mới của mình trƣớc Hội đồng chấm luận án tiến sĩ để đƣợc
công nhận học vị tiến sĩ.
1.2.4.3. Sách giáo khoa
Sách giáo khoa là một loại công trình khoa học đƣợc biên soạn theo chƣơng
trình đƣợc Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành. Nội dung sách giáo khoa trình bày về
những kiến thức cơ bản, hiện đại và có tính phổ thông của một ngành khoa học cụ
thể, phục vụ cho việc dạy – học ở nhà trƣờng phổ thông. Ví dụ nhƣ: Sách giáo khoa
Lịch sử 10, Sách giáo khoa Toán học 11,…
1.2.4.4. Bài báo khoa học
Vũ Cao Đàm (2007) định nghĩa:
Bài báo khoa học đƣợc viết để công bố trên các tạp chí chuyên môn
hoặc trong hội nghị khoa học nhằm nhiều mục đích, nhƣ công bố một ý
tƣởng khoa học; công bố từng kết quả riêng biệt của một công trình dài
hạn; công bố kết quả nghiên cứu toàn bộ công trình; đề xƣớng một cuộc
17
Thông tƣ số: 10/2011/TT-BGDĐT ngày 28/02/2011 của Bộ trƣởng Bộ Giáo dục và Đào tạo.
18
Thông tƣ 15/2014/TT-BGDĐT, ngày 15 tháng 5 năm 2014 của Bộ Giáo dục và Đào tạo về việc ban hành quy
chế đào tạo trình độ thạc sĩ.
19
Thông tƣ 05/2012/TT-BGDĐT, ngày 15/02/2012 về việc sửa đổi, bổ sung một số điều của Quy chế đào tạo
trình độ tiến sĩ của Bộ trƣởng Bộ Giáo dục và Đào tạo.

17
tranh luận trên tạp chí hoặc hội nghị khoa học; tham gia tranh luận trên
các tạp chí hoặc hội nghị khoa học20
.
Theo Lê Tử Thành (1991):
Bài báo khoa học là một tác phẩm khoa học thu nhỏ, trình bày một
đề tài khoa học nào đó một cách có hệ thống. Những ý kiến của tác giả
dựa trên những bằng chứng (luận cứ) chắc chắn và đƣợc sắp xếp, kết nối
với nhau (luận cứ) một cách mạch lạc và hợp lí. Tất cả những yếu tố vừa
kể đƣợc trình bày một cách súc tích, hạn chế, thu hẹp về khối lƣợng21
.
Theo Nguyễn Văn Tuấn (2011), “bài báo khoa học (tiếng Anh: “Scientific
paper” hay có khi viết tắt là paper) là một bài báo có nội dung khoa học đƣợc công
bố trên một tập san khoa học (scientific journal) đã qua hệ thống bình duyệt (peer-
review) của tập san”22
.
Và bài báo khoa học có nhiều hình thức khác nhau, giá trị của chúng cũng
không giống nhau, cụ thể có các dạng nhƣ sau: thứ nhất là những bài báo mang tính
cống hiến nguyên thủy (original contributions); thứ hai là những bài báo nghiên
cứu ngắn; thứ ba là những báo cáo trƣờng hợp (case reports); thứ tư là những bài
điểm báo (reviews); thứ năm là bài xã luận (editorials). thứ sáu là những thƣ cho
tòa soạn (letters to the editor); thứ bảy là những bài báo trong các kỉ yếu hội nghị23
.
1.3. Khái quát về phƣơng pháp nghiên cứu khoa học
1.3.1. Khái niệm
Phƣơng pháp là hệ thống những cách tiến hành các hoạt động nhằm thực hiện
một công việc cụ thể một cách có hiệu quả với chi phí (sức lực, thời gian và tiền
bạc) thấp nhất.
Phƣơng pháp nghiên cứu khoa học là hệ thống những cách thức dùng để
nhận thức thế giới khách quan, bao gồm những quan điểm tiếp cận, quy trình, các
20
Vũ Cao Đàm (2007), Phương pháp luận nghiên cứu khoa học, Nxb KHKT, Hà Nội, tr. 139.
21
Lê Tử Thành (1991), Lôgic học và phương pháp nghiên cứu khoa học, Nxb Trẻ, Tp. HCM, tr. 27-28.
22
Nguyễn Văn Tuấn (2011), Đi vào nghiên cứu khoa học, Nxb Tổng hợp Tp. HCM – Thời báo Kinh tế Sài
Gòn, Tp. Hồ Chí Minh, tr. 135.
23
Xem thêm: Nguyễn Văn Tuấn (2011), Đi vào nghiên cứu khoa học, Nxb Tổng hợp Tp. HCM – Thời báo
Kinh tế Sài Gòn, Tp. Hồ Chí Minh, tr. 135 -140.

18
thao tác cụ thể tác động vào đối tƣợng để làm bộc lộ bản chất của đối tƣợng. Nói
cách khác, phƣơng pháp là cách thức nghiên cứu dƣới góc độ lý thuyết hoặc thực
nghiệm một hiện tƣợng hay quá trình nào đó, là con đƣờng dẫn nhà khoa học đạt tới
mục đích sáng tạo.
1.3.2. Đặc điểm của phương pháp nghiên cứu khoa học
Thứ nhất, phƣơng pháp là cách làm việc của chủ thể (ngƣời nghiên cứu)
nhằm vào khách thể và đối tƣợng đƣợc nghiên cứu, vì vậy nó vừa mang tính chủ
quan, vừa mang tính khách quan. Mặt chủ quan của phƣơng pháp chính là năng lực
nhận thức, kinh nghiệm hoạt động sáng tạo của chủ thể. Mặt khách quan là phƣơng
pháp phải gắn liền với đối tƣợng, đặc điểm của đối tƣợng sẽ chỉ dẫn và quyết định
cách lựa chọn phƣơng pháp làm việc của nhà nghiên cứu.
Thứ hai, mục đích nghiên cứu các đề tài khoa học sẽ quyết định việc tìm tòi
và lựa chọn phƣơng pháp nghiên cứu và ngƣợc lại. Nếu lựa chọn phƣơng pháp
chính xác, phù hợp thì sẽ làm cho mục đích nghiên cứu đạt tới nhanh hơn và đôi khi
vƣợt quá yêu cầu dự kiến ban đầu.
Thứ ba, phƣơng pháp nghiên cứu gắn chặt với nội dung của các vấn đề cần
nghiên cứu (mục tiêu - nhiệm vụ nghiên cứu). Nội dung làm việc quy định phƣơng
pháp làm việc. Vì vậy, trong mỗi đề tài phải có những phƣơng pháp cụ thể, trong
mỗi ngành khoa học có những phƣơng pháp đặc trƣng.
Thứ tư, phƣơng pháp nghiên cứu khoa học luôn cần có các công cụ, thiết bị
hỗ trợ. Căn cứ vào đối tƣợng nghiên cứu mà nhà khoa học chọn phƣơng pháp
nghiên cứu, tùy theo yêu cầu của phƣơng pháp mà lựa chọn các phƣơng tiện, thiết
bị hỗ trợ phù hợp cho quá trình nghiên cứu.
1.3.3. Phân loại phương pháp nghiên cứu khoa học
Trong nghiên cứu khoa học nói chung, các nhà nghiên cứu thƣờng phân ra làm
nhiều chuyên ngành nghiên cứu khác nhau nhƣ: khoa học xã hội và nhân văn, khoa
học tự nhiên, khoa học kĩ thuật và công nghệ. Từ đây, các nhà khoa học lại chia nhỏ
ra thành những chuyên ngành nghiên cứu hẹp hơn nhƣ: xã hội học, tâm lí học, triết
học, sử học, toán học…

19
Tƣơng ứng với mỗi chuyên ngành nghiên cứu trên sẽ có những phƣơng pháp
nghiên cứu đặc thù riêng dựa trên những tiêu chuẩn của phƣơng pháp nghiên cứu
khoa học nói chung. Với một hệ thống phƣơng pháp nghiên cứu khoa học hết sức
phong phú nhƣ vậy, việc phân loại cũng khó có sự thống nhất. Dƣới đây là hai cách
phân loại phổ biến:
Thứ nhất, căn cứ vào phạm vi sử dụng, các phƣơng pháp nghiên cứu khoa học
đƣợc chia thành hai nhóm là: phƣơng pháp nghiên cứu chung và phƣơng pháp
nghiên cứu chuyên biệt.
Phƣơng pháp nghiên cứu chung dành cho một nhóm ngành nhƣ: phƣơng pháp
thống kê dành cho các ngành khoa học xã hội, phƣơng pháp duy vật biện chứng
dành cho các ngành khoa học xã hội và nhân văn,…
Phƣơng pháp nghiên cứu chuyên biệt (đặc thù) dành riêng cho những chuyên
ngành hoặc một lĩnh vực cụ thể nhất định. Chẳng hạn nhƣ: nhóm phƣơng pháp
nghiên cứu của khoa học lịch sử (phƣơng pháp lịch sử và phƣơng pháp logic,
phƣơng pháp so sánh lịch sử); nhóm phƣơng pháp nghiên cứu xã hội học (quan sát,
phỏng vấn, thống kê),…
Thứ hai, căn cứ vào tính chất nghiên cứu, các phƣơng pháp nghiên cứu khoa
học đƣợc chia làm hai nhóm nhƣ sau:
Nhóm phương pháp nghiên cứu lý thuyết (định tính): là nhóm các phƣơng
pháp thu thập thông tin khoa học trên cơ sở nghiên cứu các văn bản, tài liệu đã có
và bằng các thao tác tƣ duy lôgic để rút ra kết luận khoa học cần thiết.
Các phƣơng pháp theo nhóm phân loại này gồm: Phƣơng pháp phân tích, phê
bình tài liệu, phƣơng pháp phân loại hệ thống hoá lý thuyết, phƣơng pháp mô hình
hoá, phƣơng pháp lịch sử, phƣơng pháp logic, so sánh, tổng hợp,…
Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn (định lượng): là nhóm phƣơng pháp
trực tiếp tác động vào đối tƣợng nghiên cứu để làm bộc lộ bản chất và các quy luật
vận động của đối tƣợng ấy. Nhóm phƣơng pháp này bao gồm: phƣơng pháp phỏng
vấn, điều tra, khảo sát, phƣơng pháp quan sát, phƣơng pháp thực nghiệm khoa học,
thí nghiệm,…

20
Những cách phân loại phƣơng pháp nghiên cứu khoa học nhƣ trên chỉ mang
tính tƣơng đối, trong thực tế nghiên cứu khoa học, việc sử dụng các phƣơng pháp
nghiên cứu thƣờng có tính liên ngành.
1.4. Vấn đề đạo văn và trích dẫn trong nghiên cứu khoa học
1.4.1. Vấn đề đạo văn trong nghiên cứu khoa học
Đạo văn là một hình thức gian lận khoa học khá phổ biến trong nghiên cứu
khoa học, nhất là trong bối cảnh công nghệ thông tin phát triển mạnh mẽ nhƣ hiện
nay. Trong thời gian gần đây, nhiều sự kiện liên quan đến nạn đạo văn (tranh chấp
bản quyền tác giả, sao chép luận văn, luận án và công trình khoa học,…) ở Việt
Nam bị phát hiện và công bố trên các phƣơng tiện truyền thông24
.
Theo định nghĩa của Trƣờng Đại học Kinh tế Tp. Hồ Chí Minh thì:
Đạo văn là việc sử dụng có hoặc không có chủ ý của ngƣời viết
những câu văn, đoạn văn, số liệu và ý tƣởng của ngƣời khác vào công
trình khoa học (luận văn, luận án,…) của mình mà không có những chỉ
dẫn/thừa nhận tác giả của những nội dung đã trích.
Khi ngƣời viết sử dụng, sao chép, trích dẫn những câu văn, đoạn
văn, số liệu và ý tƣởng của ngƣời khác mà không thông tin cho ngƣời
đọc biết tác giả của những điều đã đƣợc trích dẫn đó, thì đƣợc xác định là
phạm lỗi đạo văn25
.
Các hình thức của đạo văn gồm có:
1. Sử dụng công trình của ngƣời khác mà cam đoan rằng đó là của mình.
24
Trƣờng Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia TP. HCM đã ra quyết định hủy bỏ kết
quả chấm luận văn và thu hồi bằng thạc sĩ số 00443/71KH2 của học viên Nguyễn Thị Minh Tâm, chuyên
ngành Giảng dạy tiếng Anh, khóa 2002-2005.
Vào năm 2006, học viên Nguyễn Thị Minh Tâm bảo vệ luận văn thạc sĩ, sau đó đƣợc cấp bằng thạc sĩ số
00443/71KH2. Khi tham khảo luận văn của Nguyễn Thị Minh Tâm lƣu trữ tại thƣ viện Trƣờng Đại học Khoa
học xã hội và Nhân văn, một cá nhân phát hiện luận văn này phần lớn đƣợc sao chép từ luận văn của một
ngƣời đã bảo vệ thành công trƣớc đó, liền báo cho lãnh đạo nhà trƣờng.
Trƣờng đã lập hội đồng thẩm định và kết luận học viên Nguyễn Thị Minh Tâm đã có hành vi sao chép
luận văn, vi phạm quy chế đào tạo sau đại học của Đại học Quốc gia TP. HCM [Tin tức Báo Ngƣời Lao
động, Thứ Ba, 23/08/2011].
25
Trƣờng Đại học Kinh tế Tp. Hồ Chí Minh (2013), Quy định hình thức xử lí đạo văn (Công văn số
3151/QyĐ-ĐHKT-VSĐH, ngày 31/10/2013 của Hiệu trưởng Trưởng Đại học Kinh tế Tp. HCM), tr. 1.

21
2. Sao chép quá nhiều từ một công trình (mặc dù có chỉ ra nguồn
trích) để hình thành một phần lớn công trình của mình.
3. Không dẫn nguồn đã trích khi thay đổi từ ngữ, di chuyển từ, cụm
từ, ý tƣởng của tác giả khác, gắn các cụm từ của các nguồn khác nhau và
chỉnh sửa lại trong bài viết, thay đổi từ ngữ hoặc cụm từ, nhƣng giữ
nguyên cấu trúc của đoạn văn hoặc bài văn.
4. Cung cấp không chính xác về tác giả, nguồn của thông tin đƣợc
trích dẫn (thông tin là của tác giả A, nhƣng ngƣời viết ghi nguồn trích là
của tác B; nguồn thông tin là từ bài viết chƣa đƣợc xuất bản, nhƣng đƣợc
ghi dƣới dạng bài báo, sách đƣợc xuất bản)26
.
Tại Trƣờng Đại học Hoa Sen, những hành vi bị xem là đạo văn gồm:
Sao chép nguyên văn 02 (hai) câu liên tiếp mà không dẫn nguồn
đúng quy định;
Sao chép nguyên văn 03 (ba) câu không liên tiếp mà không dẫn
nguồn đúng quy định;
Diễn đạt lại (rephrase) hoặc dịch (translate) toàn bộ một ý nào đó
của ngƣời khác mà không dẫn nguồn đúng quy định;
Sử dụng hơn 30% nội dung của một báo cáo cuối kỳ do chính mình
viết để nộp cho 2 lớp khác nhau (cùng học kỳ hoặc khác học kỳ) mà
không có sự đồng ý của giảng viên;
Sao chép một phần hoặc toàn bộ bài làm của ngƣời khác27
.
Ngoài ra, theo GS. Nguyễn Văn Tuấn, một hình thức nữa cũng đƣợc xem là
đạo văn, đó là “lấy ý tƣởng của ngƣời khác nhƣng viết lại câu văn mà không ghi
nguồn; mua luận văn/luận án từ chợ luận văn/luận án trên Internet”28
.
26
Trƣờng Đại học Kinh tế Tp. Hồ Chí Minh (2013), Quy định hình thức xử lí đạo văn (Công văn số
3151/QyĐ-ĐHKT-VSĐH, ngày 31/10/2013 của Hiệu trưởng Trưởng Đại học Kinh tế Tp. HCM), tr. 1-2.
27
Trƣờng Đại học Hoa Sen (2012), Quy định về việc phòng chống đạo văn tại Đại học Hoa Sen (Bản phác
thảo), Nguồn: http://thuvien.hoasen.edu.vn/ho-tro/huong-dan/chuyen-de-phong-tranh-dao-van/(truy cập vào
lúc 16h00, ngày 20/4/2014).
28
Báo Sinh viên Việt Nam, ngày 15/06/2012].

22
Trong nghiên cứu khoa học, lỗi đạo văn đƣợc xem lỗi vi phạm về đạo đức của
nhà khoa học, đồng thời hành vi này còn vi phạm luật về sở hữu trí tuệ. Do đó, khi
công trình khoa học bị phát hiện đạo văn (dù cố tình hay vô ý), các cơ quan quản lí,
các cơ sở đào tạo sẽ có những biện pháp xử lí thích đáng29
và đặc biệt nghiêm trọng
hơn là bị cộng đồng khoa học lên án, tẩy chay. Cụ thể, trong quy chế đào tạo của Bộ
Giáo dục và Đào tạo và một số cơ sở đào tạo đại học ở Việt Nam nhƣ Trƣờng Đại
học Kinh tế Tp. Hồ Chí Minh và Trƣờng Đại học Hoa Sen đã ban hành quy định về
trích dẫn và xử lí các hành vi đạo văn đã có những quy định và chế tài xử lí hành vi
đạo văn của sinh viên, học viên cao học và nghiên cứu sinh:
1.4.2. Trích dẫn khoa học
Việc sƣu tầm tài liệu và sử dụng chúng trong quá trình biên khảo, nghiên cứu
một đề tài khoa học là công việc rất bình thƣờng của nhà khoa học. Tuy nhiên, để
tránh rơi vào lỗi đạo văn, khi sử dụng kết quả nghiên cứu, những ý tƣởng, luận điểm
hoặc quan điểm khoa học,… từ các công trình khoa học của tác giả khác hoặc của
chính bản thân mình đã đƣợc công bố trƣớc đó để làm luận cứ cho việc chứng minh
một luận điểm mới hoặc để phân tích những điểm yếu, thậm chí bác bỏ khi phát
hiện những sai lầm của các công trình nghiên cứu trƣớc đó, ngƣời nghiên cứu phải
có trách nhiệm ghi xuất xứ của tài liệu đã trích dẫn một cách rõ ràng30
. Không trích
dẫn những kiến thức phổ biến, mọi ngƣời đều biết.
Cụ thể, những trƣờng hợp cần ghi trích dẫn bao gồm:
Trích dẫn nguyên văn của một tác giả hay của chính mình đã từng
công bố trƣớc đây.
29
Trƣờng Đại học Kinh tế Tp. Hồ Chí Minh quy định, nếu tiểu luận, luận văn, luận án của sinh viên, học viên
cao học và nghiên cứu sinh bị phát hiện đạo văn, tùy thời điểm bị phát hiện, mức độ vi phạm sẽ bị xử lí từ
hình thức bắt chỉnh sửa lại mới cho bảo vệ (phát hiện trƣớc khi bảo vệ), đình chỉ bảo vệ, buộc phải chỉnh sửa
lại (phát hiện trong khi bảo vệ) và hủy kết quả (phát hiện sau khi bảo vệ, chƣa đƣợc cấp bằng) và thu hồi văn
bằng đã cấp (phát hiện sau khi bảo vệ, đã đƣợc cấp bằng). Đối với tiểu luận, bài tập vi phạm thì sẽ bị hủy kết
quả đến trừ điểm (Xem thêm phụ lục 11).
Trƣờng Đại học Hoa Sen quy định: nếu bị phát hiện đạo văn, bất kể mức độ vi phạm, sinh viên phải nhận
điểm 0 và bị kỉ luật.
30
Về cách trích dẫn, xem ở mục 3.2.2. Cách viết trích dẫn trong công trình khoa học.

23
Khi đề cập đến một phát biểu, hay tóm lƣợc ý kiến của một ngƣời
khác làm nền tảng cho công trình của mình. Thông thƣờng những phát
biểu mang tính ngoại lệ, có thể gây ngạc nhiên.
Những phát biểu có kèm theo con số, đề cập đến dữ liệu hay phát
hiện của ngƣời khác31
.
Quy chế đào tạo tiến sĩ và Quy chế đào tạo thạc sĩ của Bộ Giáo dục và Đào tạo
cũng quy định rõ về việc trích dẫn trong luận văn, luận án: Dƣới đây là quy định
đƣợc ghi trong quy chế đào tạo tiến sĩ:
Luận án tiến sĩ phải đảm bảo tuân thủ các quy định về bảo vệ quyền
sở hữu trí tuệ đƣợc quy định tại Luật sở hữu trí tuệ.
Việc sử dụng hoặc trích dẫn kết quả nghiên cứu của ngƣời khác,
của đồng tác giả phải đƣợc dẫn nguồn đầy đủ và rõ ràng. Nếu sử dụng tài
liệu của ngƣời khác (trích dẫn bảng, biểu, công thức, đồ thị cùng những
tài liệu khác) mà không chú dẫn tác giả và nguồn tài liệu thì luận án
không đƣợc duyệt để bảo vệ32
.
Nhiều ngƣời không ý thức đƣợc tầm quan trọng và sự cần thiết của việc trích
dẫn trong nghiên cứu khoa học, nên đã cẩu thả hoặc vô ý bỏ qua việc trích dẫn,
nhƣng cũng có ngƣời biết rõ và cố tình vi phạm vì lợi ích của mình. Tuy nhiên,
ngƣời nghiên cứu dù vô tình hay cố ý dẫn đến việc không trích dẫn nghiêm túc đều
bị coi là đạo văn.
Việc ghi rõ trích dẫn khoa học thể hiện tính chuẩn xác, khoa học của công
trình nghiên cứu, sự tôn trọng những chuẩn mực đạo đức trong nghiên cứu khoa học
của ngƣời nghiên cứu và đồng thời còn thể hiện ý thức tôn trọng pháp luật về quyền
tác giả và buộc ngƣời đã nêu ra những luận điểm khoa học đƣợc trích dẫn phải chịu
trách nhiệm về nội dung trong các công bố khoa học của mình.
31
Nguyễn Văn Tuấn (2011), Đi vào nghiên cứu khoa học, Nxb Tổng hợp Tp. HCM – Thời báo Kinh tế Sài
Gòn, Tp. Hồ Chí Minh, tr. 176.
32
Quy chế đào tạo Tiến sĩ, Ban hành kèm Thông tƣ số 10/2009/TT-BGDĐT, ngày 07/5/2009.

24
CHƢƠNG 2
MỘT SỐ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU CƠ BẢN
TRONG KHOA HỌC LỊCH SỬ
2.1. Một số vấn đề về phƣơng pháp luận sử học
2.1.1. Lịch sử và nghiên cứu khoa học lịch sử
2.1.1.1. Lịch sử
Theo Từ điển tiếng Việt, lịch sử là “quá trình phát sinh, phát triển đã qua hay
cho đến tiêu vong của một hiện tƣợng, một sự vật nào đó”33
.
Trong cuốn Phƣơng pháp luận sử học, Phan Ngọc Liên định nghĩa:
Lịch sử chính là quá trình hiện thực khách quan của xã hội loài
ngƣời trƣớc đây hoặc lịch sử của những sự kiện, hiện tƣợng, nhân vật đã
từng tồn tại trong quá khứ, tức là lịch sử của một hiện thực khách quan,
trở thành đối tƣợng nhận thức của những ngƣời nghiên cứu, giảng dạy và
học tập lịch sử34
.
Nhƣ vậy, lịch sử là tất cả những gì đã diễn ra trong quá khứ35
, đó là thực tế
khách quan tồn tại độc lập với ý thức của con ngƣời và là đối tƣợng nghiên cứu của
khoa học lịch sử.
2.1.1.2. Nghiên cứu khoa học lịch sử
Nhận thức lịch sử chính là sự phản ánh hiện thực lịch sử trong ý thức của con
ngƣời. Đặc điểm của lịch sử là chỉ xảy ra 1 lần, không lặp lại, nhà sử học không
thể tiến hành thực nghiệm, thí nghiệm để làm cho các sự kiện lịch sử tái diễn
nhƣ đã từng diễn ra trong quá khứ để nghiên cứu. Tuy nhiên, khi một sự kiện
33
Hoàng Phê (CB) (1994), Từ điển Tiếng Việt, Trung tâm Từ điển học – Nxb Giáo Dục, Hà Nội, tr. 546.
34
Phan Ngọc Liên (Chủ biên) (2011), Phương pháp luận sử học, Nxb ĐHSP, Hà Nội, tr. 34.
35
Về thời gian, lịch sử xã hội bao gồm khoảng thời gian từ khi con ngƣời xuất hiện cho đến ngày nay. Trong
khoảng thời gian đó, có những sự kiện, hiện tƣợng đã qua (nghĩa là đã xảy ra và đã kết thúc), cũng có những
sự kiện đã nảy sinh từ quá khứ, tiếp tục diễn ra ở hiện tại và tƣơng lai.

25
lịch sử xảy ra, nó sẽ để lại những dấu vết trong các nguồn sử liệu36
khác nhau.
Những sử liệu này chính là bằng chứng của quá khứ, chúng chứa đựng trong đó
những thông tin khác nhau về lịch sử, giúp chúng ta có thể nhận thức về hiện thực
lịch sử đƣợc phản ánh trong đó.
Nghiên cứu khoa học lịch sử thực chất là quá trình nhận thức hiện thực lịch sử
khách quan. Một sự kiện lịch sử thƣờng đƣợc phản ảnh trong nhiều nguồn sử liệu
khác nhau, do đó trong quá trình nghiên cứu lịch sử, tuy không tiếp cận trực tiếp đối
tƣợng nghiên cứu, nhƣng nhà sử học vẫn có thể tiếp cận gián tiếp bằng cách tái tạo
lại quá khứ thông qua các nguồn sử liệu, qua đó tìm hiểu bản chất và quy luật của
lịch sử. Có thể hình dung quá trình nhận thức lịch sử trong nghiên cứu lịch sử theo
sơ đồ sau đây:
Khoảng cách giữa nhận thức lịch sử và hiện thực lịch sử hoàn toàn phụ thuộc
vào nguồn sử liệu có đƣợc và năng lực chủ quan của nhà sử học. Nếu nguồn sử liệu
tìm đƣợc đầy đủ, chính xác và khách quan, nhà sử học có năng lực và kinh nghiệm
nghiên cứu tốt thì kết quả nghiên cứu sẽ sát thực với hiện thực lịch sử37
. Tuy nhiên,
kết quả nghiên cứu, cho dù nghiêm túc đến đâu, cũng chỉ là nhận thức lịch sử chứ
không phải là lịch sử.
Lịch sử đƣợc phản ánh trong sử liệu. Thông qua sử liệu, nhà sử học có thể biết
đƣợc về lịch sử. Tuy nhiên, để có đƣợc nguồn sử liệu chính xác, khách quan và đủ
để phục hồi quá khứ, nhà sử học phải tuân thủ nghiêm túc những nguyên tắc và
phƣơng pháp nghiên cứu đặc thù của khoa học lịch sử.
2.1.2. Vấn đề tính khoa học và tính đảng trong nghiên cứu lịch sử
2.1.2.1. Tính khoa học
36
Sử liệu là những sự vật chứa đựng một sự kiện hay một thông tin về một sự kiện lịch sử nào đó.
37
Nếu năng lực của nhà nghiên cứu hạn chế thì nguồn sử liệu dù có đáng tin cậy, phong phú đến đâu cũng
không thể mang lại kết quả tốt. Ngƣợc lại, nhà nghiên cứu có năng lực tốt nhƣng nguồn sử liệu hạn chế thì
cũng đành “bó tay”.
Hiện thực lịch sử
Sử liệu
Nhà sử họcSử liệu
Sử liệu
Nhận thức lịch
sử

26
Trong nghiên cứu, tính khoa học là tính khách quan, thể hiện ở chỗ là quá
trình nghiên cứu phải hƣớng đến việc “phản ánh chính xác những quy luật của thế
giới khách quan, đề (tìm - TG) ra chân lí khách quan”38
. Tính khoa học trong
nghiên cứu lịch sử thể hiện ở chỗ là nhà sử học coi trọng và đề cao chân lí lịch sử,
đảm bảo phản ánh (nhận thức) đúng hiện thực khách quan, dựa trên cơ sở đó để rút
ra bản chất, quy luật vận động phát triển và bài học lịch sử.
2.1.2.2. Tính đảng trong nghiên cứu khoa học
Theo Từ điển chính trị vắn tắt, tính đảng là “tính khuynh hƣớng tƣ tƣởng của
thế giới quan, của các khoa học xã hội, văn học, nghệ thuật, thể hiện lợi ích, của
những giai cấp, những nhóm xã hội nhất định, đƣợc biểu hiện trong xu hƣớng xã
hội của hoạt động sáng tạo khoa học và nghệ thuật”39
.
Trong nghiên cứu khoa học, tính đảng hiểu theo nghĩa chung nhất đó chính là
tính trƣờng phái trong học thuật, hay nói cách khác đó chính là thái độ, lập trƣờng,
quan điểm và lợi ích đƣợc ngƣời nghiên cứu lựa chọn và sử dụng trong quá trình
nghiên cứu. Do vậy, trong thực tế có tình trạng cùng một vấn đề lịch sử, với các sử
gia thuộc các giai cấp, các nhóm lợi ích khác nhau hoặc thuộc các thời đại lịch sử
khác nhau thì có thể sẽ cho kết quả nghiên cứu có sự khác biệt nhất định.
Trong xã hội có giai cấp, việc xác định lập trƣờng, quan điểm trong nghiên
cứu khoa học lịch sử là một tất yếu khách quan, hay nhƣ Phan Ngọc Liên thì: “khoa
học không thể không chịu ảnh hƣởng sâu sắc của giai cấp đang nắm quyền thống
trị. Bất cứ nội dung khoa học nào, nhất là khoa học xã hội và nhân văn cũng đều
chịu ảnh hƣởng về thế giới quan, quan điểm và lợi ích của giai cấp mà nó phụ
thuộc”40
. Nhƣ vậy, trong quá trình nghiên cứu, nhà sử học luôn đứng trên lập
trƣờng, quan điểm của một giai cấp, một nhóm xã hội hoặc một trƣờng phái học
thuật nhất định.
Đối với sử học Mác-xít, tính đảng chính là “tính đảng cộng sản”. Nghĩa là các
nhà sử học vô sản đứng trên lập trƣờng của giai cấp vô sản, tuân thủ và vận dụng
38
Phan Ngọc Liên (CB) (2011), Phương pháp luận sử học, Nxb ĐHSP, Hà Nội, tr. 97.
39
Từ điển chính trị vắn tắt (1988), Nxb Tiến Bộ, Mát-xcơ-va – Nxb Sự Thật, Hà Nội, tr. 373.
40
Phan Ngọc Liên (CB) (2011), Phương pháp luận sử học, Nxb ĐHSP, Hà Nội, tr. 97.

27
sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin và Tƣ tƣởng Hồ Chí Minh, nhận thức và nắm vững
quan điểm, chủ trƣơng, đƣờng lối của Đảng Cộng sản Việt Nam để vận dụng vào
nghiên cứu lịch sử.
2.1.2.3. Mối quan hệ giữa tính khoa học và tính đảng
Tính đảng và tính khoa học có mối quan hệ thống nhất và biện chứng với
nhau. Nếu nhƣ tính khoa học hƣớng đến mục tiêu là tìm ra chân lý khách quan, thì
tính đảng giữ vai trò định hƣớng tƣ tƣởng chính trị, cung cấp phƣơng pháp luận
đúng đắn, khoa học cho quá trình nghiên cứu để đạt đƣợc chân lý và đến lƣợt nó,
chân lí khách quan sẽ trở lại phục vụ cho lợi ích của đất nƣớc, của dân tộc và của
giai cấp vô sản.
Đối với sử học Mác-xít, việc vận dụng nguyên tắc tính đảng trong nghiên cứu
là để định hƣớng cho quá trình khám phá chân lí lịch diễn ra một cách có hiệu quả
và đúng đắn, chứ không phải là áp đặt, đóng khung chân lí, biến tính đảng thành
công cụ siết chặt mọi sáng tạo khoa học, làm cho kết quả nghiên cứu lịch sử trở
thành những công trình minh họa cho những kết luận và định kiến có sẵn.
Chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của triết học Mác - Lênin là
cơ sở phƣơng pháp luận và thế giới quan khoa học giúp nhà sử học phản ánh đúng
chân lý khách quan. Lập trƣờng của giai cấp vô sản xuất phát từ nguyện vọng xóa
bỏ chế độ áp bức, bóc lột là hoàn toàn phù hợp với xu thế khách quan của sự tiến bộ
xã hội và là tất yếu lịch sử. Do đó, nếu đứng trên lập trƣờng chân chính của giai cấp
vô sản, vận dụng sáng tạo phƣơng pháp luận và thế giới quan khoa học của chủ
nghĩa Mác-Lênin trong quá trình nghiên cứu, nhà sử học sẽ có phƣơng pháp, thái độ
và mục đích nghiên cứu đúng đắn, tích cực, vì sự tiến bộ của xã hội. Điều đó cũng
có nghĩa là tính đảng và tính khoa học thống nhất nhau.
2.2. Những phƣơng pháp cơ bản trong nghiên cứu khoa học lịch sử
2.2.1. Phương pháp phân tích - phê bình sử liệu
Trong nghiên cứu lịch sử, nguồn sử liệu là chứng cứ quan trọng nhất để xác
định sự tồn tại của lịch sử. Nguồn sử liệu gồm có hai loại: Thứ nhất là sử liệu trực
tiếp, là những sử liệu đƣợc sinh ra trực tiếp trong quá trình sự kiện lịch sử diễn ra

28
(còn đƣợc gọi là di tích lịch sử), ví dụ nhƣ: giấy khai sinh, trống đồng Ngọc Lũ,
châu bản Triều Nguyễn, các thông báo, quyết định của chính quyền, hiệp ƣớc, hiệp
định. Thứ hai là sử liệu gián tiếp, là những sử liệu phản ánh lại sự kiện lịch sử
thông qua một ngƣời khác - tác giả của sử liệu, ví dụ nhƣ: hồi ký, sử kí, các bộ
chính sử của các cơ quan chép sử: Đại Việt sử kí toàn thƣ, Đại Nam thực lục41
,…
Để có thể phục dựng và nhận thức đúng về hiện thực lịch sử khách quan,
ngoài việc tìm kiếm đầy đủ nguồn sử liệu ra, nhà sử học cần phải xác định độ tin
cậy, tính chân thực của nguồn sử liệu, nghĩa là phải tiến hành phân tích, phê bình sử
liệu42
, cho dù nguồn sử liệu tìm đƣợc đáng tin cậy đến mấy, nhà sử học cũng “cần
phải phê bình, phân tích và xử lý theo những phƣơng pháp khoa học nghiêm ngặt và
luôn phải đƣợc phối kiểm bằng nhiều nguồn khác nhau”43
. Nếu nguồn sử liệu thiếu
hoặc không đƣợc phê bình nghiên túc thì nhà sử học sẽ đứng trƣớc nguy cơ xa rời
sự thật lịch sử.
Phân tích – phê bình sử liệu là nhằm làm sáng tỏ tính xác thực, về lai lịch, thời
đại, tác giả của sử liệu, xem xét sử liệu đó có còn nguyên vẹn hay đã bị sửa đổi, nội
dung của nó có chính xác, khách quan hay không. Quá trình đó gồm có hai bƣớc:
phê bình hình thức (phê bình bên ngoài) và phê bình nội dung (phê bình bên
trong)44
.
2.2.1.1. Phê bình hình thức
Phê bình hình thức là nhằm xác định tính xác thực của sử liệu. Khi tiếp xúc
với một sử liệu, việc đầu tiên của nhà sử học là phải xác định xem sử liệu đó là thật
hay giả mạo. Để biết đƣợc tính xác thực của sử liệu, nhà sử học cần phải làm rõ
những dữ liệu bên ngoài của sử liệu nhƣ: xuất xứ, tác giả, thời gian, địa điểm và
41
Ngoài cách phân loại này ra còn có nhiều cách phân loại khác: Phân sử liệu thành hai loại (Di tích và Sử
liệu truyền thống); Phân loại sử liệu theo hình thức (Sử liệu chữ viết, sử liệu vật chất); Phân loại theo lĩnh
vực (Hiện vật; Phim, ảnh, ghi âm; Sử liệu dân tộc học, Sử liệu ngôn ngữ; Sử liệu truyền miệng),…
42
Phƣơng pháp phân tích - phê bình sử liệu có nguồn gốc từ phƣơng pháp phê bình sử liệu của nhà bác học
ngƣời Đức G.B.Niburu (1776–1831). Ông quan niệm hoạt động của nhà sử học tựa nhƣ giải một bài toán hai
ẩn số: Thứ nhất, phân tích - phê bình các nguồn sử liệu với mục đích phát hiện thông tin đáng tin cậy; thứ
hai, phục dựng lại hiện thực lịch sử trên cơ sở các dữ liệu, thông tin thu nhận đƣợc.
43
Vũ Minh Giang (2011), Cần hết sức thận trọng khi sử dụng truyền thuyết dân gian như một nguồn sử liệu,
nguồn:http://hovuvovietnam.com/Can-het-suc-than-trong-khi-su-dung-truyen-thuyet-dan-gian-nhu-mot-
nguon-su-lieu_tc_304_309_1002.html/ (truy cập ngày 20/6/1014).
44
Phê bình hình thức còn đƣợc gọi là phê bình bên ngoài, phê bình uyên bác hoặc phê bình phân tích. Phê
bình nội dung còn đƣợc gọi là phê bình bên trong, phê bình cấp cao hoặc là phê bình tổng hợp.

29
mục đích hình thành sử liệu, sử liệu là bản gốc hay bản sao. Cho dù văn bản có ghi
tác giả, địa điểm và thời gian hình thành hay không thì việc xác minh vẫn là một
bƣớc không thể bỏ qua của nhà sử học.
Thứ nhất, xác định xuất xứ của sử liệu: sử liệu có nguồn gốc từ đâu, đƣợc
phát hiện trong hoàn cảnh nào, có đáng tin cậy hay không là vấn đề đầu tiên mà nhà
sử học cần phải xác minh khi tìm đƣợc sử liệu.
Ví dụ: về việc xác minh xuất xứ của cuốn Nhật kí trong tù: ngày 27/8/1942,
trên đƣờng đi từ Ba Mông (huyện Tĩnh Tây, tỉnh Quảng Tây) đến Bình Mã (huyện
Điền Đông, tỉnh Quảng Tây), Hồ Chí Minh bị chính quyền Quốc dân đảng bắt tại
Túc Vinh (huyện Thiên Bảo, tỉnh Quảng Tây) và bị giải lên huyện Tĩnh Tây. Ngày
29/8/1942, Hồ Chí Minh bị giam trong nhà giam C.H.S thuộc huyện Tĩnh Tây hơn
hai tuần và đây cũng chính là thời điểm Hồ Chí Minh bắt đầu viết Nhật kí trong tù,
quá trình viết nhật kí này kéo dài đến lúc Bác đƣợc trả tự do (10/9/1942). Sau khi về
nƣớc, Hồ Chí Minh làm thất lạc cuốn nhật ký này.
Về việc tìm lại đƣợc cuốn “Nhật kí trong tù”, ông Tạ Quang Chiến - ngƣời
giúp việc lâu năm của Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Văn phòng Chủ tịch nƣớc, kể lại:
Một hôm vào khoảng giữa năm 1955, ông đang ngồi nhận công văn
do các nơi gửi đến, thì thấy trong đó có một phong bì dày cộm hơn các
phong bì khác, trên phong bì không đề tên ngƣời gửi, mà chỉ có dòng
chữ: Gửi Văn phòng Chủ tịch phủ để trình lên Bác Hồ.
Mở phong bì ra, ông thấy có một cuốn sổ nhỏ viết bằng chữ Hán rất
sạch sẽ, không có chỗ nào gạch xóa, ông đem trình lên Bác Hồ. Nhận
cuốn sổ tay, xem qua một lƣợt, niềm vui hiện rõ trên nét mặt, Ngƣời nắm
chặt tay ông Tạ Quang Chiến và nói: “Bác cảm ơn chú!” và dặn phải có
thƣ cảm ơn và tặng thƣởng cho ngƣời có công giữ gìn và chuyển lại cuốn
sổ này45
.
45
Hồng Khanh (2003), “Niềm vui của Bác Hồ khi nhận lại bản thảo Nhật ký trong tù, viết theo lời kể của ông
Tạ Quang Chiến”, Báo Nhân dân, Số ra ngày 17/5/2003.
Tuy nhiên, theo Trần Đắc Thọ thì: “chính đồng chí Hồ Viết Thắng, người đồng hương với Bác Hồ, có
thời là Bộ trưởng, là Phó Chủ nhiệm ủy ban Kế hoạch Nhà nước đã phát hiện ra tập nhật ký này và chính tay

30
Sau khi cuốn sổ tay chép Nhật kí trong tù đƣợc tìm thấy, Hồ Chí Minh đã cho
trƣng bày trong Triển lãm cải cách ruộng đất tại Hà Nội (9/1955) và sau đó, cuốn
nhật kí này đã đƣợc Bác gởi vào Phòng lƣu trữ của Văn phòng Trung ƣơng Đảng,
nhƣng do ngƣời giữ phòng lƣu trữ không biết chữ Hán và khi gửi tập nhật ký vào,
cũng không ai nói về lai lịch của tác phẩm nên nó đƣợc xếp lẫn với những sách vở
tài liệu chữ Hán khác.
Đến đầu năm 1959, quyển Nhật kí trong tù đƣợc Phạm Văn Bình tình cờ phát
hiện ra. Sau đó đƣợc cấp trên giao cho Viện Văn học tổ chức dịch, xuất bản và phát
hành rộng rãi lần đầu tiên vào năm 1960, và văn bản gốc cũng đƣợc đƣa vào lƣu trữ
ở Bảo tàng Cách mạng Việt Nam.
Nhƣ vậy, nguồn gốc xuất xứ của cuốn Nhật kí trong tù đã đƣợc xác định rõ
ràng và đƣợc chính tác giả - Hồ Chí Minh xác nhận. Và điều đó đã chứng tỏ rằng,
đây là bản thật, có nguồn gốc rõ ràng chứ không phải bản giả mạo.
Thứ hai, xác định tác giả của sử liệu: nghĩa là cần phải xác định chính xác sử
liệu do ai, cơ quan nào tạo ra. Điều này rất quan trọng đối với nhà sử học, bởi vì độ
tin cậy và giá trị của sử liệu phụ thuộc rất nhiều vào năng lực, quan điểm, lợi ích và
mục đích của tác giả tạo ra chúng.
Ví dụ: Cuốn sách Những mẩu chuyện về đời hoạt động của Hồ Chủ tịch xuất
bản lần đầu tiên tại Trung Quốc, sau đó là tại Paris (Pháp) và đến năm 1955 mới
đƣợc dịch ra tiếng Việt và xuất bản tại Hà Nội và đƣợc tái bản nhiều lần. Tác giả
cuốn sách đƣợc ghi trên bìa sách là Trần Dân Tiên, đây cũng là tác phẩm duy nhất
đã đƣợc biết đến của tác giả này.
Nội dung cuốn sách viết về Hồ Chí Minh với các chi tiết sống động khiến độc
giả thích thú, trừ cái tên Trần Dân Tiên là gây nhiều tranh cãi. Tác giả Trần Dân
Tiên thực sự là ai?, đó là vấn đề mà các nhà sử học cần phải xác định. Hiện nay, có
hai nhóm ý kiến khác nhau: nhóm ý kiến thứ nhất dựa vào phong cách của Hồ Chí
đồng chí Hồ Viết Thắng đã trao nó lại cho Bác45
. Đồng chí Hồ Viết Thắng còn nhớ khi nhận được tập nhật
ký, Bác đã nói: “Mình cứ tưởng quyển này đã bị mất rồi, may lại tìm thấy” (Phát biểu của đồng chí Hồ Viết
Thắng, có được ghi âm)”[Trần Đắc Thọ (2001), “Những điều ta chƣa biết về Ngục trung nhật ký cũng nhƣ
về quá trình dịch thơ Ngục trung nhật ký của Chủ tịch Hồ Chí Minh”, Tạp chí Hán Nôm, Số 1/2011].

31
Minh, đó là không bao giờ tự nói về mình, cho rằng cuốn sách này không phải do
Hồ Chí Minh viết. Nhóm ý kiến thứ hai cho rằng Trần Dân Tiên chính là một bút
danh của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Vấn đề xác định tác giả của cuốn sách này đến nay
vẫn chƣa có sự thống nhất46
.
Một ví dụ khác: trong nhiều bộ sử cổ của Việt Nam có ghi nhận rằng Hƣng
Đạo vƣơng Trần Quốc Tuấn có viết tác phẩm “Binh thƣ yếu lƣợc”47
và bộ sách này
đã thất tuyền từ lâu (Lê Quý Đôn và Phan Huy Chú đã xác nhận điều này). Hiện
nay, trong hệ thống thƣ mục của Việt Nam đang tồn tại một quyển Binh thƣ yếu
lƣợc (đƣợc coi là của Trần Quốc Tuấn) đƣợc dịch, xuất bản và nhiều nhà sử học đã
trích dẫn sách này nhƣ một sử liệu gốc khi viết về cuộc kháng chiến chống quân
Nguyên hay về Trần Quốc Tuấn.
Tuy nhiên, Ngô Đức Thọ (Viện nghiên cứu Hán Nôm) đã chứng minh đƣợc
rằng, nội dung của cuốn sách chắp nối từ một số cuốn binh thƣ khác nhau của Trung
Quốc và nó là một cuốn sách giả mạo, chẳng liên quan gì đến tác giả Hƣng Đạo
vƣơng Trần Quốc Tuấn cả48
.
Thứ ba, xác định thời gian, địa điểm hình thành sử liệu: giá trị của sử liệu
phụ thuộc vào thời gian và địa điểm hình thành của sử liệu, nếu không biết đƣợc
mối liên hệ của sử liệu với sự kiện lịch sử mà nó phản ánh thì sử liệu đó sẽ có độ tin
cậy thấp, thậm chí trở nên vô giá trị. Sử liệu ra đời tại địa điểm và thời gian sự kiện
lịch sử diễn ra (sử liệu trực tiếp) sẽ có độ tin cậy cao, ngƣợc lại, sử liệu ra đời càng
xa với không gian và thời gian xảy ra sự kiện lịch sử và đƣợc phản ánh lại (sử liệu
gián tiếp) thì độ tin cậy càng giảm. Xác định đƣợc thời gian, địa điểm hình thành
của sử liệu sẽ góp phần quan trọng vào việc xác định tính thật – giả cũng nhƣ giá trị
của nguồn sử liệu.
46
Trong bộ sách Hồ Chí Minh toàn tập (15 tập), do Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia - in năm 2011 không có
tác phẩm này.
47
Xem thêm: Binh thư yếu lược (1970), Phụ: Hồ trƣớng khu cơ Nguyễn Ngọc Tỉnh và Đỗ Mộng Khƣơng
dịch, Đào Duy Anh hiệu đính, Văn Tân giới thiệu, Nxb. KHXH, Hà Nội.
48
Xem: Ngô Đức Thọ (1989), “Đi tìm nguồn gốc và năm xuất hiện của văn bản binh thƣ yếu lƣợc hiện có”,
Tạp chí Hán Nôm, Số 1/1989, Nguồn: http://www.hannom.org.vn/web/tchn/data/8602v.htm/ (truy cập:
06/9/2014).

32
Thông thƣờng, sử liệu trực tiếp có thời gian và địa điểm ra đời trùng với thời
gian và địa điểm ra đời của sự kiện. Đối với sử liệu gián tiếp, thời gian và địa điểm
hình thành sử liệu đƣợc phân thành hai nhóm: sử liệu có ghi rõ thời gian, địa điểm
hình thành và sử liệu không ghi rõ thời gian, địa điểm hình thành của sử liệu. Dù sử
liệu ghi hay không ghi địa điểm và thời gian hình thành, chúng ta cũng cần phải
phân tích, phê bình tính xác thực của nó trƣớc khi sử dụng.
Đối với sử liệu có ghi thời gian và địa điểm hình thành của sử liệu, chúng ta
chỉ cần xác định nguồn gốc và tính phù hợp của văn bản là đƣợc. Tuy nhiên, đối với
các sử liệu cổ, hoặc sử liệu không ghi rõ thời gian và địa điểm ra đời, chúng ta căn
cứ vào hình thức và nội dung của sử liệu để tiến hành phê bình nhƣ sau:
Dựa vào hình thức của sử liệu: căn cứ vào chất liệu, chữ viết, độ cũ - mới sử
liệu để xác định niên đại và địa điểm hình thành của nó. Ví dụ nhƣ đối với một văn
bia thời Trần, các chữ viết trên văn bia không thể là chữ quốc ngữ, chữ viết không
còn sắc nét (do bị mƣa gió bào mòn), thân bia đá cũng không thể có dấu vết của
máy cƣa đá thời hiện đại, hay một văn bản đƣợc ghi niên đại là thế kỉ XV, nhƣng
bản đồ trong đó đƣợc in màu bằng công nghệ laser thì không hợp lí.
Dựa vào nội dung của sử liệu: thông thƣờng, thông tin bên trong nội dung của
sử liệu cũng giúp chúng ta xác định đƣợc thời gian và địa điểm hình thành của sử
liệu, cụ thể nhƣ: tên các địa danh hành chính, chức vụ, phƣơng ngữ, truyền thống
văn hóa,…. Ví dụ: một văn bản ra đời dƣới thời Nguyễn thì nội dung của nó sẽ tuân
thủ nguyên tắc kị húy, quốc hiệu đƣợc sử dụng trong văn bản (nếu có) sẽ là Việt
Nam hoặc Đại Nam. Hay nhƣ trƣờng hợp của cuốn “Binh thƣ yếu lƣợc” nhƣ đã nêu
ở trên, trong nội dung của nó ghi chép luôn cả những sự kiện sau khi Trần Quốc
Tuấn qua đời (thời Chúa Trịnh, Tây Sơn,…), điều đó chứng tỏ rằng, quyển “Binh
thƣ yếu lƣợc” đó không phải ra đời dƣới thời nhà Trần và chẳng liên quan gì đến tác
giả Trần Quốc Tuấn.
Thứ tư, xác định sử liệu là bản gốc hay bản sao chép lại, bản thật hay giả:
trong nghiên cứu sử học, sử gia tham khảo và khai thác trực tiếp đƣợc nhiều nguồn

33
sử liệu gốc thì độ tin cậy của công trình sử học càng cao. Chính vì vậy, việc xác
định sử liệu là nguyên gốc hay bản sao có ý nghĩa rất quan trọng.
Ví dụ: Sau khi tìm lại đƣợc và công bố cuốn Nhật kí trong tù, một vấn đề khác
về sử liệu học liên quan đến tác phẩm xuất hiện:
Báo Nhân dân số ra ngày 13/9/1955 có bài viết về sự kiện cuốn Nhật kí đƣợc
triển lãm của phóng viên Phan Quang: “Cuốn nhật ký khổ nhỏ, giấy bản màu vàng.
Trang đầu có hình vẽ hai nắm tay rắn rỏi giơ lên phá tan xiềng xích...”(*)
và trong
bài “Quyển Nhật ký trong tù của Bác Hồ” đăng trên Báo Nhân dân ra ngày
19/5/1957, Nguyễn Tâm cho biết: “Tại phòng triển lãm những tài liệu cách mạng,
có một quyển vở nhỏ bằng giấy bồi, ngoài bìa có bốn chữ Ngục trung nhật ký”49
.
Tuy nhiên, ông Hồ Đức Thành50
– ngƣời đƣợc Bác cho xem bản Nhật kí trong
tù lúc còn ở Trung Quốc đã khẳng định rằng, tập nhật kí mà Ông đƣợc Hồ Chí Minh
cho xem lần đầu tiên “đƣợc đóng bằng những tờ giấy báo cắt ra khâu lại, chữ đƣợc
viết bằng bút máy, khổ giấy to hơn quyển Nhật kí trong tù bằng giấy bản, hiện lƣu
trữ ở Bảo tàng Cách mạng Việt Nam (và) khi chép lại, Bác Hồ có sửa”51
.
Nhƣ vậy, cuốn Nhật kí trong tù đang đƣợc lƣu trữ ở Bảo tàng Cách mạng Việt
Nam hiện nay là bản đƣợc tác giả Hồ Chí Minh chép lại (có chỉnh sửa) từ bản gốc
đầu tiên đƣợc viết trong các nhà giam của chính quyền Tƣởng Giới Thạch. Nếu xét
về mặt văn bản thì cuốn nhật kí này không phải là văn bản đƣợc viết lần đầu tiên,
nhƣng đó vẫn là một văn bản gốc vì nó đƣợc chính tay của tác giả Hồ Chí Minh
chép lại và chỉnh sửa.
Hay nhƣ trong cuốn “A New Storehouse of Lincoln material” đƣợc xuất
bản ở Mĩ vào năm 1928 đã công bố “những thủ bút chưa hề được xuất bản” của
Tổng thống Lincoln, bao gồm những thƣ từ của Lincoln hồi còn trai trẻ và những
(*),49
Dẫn theo: Song Thành (2013), “Số phận kỳ lạ của bản thảo tập thơ “Ngục trung nhật ký””, Tạp chí Văn
hóa Nghệ An, Số 252, ngày 10/9/2013 và Số 253, ngày 25/9/2013.
50
Hồ Đức Thành là một nhà hoạt động cách mạng, từng làm Biện sự xứ ở Long Châu (Trung Quốc) để giúp
các tổ chức cách mạng Việt Nam cuối những năm 30, đầu những năm 40 của thế kỷ XX. Năm 1946, Cụ đƣợc
bầu vào Quốc hội khóa I và làm đại biểu Quốc hội nƣớc Việt Nam dân chủ cộng hòa 14 năm. Vào khoảng
cuối trung tuần tháng 9/1943, ông Hồ Đức Thành có điều kiện tiếp xúc thƣờng xuyên với Hồ Chí Minh trong
Hợp tác xã quân đội ở Liễu Châu (Quảng Tây, Trung Quốc) và đƣợc Bác Hồ cho xem tập Nhật kí trong tù.
51
Trần Đắc Thọ (2001), “Những điều ta chƣa biết về Ngục trung nhật ký cũng nhƣ về quá trình dịch thơ
Ngục trung nhật ký của Chủ tịch Hồ Chí Minh”, Tạp chí Hán Nôm, Số 1/2011.

34
giấy tờ dính líu đến bà con thân thuộc có bút tích của ông. Tuy nhiên, sau đó, Paul
Minor đã chứng minh đƣợc rằng mực dùng (màu xanh lá cây) và nét chữ trong các
sử liệu này không phải của Lincoln52
, vậy là sự giả mạo tƣ liệu đã đƣợc phát hiện.
2.2.1.2. Phê bình nội dung
Đối với các sử liệu trực tiếp, nhà sử học chỉ cần phê bình hình thức và
xác định đƣợc tính xác thực hay giả mạo của sử liệu là đủ. Nhƣng đối với sử
liệu gián tiếp thì cách làm nhƣ thế là chƣa đủ. Bởi vì, trong nội dung của các
sử liệu gián tiếp, tác giả của sử liệu có thể cố ý bịa đặt hay phản ánh sai lệch
hiện thực lịch sử do trí nhớ, năng lực, do muốn khoe khoang, do sự chi phối
của quyền lợi hoặc có thể vì “tình thế bắt buộc”. Do đó, đối với loại sử liệu
này, nhà sử học phải tiến hành phê bình, giám định cẩn thận các vấn đề liên
quan đến nội dung của nó trƣớc khi sử dụng.
Thứ nhất, xác định động cơ phản ánh của sử liệu: trong thực tế, tác giả của
các sử liệu có thể cố ý bịa đặt hay phản ánh sai lệch về hiện thực lịch sử vì muốn
khoe khoang, vì quyền lợi hay vì “tình thế bắt buộc”, do năng lực hạn chế hoặc
cũng có thể do vô tình mà nhầm lẫn53
. Vì vậy, nhà sử học phải phân tích xem tác giả
có thật sự trực tiếp thấy hoặc nghe không, có đủ khả năng để nghi nhận (quan sát)
sự việc xảy ra không, có thành thật và vô tƣ không
54
, có bị cấm đoán hay ép buộc
phải viết theo quan điểm của ai không?.
Thứ hai, so sánh, đối chiếu sử liệu: một sự kiện lịch sử xảy ra thƣờng đƣợc
phản ánh trong nhiều nguồn sử liệu khác nhau, do đó nhà sử học cần phải so sánh,
đối chiếu nội dung nguồn sử liệu đang xem xét với các nguồn sử liệu liên quan khác
để xem chúng có phù hợp với nhau không. Nếu có sự phù hợp thì sử gia phải xem
52
Theo Lê Tử Thành (1996), Sđd, tr.156.
53
Trong quá trình phản ánh lịch sử, con ngƣời không thể phản ánh đầy đủ hiện thực lịch sử, dù bản thân họ
rất vô tƣ, thêm vào đó có thể do năng lực hạn chế hoặc đƣợc cung cấp thông tin sai nên sau đó tác giả đã viết
lại, phản ánh lại sai.
54
Ví dụ: để đƣợc nổi tiếng, nhà khảo cổ học Charle Dawson đã dùng một sọ ngƣời hơi cổ đem ghép với
xƣơng hàm dƣới của một con vƣợn (mới chết khỏang độ 100 năm, đƣợc đem mài và sơn cho có vẻ rất xƣa).
Thế là Charle Dawson có đƣợc một cái đầu lâu vừa giống ngƣời, vừa giống khỉ rồi chôn xuống lòng đất cổ ở
Piltdown. Chờ một thời gian khi chỗ đào bới đƣợc trở lại bình thƣờng, nhà cổ học Dawson đến đó khai quật
chiếc sọ người - khỉ quý báu đó…!.[Theo Lê Tử Thành (1996), Sđd, tr.156.].

35
xét thêm sự phù hợp ấy (ví dụ đều có sự sai lầm giống nhau) là do nguyên nhân
nào: có sự sắp xếp trƣớc, thông đồng giữa các nhân chứng? có sự gặp gỡ chung về
quyền lợi? có một tâm trạng giống nhau?, hoặc là vì chúng cùng phản ánh đúng về
hiện thực khách quan của sự kiện lịch sử.
Hiện nay, nhiều công trình sử học, nhất là lịch sử địa phƣơng hay lịch sử hiện
đại, lịch sử Đảng thƣờng sử dụng những nguồn sử liệu gián tiếp, nhất là những lời
kể về sau của những ngƣời đã chứng kiến sự kiện (hồi kí). Những lời kể nhƣ vậy
cần đƣợc phân tích so sánh, đối chiếu với các sử liệu khác xem chúng có phù hợp
với nhau không, nếu không, nhà sử học sẽ dễ bị dẫn đến tình trạng là cùng một sự
kiện, nhƣng có nhiều sử liệu mô tả khác nhau, thậm chí đối lập nhau.
Thứ ba, phân tích tính logic của sử liệu: nhà sử học phải xem xét những nội
dung của sử liệu ấy có trái với các quy luật khách quan hay không, chúng có mâu
thuẫn với nhau hay không, từ đó phát hiện ra những điều vô lí bên trong sử liệu.
Công việc này đòi hỏi nhà sử học phải có kiến thức uyên bác và thận trọng.
2.2.2. Phương pháp lịch sử và phương pháp logic
2.2.2.1. Phương pháp lịch sử
Mọi sự vật và hiện tƣợng của tự nhiên và xã hội đều có quá trình lịch sử của
nó, tức là có quá trình phát sinh, phát triển và tiêu vong. Đó là một quá trình vận
động và biến đổi liên tục, hết sức cụ thể, đầy quanh co, phức tạp, bao gồm cả những
cái ngẫu nhiên lẫn cái tất yếu, muôn hình, muôn vẻ, trong những hoàn cảnh, điều
kiện khác nhau và theo một trật tự thời gian nhất định.
Phương pháp lịch sử là phƣơng pháp tái hiện trung thực bức tranh quá khứ
của sự vật, hiện tƣợng theo đúng trình tự thời gian và không gian nhƣ nó đã từng
diễn ra (quá trình ra đời, phát triển, tiêu vong).
Nhiệm vụ của phƣơng pháp lịch sử là (nhà sử học) thông qua các nguồn sử
liệu để nghiên cứu và phục dựng đầy đủ các điều kiện hình thành, quá trình ra đời,
phát triển từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp của các sự kiện, hiện tƣợng lịch
sử, đồng thời đặt quá trình phát triển đó trong mối quan hệ tác động qua lại với các

36
nhân tố liên quan khác trong suốt quá trình vận động của chúng, từ đó có thể dựng
lại bức tranh chân thực của lịch sử nhƣ đã xảy ra.
Ví dụ nhƣ khi nghiên cứu về phong trào Cần Vƣơng, bằng phƣơng pháp pháp
lịch sử, nhà sử học sẽ tìm kiếm nguồn tƣ liệu một cách chính xác và đầy đủ nhất có
thể để mô tả quá trình hình thành mâu thuẫn, chuẩn bị lực lƣợng, bùng nổ và đến
lúc thất bại hoàn toàn với đầy đủ các chi tiết cụ thể và phức tạp, gồm cả những sự
kiện tất nhiên lẫn ngẫu nhiên, theo đúng thứ tự thời gian nhƣ nó đã từng diễn ra.
Một số nguyên tắc cơ bản của phƣơng pháp lịch sử:
Thứ nhất, tính biên niên: nhà sử học phải trình bày quá trình hình thành và
phát triển của sự kiện, hiện tƣợng lịch sử theo đúng trình tự của nó nhƣ đã diễn ra
trong thực tế để thấy đƣợc tính liên tục trong quá trình vận động, phát triển của đối
tƣợng cần nghiên cứu.
Thứ hai, tính toàn diện: khi phục dựng quá khứ, nhà sử học phải khôi phục
đầy đủ tất cả các mặt, các yếu tố và các bƣớc phát triển của sự kiện, hiện tƣợng lịch
sử, tránh tình trạng qua loa, đơn giản thậm chí cắt xén lịch sử. Tuy nhiên, chúng ta
cũng cần tránh tình trạng liệt kê, chất đống tƣ liệu, phải biết lựa chọn các tƣ liệu tiêu
biểu, điển hình về các sự kiện, hiện tƣợng lịch sử cần nghiên cứu.
Thứ ba, tính chi tiết: quá trình lịch sử diễn ra không phải lúc nào cũng bằng
phẳng, thuận lợi mà thƣờng có lúc nhanh - chậm, thuận lợi – khó khăn khác nhau,
thậm chí có lúc quanh co, thụt lùi bởi vì “trong sự phát triển muôn màu, muôn vẻ
(của lịch sử - TG), có khi cái cũ chƣa thật tàn tạ, cái mới đã nảy sinh. Hoặc có khi
cái mới tuy đã chiếm ƣu thế, nhƣng cái cũ hãy còn có điều kiện và nhu cầu tồn tại
trong một chừng mực nhất định”55
. Do đó, nhà sử học phải bám sát và phản ánh chi
tiết quá trình vận động và phát triển của lịch sử, kể cả các bƣớc phát triển quanh co,
thụt lùi tạm thời của lịch sử để đảm bảo tính trung thực và phản ánh đúng tiến trình
vận động của lịch sử.
Thứ tư, tính cụ thể: các sự kiện, hiện tƣợng lịch sử xảy ra luôn gắn liền với
những không gian, thời gian và con ngƣời cụ thể. Do đó, nhà sử học cần chú ý nêu
55
Văn Tạo (1995), Phương pháp lịch sử và Phương pháp logic, Viện Sử học xuất bản, Hà Nội, tr. 38.

Luận văn: Phương pháp nghiên cứu khoa học lịch sử, HAY

Luận văn: Phương pháp nghiên cứu khoa học lịch sử, HAY

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to Luận văn: Phương pháp nghiên cứu khoa học lịch sử, HAY

Similar to Luận văn: Phương pháp nghiên cứu khoa học lịch sử, HAY (20)

More from Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620

More from Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620 (20)

Recently uploaded

Recently uploaded (20)

Luận văn: Phương pháp nghiên cứu khoa học lịch sử, HAY