Үйлдвэрийн газар үйл ажиллагаагаа тасралтгүй явуулахын тулд хэрэгцээтэй материалаа хамгийн бага зардлаар олж бэлтгэх шаардлагтай байдаг. Бараа материал олж бэлтгэхэд гарах захиалгын зардал, хадгалалтын зардал болон ашиглалтын зардлыг тодорхойлох нь бараа материалын хэрэгцээг зөв тооцох үндэс нь болдог.

1. МАТЕРИАЛЫН ХЭРЭГЦЭЭГ ТОДОРХОЙЛОХ
МУИС-ийн Орхон сургуулийн НББ-ийн тэнхим
БУМ, ММНБ, Д.Отгонцэцэг
Үйлдвэрийн газар үйл ажиллагаагаа тасралтгүй явуулахын тулд хэрэгцээтэй
материалаа хамгийн бага зардлаар олж бэлтгэх шаардлагтай байдаг. Бараа
материал олж бэлтгэхэд гарах захиалгын зардал, хадгалалтын зардал болон
ашиглалтын зардлыг тодорхойлох нь бараа материалын хэрэгцээг зөв тооцох үндэс
нь болдог. Бараа материалын хэрэгцээг тодорхойлохын тулд :
 Дараагийн тайлант хугацааны материалын хэрэгцээг тодорхойлох.
 Захиалга хүлээн авах хугацаа болон тухайн хугацааны хэрэгцээг тодорхойлох
 Материалын зайлшгүй байх нөөцийг тодорхойлох шаардлагатай болдог.
Үйлдвэрийн газар хэр их хэмжээний барааг хэзээ худалдан авах нь тухайн барааг
эзэмшихтэй холбоотой гарах зардал болон захиалахтай холбоотой гарах зардлаас
хамаарна. Эдгээр зардлыг хамгийн бага байлгах захиалгын хэмжээг захиалгын
оновчтой хэмжээгээр тодорхойлно.
Бараа материалын нэр төрлийн тоон мэдээг агуудсан хүснэгт нь захиалгын
оновчтой хэмжээг ойролцоогоор тодорхойлох боломж олгох бөгөөд инэгснээр жилдээ
хэдэн удаа захиалга хийхийг хүснэгтээр тооцож болно.
СУДАЛГАА: “ЭРДЭНЭТ ДЦС” ТӨХК- НИЙ МАТЕРИАЛ ТАТАН АВАЛТАНД
ХИЙСЭН СУДАЛГАА
“Эрдэнэт ДЦС” ТӨХК нь гол түүхий эд болох нүүрсээ Шивээ овоогийн уурхай,
Багахуурын уурхай, Шарын голын уурхайнуудаас олборлодог. Тухайн станцын хувьд
халаалтгүй үед 1 зуух, халаалттай үед 2-4 зуух ажилладаг бөгөөд 24 цагт нэг зуух
270 тн нүүрс ашигладаг байна. Нүүрсний хэрэгцээ жил ирэх дутам өсөж байгаа
бөгөөд 2010 – 2013 оны жилийн хэрэгцээ болон эзэмшилийн зардал дараах
байдалтай байсан.
2013 оны хувьд нэг удаа захиалга хийхтэй холбоотой 35,200₮-ийн зардал,1тн
нүүрс хадгалахтай холбоотой 1,800₮-ийн зардал гарсан байна.
“Эрдэнэт ДЦС” ТӨХК-ийн 2010-2013 оны түлшний зардлын тооцоо
Хүснэгт 1
ҮЗҮҮЛЭЛТ
Хэмжих
нэгж
2010 онд ашигласан
нүүрсний хэмжээ
2011 онд ашигласан
нүүрсний хэмжээ
2013 онд ашигласан
нүүрсний хэмжээ
1 Зарцуулагдах нийт нүүрс тн 188,600 211,550 228,500
2 Нүүрсний газар дээрхи үнэ төг/тн 24,776 28,093 33,075
3 Нүүрсний бүгд үнэ төг 4,672,757,165 5,942,982,416 7,557,667,053
4 1 тн нүүрсний тээврийн зардал төг/тн 4,024 4,607 5,425
5 Нийт тээвэр зардал төг 99,698,232 129,434,635 179,428,299
6 Нийт нүүрсний өртөг төг 4,772,455,397 6,072,417,051 7,737,095,352

2. “Эрдэнэт ДЦС” ТӨХК нь жилийн турш нүүрс татан авалтаа багасгалгүй зуны
турш нүүрсээ нөөцөлдөг байна. Одоогийн байдлаар тухайн үеэс хамаарч 600тн –
1,500тн
хүртэл нүүрс татдаг. Энэ үед гарах захиалгын зардал болон эзэмшилийн
зардлыг тооцож үзвэл:
Хүснэгт 2
Үзүүлэлт Томъёо
Захиалгын хэмжээ
600 900 1,200 1,500
БМ-ын дундаж хэмжээ О/2 300 450 600 750
Захиалга тоо Q/O 381 254 190 152
Жил эзэмшил зардал С* (О/2) 540,000 810,000 1,080,000 1,350,000
Жил захиалга зардал Р*( Q/O) 13,405,333 8,936,889 6,702,667 5,362,133
Жил нийт зардал - 13,945,333 9,746,889 7,782,667 6,712,133
Энд: О – Захиалах боломжит материалын хэмжээ
Q – Жилд шаардлагатай нүүрсний хэмжээ
С – Нэг тонн нүүрс хадгалахад гарах зардал
Р – нэг удаагийн захиалгын зардал
Эндээс үзэхэд захиалгын хэмжээ өсөхөд материал захиалгын зардал болон
эзэмшилийн зардал буурч байна. Харин захиалгын зохистой тоо хэмжээг
томъёогоор тооцож үзвэл:
ЗОХ = √
2∗ЖШХ∗НЗӨ
НӨ ∗ЭЗХ/ЭЗ/
= √
2∗228,500∗35,200
1,800
= 2,989тн ~ 3,000тн
Энд: ЗОХ – Захиалгын оновчтой хэмжээ
ЖШХ – Жилд шаардлагатай хэмжээ
НЗӨ – Нэгж захиалгын өртөг
НӨ – Нэгжийн өртөг
ЭЗХ – Эзэмшилийн зардлын хувь
ЭЗ – эзэмшилийн зардал
Материал татан авалтын оновчтой хэмжээ нь 3,000тонн байгаа нь захиалгын
зардал болон эзэмшлийн зардлыг хамгийн бага байлгах нөхцөл юм. Тус үйлдвэр нь
нүүрс хадгалалтын хувьд хамгийн ихдээ 90,000тонн болон 40,000 тонны багтаамжтай
хоёр задгай талбайтай тул нэг удаагийн нүүрс татан авалтын хэмжээгээ одоо
байгаанаасаа ихсэгэх боломжтой юм. Хэрвээ 50,000 тонноос дээш хэмжээний нүүрс
нэг удаагийн татан авалтаар хийвэл 1 тонн нүүрсний худалдан авалтын үнийг 4%-
аар хямдруулах боломжтой гэж үзвэл нийт өртөг нь хэрхэн өөрчлөгдөхийг тооцвол:
Хүснэгт 3
Үзүүлэлт Томъёо
Захиалгын хэмжээ
1,500 3,000 10,000 25,000 50,000 75,000
БМ-ын дундаж хэмжээ О/2 750 1,500 5,000 12,500 25,000 37,500
Захиалга тоо Q/O 152 76 23 9 5 3
Ж ил эзэмшил зардал С* (О/2) 1,350,000 2,700,000 9,000,000 22,500,000 45,000,000 67,500,000
Ж ил захиалга зардал Р*( Q/O) 5,362,133 2,681,067 804,320 321,728 160,864 107,243
Ж ил нийт зардал - 6,712,133 5,381,067 9,804,320 22,821,728 45,160,864 67,607,243
Нүүрсний бүгдүнэ 33,075 7,557,637,500 7,557,637,500 7,557,637,500 7,557,637,500 7,255,332,000 7,255,332,000
Нийт н. тээвэр зардал 5,425 1,239,612,500 1,239,612,500 1,239,612,500 1,239,612,500 1,239,612,500 1,239,612,500
Нүүрсний нийт өртөг 8,803,962,133 8,802,631,067 8,807,054,320 8,820,071,728 8,540,105,364 8,562,551,743
Хүснэгт-3-аас харахад захиалгын оновчтой хэмжээг бусад түвшинтэй
харьцуулахад зардал харьцангуй бага боловч үнийн хөнгөлөлт зарласан тохиолдолд

3. нөөц бололцоогоо дайчлан 50,000 тонн хүртэл нүүрс худалдан авбал зардал хамгийн
бага байх бөгөөд түүнээс дээш татан авалт хийсэн тохиолдолд хадгалалтын зардал
өндөр гарах нь харагдаж байна.
Захиалгын хэмжээтэй холбоотой материалын нөөцийг тодорхойлох
шаардлагатай байдаг. Тус станц нь материалын татан авалтаа хэрэглээнээсээ
хамаараад дараах байдлаар хийдэг байна.
Хүснэгт 4
Нөхцөл
Нэг хоногийн
хэрэглээ
Нэг удаагийн
материал татан
авалт
Нэг удаагийн татан
авалтыг зарцуулах
хоног*
ЗОХ-гаар татан авалт
хийсэн бол
Татан авалт
зарцуулах
хоног
Халаалтгүй үед 270 тн 600тн – 900тн 2 - 3 хоног 3000тн 11 хоног
Хагас халаалттай үед 540 тн 900тн – 1200тн 1- 2 хоног 3000тн 5 хоног
Бүтэн халаалттай үед 810тн – 1080тн 1200тн – 1500тн 1 хоног 3000тн 3-4 хоног
Нэг удаагийн татан авалтыг зарцуулах хоног* нь нэг удаагийн татан авалтыг нэг өдрийн хэрэглээнд
харьцуулсантай тэнцүү байна.
Хүснэгт 4-өөс харахад татан авалтын хэмжээ хэтэрхийн бага, өдөр бүр татан
авалт хийх шаардлагатай нь харагдаж байна. Нэгэнт хэрэгцээ болон татан авалтын
хугацааг нарийн тодорхойлох боломжгүй тул зайлшгүй байх нөөцийг тодорхойлно.
Зайлшгүй байх нөөцөд үндэслэн захиалга хийх хугацаа хүртэлх байвал зохих
нүүрсний хэмжээг тооцвол: (тус станц нь захиалгаа 14 хоногт нэг удаа хийдэг.)
Хүснэгт 5
Нөхцөл
Нэг хоногийн хэрэглээ
(а)
Захиалга хийх хоног
(б)
Дараагийн захиалга хүртэлх
хэрэгцээт нүүрс
(в)=(а)*(б)
Халаалтгүй үед 270 тн 14 хоног 3780тн
Хагас халаалттай үед 540 тн 14 хоног 7560тн
Бүтэн халаалттай үед 810тн – 1080тн 14 хоног 11340тн – 15120тн
Хүснэгт 5-аас харахад дараагийн захиалга хийх хүртэлх нүүрсний зайлшгүй
нөөцийн хэмжээ хамгийн багадаа 3780тонн, хамгийн ихдээ 15120 тонн байх
шаардлагатай байна. Хэрвээ хамгийн бага нөөцөөс доогуур нүүрсний үлдэгдэлтэй
бол дараагийн захиалга хүртэл үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулж чадахгүйд хүрнэ.
Харин нүүрсний дээд хэмжээнээс их хэмжээний нүүрсний нөөцтэй байвал эзэмшлийн
зардал өндөр гарна. Зарим тохиолдолд захиалга хийх хугацаа 30 хоног болдог
бөгөөд энэ үед материалын нөөц хамгийн багадаа 8100тн (270тн*30хоног), хамгийн
ихдээ 32400тн (1080тн*30хоног) байх шаардлагатай болно. Захиалга хийх хугацаа
хойшилсон тохиолдолд материалын зайлшгүй байх хэмжээ, захиалга хийх хэмжээ
болон хугацааг тодорхойлвол: (Нүүрсний үлдэгдэл ойролцоогоор тогтмол 11340тонн байсан
бол) Хүснэгт 6
Нөхцөл
Захиалга 14
хоногт тогтмол
хийх үеийн
материалын
хэрэгцээ (а)*
Захиалга
хойшилсон үеийн
материалын
хэрэгцээ (б)*
Захиалга
хойшилсон үед
материалын
зайлшгүй байх
хэрэгцээ
(в)=(б)- (а)
Захиалгын
оновчтой
хэмжээ
(г)*
Зайлшгүй нөөцийг
хангах
материалын татан
авалт
(д)= (в)+(г)
Зайлшгүй
нөөцийг
хангах
материалын
татан
авалтын
хугацаа (е)*
Халаалтгүй үед 3780 тн 8100тн 4320тн 3000тн 7320тн 27 хоног
Хагас халаалттай үед 7560 тн 16200тн 8640тн 3000тн 11640тн 22 хоног
Бүтэн халаалттай үед 11340тн-15120тн 24300тн-32400тн 12960тн-17280тн 3000тн 15960тн-20280тн 19-20 хоног
(а)*- Захиалга хэвийн хугацаанд буюу 14 хоногт хийгдэж байх үеийн материалын зайлшгүй хэмжээ. Үүнийг нэг өдрийн
хэрэгцээт нүүрсний хэмжээг захиалгын хэвийн хугацаагаар үржүүлж тодорхойлно.

4. (б)*- захиалга хойшилсон үед буюу 30 хоногт захиалга хийх болсон үеийн материалын нөөцийн хэмжээ. Үүнийг нэг өдрийн
хэрэглээг 30 хоногоор үржүүлж тодорхойлно.
(г)*- захиалгын зардал болон хадгалалтын зардал хамгийн бага байх захиалгын хэмжээ.
(е)*- Зайлшгүй нөөцийг хангах материалын татан авалтыг нэг өдрийн хэрэгцээнд харьцуулан тодорхойлно.
Хүснэгт 6-аас харахад материал татан авалт нь хойшилсон тохиолдолд
нүүрсний зайлшгүй нөөцийн хэмжээ халаалт зогссон үед 4320тонн, хамгийн
ачаалалтай үед 17580тонн байх шаардлагатай байна. Эндээс дүгнэж хэлэхэд тус
станцын татан авалт нь хэтэрхий бага байгаа нь нэг талаараа захиалгын зардлыг их
гаргах, нөгөө талаараа материалын зайлшгүй нөөцийг хангаж чадахгүй байгаа нь
харагдаж байна.