Πρόκειται για απάνθισμα κειμένων για τον ελεύθερο χρόνο των εφήβων

1. Κείμενο 1: Η Αξία του ελεύθερου χρόνου
Είναι κοινώς αποδεκτή η φράση («Με τον ιδρώτα του προσώπου σου να βγάζεις το ψωμί
σου»). Στον αρχαίο ελληνικό και ρωμαϊκό κόσμο η εργασία είναι για δούλους. Η «σχόλη» (η
απραξία, η αργία) είναι κατά τον Αριστοτέλη το πρωτεύον στοιχείο στη ζωή του ανθρώπου
που διακόπτεται από την «α-σχολία»,δηλαδή την εργασία.
Από αυτή τη θεώρηση του αγώνα για τον επιούσιο ως αναγκαίου κακού φτάσαμε
σήμερα στο άλλο άκρο' η εργασία αποτελεί σκοπό της ζωής, η εργατικότητα ύψιστη αρετή,
ενώ η σχόλη, δηλαδή ο ελεύθερος χρόνος, έχει υποβιβαστεί σε διάλειμμα, κατά τη διάρκεια
του οποίου ο άνθρωπος ανακτά δυνάμεις, για να εργαστεί εντονότερα. Η εργασία, όμως,
όσο σπουδαία και αναγκαία κι αν είναι για τον άνθρωπο, δεν μπορεί να είναι αυτοσκοπός.
Του προσφέρει, βέβαια, τις δυνατότητες και τα μέσα για να ευημερήσει και να ευτυχήσει,
αλλά αυτές οι δυνατότητες αξιοποιούνται κατά τη διάρκεια του ελεύθερου χρόνου.
Είναι αυταπόδεικτο γεγονός ότι ο τρόπος με τον οποίο ζούμε σήμερα, μας καλεί να
βρούμε λύσεις σε ένα σωρό προβλήματα που προκύπτουν σε σχέση με την επιβίωση μας
και τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής μας. Μέσα σ' όλα αυτά τα προβλήματα ο
άνθρωπος δείχνει ανίκανος να επωφεληθεί από το διευρυμένο και θεσμικά κατοχυρωμένο
ελεύθερο χρόνο. Ωστόσο, το αίτημα της δημιουργικής αξιοποίησης του μη εργάσιμου
χρόνου προβάλλει ολοένα και πιο επιτακτικό. Αναμφισβήτητα, λοιπόν, η ύπαρξη
ελεύθερου χρόνου και κατ΄ έπέκταση η ψυχαγωγία είναι πλέον βασικές ανάγκες του
ανθρώπου που σχετίζονται με την ύπαρξή του· ανάγκες οι οποίες δεν είναι μόνο σωματικές,
αλλά και πνευματικές.
Πραγματικά ελεύθερος είναι ο χρόνος τον οποίο ο άνθρωπος αξιοποιεί και διαθέτει
όπως αυτός κρίνει σωστό, όπως αυτός θέλει κι όχι όπως του υπαγορεύουν ή τον
αναγκάζουν να τον διαθέτει διάφοροι εξωγενείς παράγοντες, ανεξάρτητοι από τη θέληση
του. Είναι το διάστημα κατά το οποίο ολοκληρώνεται ο άνθρωπος, ο επίγειος παράδεισος
της απελευθέρωσης από την πίεση της εργασίας, η χαρά της ζωής. Αναντίλεκτα, ο τρόπος
με τον οποίο κάθε άνθρωπος αξιοποιεί τον ελεύθερο χρόνο του είναι διαφορετικός. Παρ'
όλες, όμως, τις εύλογες διαφορές που οφείλονται στις ιδιαιτερότητες του καθενός,
μπορούμε να προσδιορίσουμε ορισμένους ευχάριστους και ωφέλιμους τρόπους για την
αξιοποίησή του. Πρέπει, λοιπόν, να χρησιμοποιείται για ανάπαυση. Η ανάπαυση, η
χαλάρωση ηρεμούν το σώμα, αλλά και το πνεύμα. Δίνουν νέα δύναμη και αναπτερώνουν το
ηθικό. Άλλωστε, ένα κουρασμένο και καταπονημένο σώμα δεν αφήνει πολλά περιθώρια
για ψυχαγωγία. Για το λόγο αυτό η ψυχική και πνευματική ευεξία εξαρτάται από τη
σωματική. «Νους υγιής εν σώματι υγιεί» έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες.
Ο ελεύθερος χρόνος πρέπει, επίσης, να είναι χρόνος περισυλλογής. Γιατί μια απλή
προσπάθεια ενδοσκόπησης, απολογισμού, λειτουργεί καθησυχαστικά, καθαρτικά πολλές
φορές, στη σημερινή αγχώδη εποχή μας. Διότι μπορεί η αργία και δίνει περιθώρια στον
άνθρωπο γι' αυτή τη λίγη, αλλά απαραίτητη, ώρα αυτογνωσίας και λύτρωσης από πάθη και
αγωνίες. Του προσφέρει όλα αυτά που χρειάζεται ούτως ώστε να μπορεί να συνεχίσει να
εργάζεται και να προσφέρει στην οικογένεια αλλά και στον εαυτό του. Παράλληλα,για το
σύγχρονο εργαζόμενο ο ελεύθερος χρόνος πρέπει, ακόμα, να θεωρείται ευκαιρία να
αποδράσει από την πιεστική, τυποποιημένη και εξειδικευμένη εργασία του. Έτσι, θα
μπορέσει να καλλιεργήσει και τις άλλες ανθρώπινες δυνατότητές του, που, λόγω των
σύγχρονων συνθηκών εργασίας και διαβίωσης, κινδυνεύουν από ατροφία.

2. Δυστυχώς, ο μέσος σύγχρονος άνθρωπος θεωρεί το χρόνο μετά την εργασία του
«νεκρό» και το σύνηθες μέσο ψυχαγωγίας του είναι η τηλεθέαση. Η αλλαγή της αντίληψης
αυτής, που θέλει τη δουλειά ως μοναδικό σκοπό της ζωής του ανθρώπου, καθώς και των
συνηθειών που απορρέουν από αυτήν, είναι θέμα αγωγής. Όσο οι μαθητές στα σχολεία
προετοιμάζονται για την επαγγελματική τους σταδιοδρομία και μόνο, τόσο θα υπάρχουν
γενιές και άνθρωποι που θα αντικρίζουν τον ελεύθερο χρόνο τους με συναισθήματα ενοχής
και πλήξης, χωρίς δημιουργικότητα και ελευθερία. Είναι καιρός σε όλες της βαθμίδες της
εκπαίδευσης και της αγωγής να διαδοθεί και να επικρατήσει η αντίληψη ότι αυτοσκοπός
του ανθρώπου δεν είναι ο εξοντωτικός βιοπορισμός και η μανία για κοινωνική καταξίωση,
αλλά η ολόπλευρη και εσωτερική του ολοκλήρωση μέσα από την εργασία, την ψυχαγωγία,
τη διασκέδαση και την κάλυψη των ψυχοπνευματικών του αναγκών.
«ΕλεύθεροςΧρόνος»,Σπ.Κούτρα(Διασκευή)
Κείμενο 2 : Ιστορική Αναφορά
Η σημασία του ελεύθερου χρόνου είχε εκτιμηθεί ήδη από την αρχαία Ελλάδα, καθώς ο
Αριστοτέλης πίστευε πως ο ελεύθερος χρόνος δεν είναι το τέλος της δουλειάς, αλλά ότι η
δουλειά αποτελεί το τέλος του ελεύθερου χρόνου, ακριβώς επειδή κατ’ αυτόν η ευτυχία του
ανθρώπου βρίσκεται στην ιδιοποίηση τουχρόνουτου. Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος ήταν αντίθετος
σε έναν ελεύθερο χρόνο αφιερωμένο στην τεμπελιά.Η ευτυχία, έλεγε, δεν μπορεί να βρίσκεται
στην ευχάριστη διασκέδαση, εάν το μέτρο της είναι ένας άνθρωπος όχι
ουσιαστικά παιδευμένος. Έτσι, στηναρχαίαΕλλάδα οι πνευματικές ενασχολήσεις των πολιτών
ήταν απόρροια του υψηλού πολιτιστικούεπιπέδουτης κλασικής αρχαιότητας, κάτι βέβαια που
άρχισε να παρακμάζει μαζί με τηνπαρακμή της ίδιας της αρχαίας κοινωνίας. Είχε δίκιο λοιπόν ο
Παπανούτσος όταν έγραφε : «Αν όχι ο βεβαιότερος, ασφαλώς όμως ο παραστατικότερος
δείκτης πολιτισμού μιας κοινότητας ανθρώπων είναι ο τρόπος ψυχαγωγίας
της». Στους νεότερους χρόνους, ο Τόμας Μορ το 1515 στην «Ουτοπία» του φαντάζεται 6ωρη
εργασία και το διαθέσιμο χρόνο να αφιερώνεται στην αύξηση των γνώσεων, γεγονός που θα
επιτρέπει στον άνθρωπο καλύτερη συμμετοχή στην ιδανική πολιτεία. Στην «Πόλη του Ήλιου»
του Καμπανέλα, εργάσιμη μέρα έχει μειωθεί στις τέσσερις ώρες και ο καθένας αξιοποιεί το
χρόνο του σύμφωνα με τις ιδιαίτερες κλίσεις και ανάγκες του. Ο Όουεν θεωρούσε τη
δημιουργία, την πνευματική ενασχόληση, στοιχεία αυτογνωσίας του ανθρώπου
και πρότεινε τη μερική απασχόληση σαν λύση για την εξοικονόμηση περισσότερου ελεύθερου
χρόνου. Από τον περασμένο αιώνα,όταν η εργατική τάξηαπέκτησε ταξική συνείδηση και άρχισε
να διεκδικεί δικαιώματα, ταυτόχρονα απαίτησε την μείωση του εργάσιμου χρόνου,
θεσμοθέτηση του 8ωρου και δικαίωμα στον ελεύθερο χρόνο.
Κείμενο 3 : Νέοι και ελεύθερος χρόνος
Σχετικά με την εργασία και τον ελεύθερο χρόνο η ζωή των εφήβων χαρακτηρίζεται από δύο
αντιφάσεις. Δουλεύουν πιο σκληρά από πολλούς εργαζόμενους, αλλά δεν αμείβονται. Χρειάζονται
πιο πολύ από κάθε άλλη ηλικία ελεύθερο χρόνο, αλλά διαθέτουν ελάχιστο, λόγω της πληθώρας των
σχολικών και εξωσχολικών υποχρεώσεων πουέχουν.
Μέσα στον ελάχιστο ελεύθερο χρόνο που έχουν στη διάθεσή τους πρέπει να χωρέσουν όλα
όσα είναι ζωτικής ανάγκης για το νέο: η ανεμελιά, το παιχνίδι, η ξεκούραση, η παρέα, η
ψυχαγωγία και -γιατί όχι- η περισυλλογή και η ονειροπόληση. Τα ασφυκτικά χρονικά όρια δεν
αφήνουν περιθώριαγια πολλές επιλογές.Γι' αυτό και καθένας διαθέτει τον ελεύθερο χρόνο του

3. ανάλογα με την ιδιοσυγκρασίατου, με τις συνήθειες και τα ενδιαφέροντά του, ανάλογα με τις
δυνατότητες που του παρέχει το περιβάλλον του και την ευχέρεια που έχει να αξιοποιεί τις
δυνατότητες αυτές.
Παρά το γεγονός ότι όλοι οι νέοι δε διαθέτουν με τον ίδιο τρόπο τον ελεύθερο χρόνο τους,
μπορούμε να παρατηρήσουμε ορισμένες κοινές συνήθειες και κοινούς τρόπους ψυχαγωγίας
κατά τη διάρκεια του ελεύθερουχρόνου τους. Οι νέοι διασκεδάζουν με έντονο και θορυβώδη
τρόπο σε ντισκοτέκ, διοργανώνουν πάρτι με φίλους, αθλούνται, συμμετέχουν σε συλλόγους
αθλητικούς ή πολιτιστικούς, παίζουν διάφορα παιχνίδια κατά προτίμηση ηλεκτρονικά, βλέπουν
τηλεόραση, ακούν μουσική, διαβάζουν βιβλία και περιοδικά, βγαίνουν με τους φίλους τους,
πηγαίνουν στον κινηματογράφο και μερικοί ασχολούνται με διάφορες μορφές καλλιτεχνικής
έκφρασης, όπως για παράδειγμα είναι η ποίηση και η ζωγραφική.
Οι περισσότεροι από αυτούς τους τρόπους διάθεσης του ελεύθερου χρόνου τους είναι
ευχάριστοι και ωφέλιμοι. Οι άλλοι, όμως,όπως για παράδειγμα η ένταξη σε ομάδες φανατικών
“φιλάθλων”, η ολονύκτια διασκέδαση σε μουσικοχορευτικά κέντραπίνοντας και καπνίζοντας, η
συμμόρφωση στις επιταγές της μόδας και η σπατάλη χρόνου και χρημάτων για ψώνια,
σύμφωνα με τα καταναλωτικά πρότυπα, όχι μόνο δε βοηθούν το νέο να απολαύσει τις χαρές της
ζωής και να ανανεώσει τις ψυχικές του δυνάμεις, αλλά και υπονομεύουν την ψυχική και
σωματική υγεία του.
Ο τρόπος με τον οποίο ο νέος θα αξιοποιήσει ή θα σπαταλήσει τον ελεύθερο χρόνο του έχει
σχέση με τις επιδράσεις που δέχεται και την προσωπικότητα που σιγά σιγά διαμορφώνει.
Βέβαια, ορισμένα χαρακτηριστικά πουταιριάζουνστη φύση των νέων, όπως για παράδειγμα ο
δυναμισμός και ο ενθουσιασμός τους, παίζουν κάποιο ρόλο, αλλά δεν είναι καθοριστικός. Πιο
πολύ επηρεάζονται από αντικειμενικούς παράγοντες.Τα πρότυπα πουπροβάλλονται και η τάση
των νέων να τα μιμούνται, η διαφήμιση των προϊόντων της βιομηχανίας του ελεύθερου χρόνου,
η ελλιπής αγωγή, τόσο από την οικογένεια όσο και από το σχολείο, για την εποικοδομητική
αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου τους επιδρούν καταλυτικά στις επιλογές τους.
Κείμενο 4 : Έλλειψη ελεύθερου χρόνου και ποιότητα ζωής
Η ποιότητα ζωής κατακτάται από ολοκληρωμένες προσωπικότητες και ολοκληρωμένος ως
προσωπικότητα είναι εκείνος ο οποίος έχει ομαλή σχέση με τον εαυτό του, ομαλή σχέση με
τους συνανθρώπους του και ομαλή σχέση με τη φύση. Ο σύγχρονος άνθρωπος, επειδή κατά
τις λιγοστές ελεύθερες ώρες του ούτε το πνεύμα του ανανεώνει ούτε την ψυχική του γαλήνη
και ηρεμία δεν απολαμβάνει – πιεσμένος να ικανοποιήσει τις πολλαπλασιαζόμενες επιθυμίες
του εκτονώνεται στις ελεύθερες ώρες του με νόθους τρόπους ψυχαγωγίας, οι οποίοι τον
φθείρουν παρά τον ξεκουράζουν – ούτε τις σωματικές του δυνάμεις αξιοποιεί – αντίθετα τις
εντατικοποιεί στο κυνήγι της ικανοποίησης των επιθυμιών του (υλικών κυρίως) και τις
καταστρέφει – δεν μπορεί να κατακτήσει την ποιοτική ζωή. Και τούτο γιατί διαταράσσει την
ομαλή σχέση με το πνεύμα του, την ψυχή του, το σώμα του, τον εαυτό του δηλαδή και
απομακρύνεται από το πρώτο γνώρισμα της ποιοτικής ζωής. Όμως, ο σύγχρονος άνθρωπος
με το να διασκεδάζει κατά το λιγοστό ελεύθερο χρόνο του συμβατικά, επίπλαστα,
ευκαιριακά σε μαζικές αλλά απρόσωπες ψυχαγωγικές εκδηλώσεις, δεν ανοίγεται, δεν
εκφράζεται και έτσι δεν αναπτύσσονται σχέσεις οικείες, γνώριμες, ζεστές. Και ακόμη μέσα
στα υπερύψηλα σημερινά οικοδομήματα, μέσα στις τσιμεντένιες πόλεις, ο σύγχρονος
άνθρωπος εγκλωβίζει και άλλο τον περιορισμένο ελεύθερο χρόνο του.

4. Κείμενο 5: Ο ρόλος των θεσμών της κοινωνικοποίησης (οικογένειας, σχολείου, τοπικής
αυτοδιοίκησης κ.τ.λ.) τόσο στη συνειδητοποίηση της σημασίας του ελεύθερου χρόνου
όσο και στη δημιουργική αξιοποίησή του από τη νέα γενιά
Οι θεσμοποιημένοι φορείς της κοινωνικοποίησης, δηλαδή η οικογένεια, το σχολείο και η
τοπική αυτοδιοίκηση μπορούννα βοηθήσουν αποφασιστικά τους νέους να συνειδητοποιήσουν
την αξία του ελεύθερου χρόνου και να τους κατευθύνουν σε δημιουργικούς τρόπους
αξιοποίησής του.
Πρώτα πρώτα χρειάζεται ενημέρωση του νέου για τις σύγχρονες συνθήκες ζωής και
εργασίας. Πρέπει να καταλάβει ο νέος πόσο σημαντικός είναι ο ελεύθερος χρόνος και η
δημιουργική αξιοποίησή του για την ψυχική του ισορροπία και την ολοκλήρωση της προ-
σωπικότητάς του' να ευαισθητοποιηθεί, ακόμακαι σε θέματα κατανάλωσης των προϊόντων που
παράγει η βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου, και να διεκδικήσει για τον εαυτό του γνήσιες
μορφές έκφρασης και ψυχαγωγίας.
Οι φορείς της κοινωνικοποίησης οφείλουν να διευκολύνουν στην πράξη τη δημιουργική
αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου.Αν η οικογένεια δίνοντας το παράδειγμα εθίσει το παιδί σε
δημιουργικές απασχολήσεις, εύκολα αυτό θα αναζητήσει ανάλογη αξιοποίηση του ελεύθερου
χρόνου, όταν μεγαλώσει.
Τα σχολεία και οι δήμοι μπορούν να γίνουν φυτώρια πολιτισμού. Αν υπάρξει πολιτική
βούληση και διατεθούν τα απαραίτητα κονδύλια για να οργανωθούν και να στεγαστούν
πολιτιστικές δραστηριότητες, οι νέοι με ενθουσιασμό θα επιδοθούν σ' αυτές. Κάθε σχολείο
μπορεί να αποκτήσει τον αθλητικό του σύλλογο και το καλλιτεχνικό τουεργαστήρι, στα οποία οι
νέοι θα βρίσκουν την ευκαιρία για δημιουργική έκφραση.
Παράλληλα, η τοπική αυτοδιοίκηση μπορεί να ενισχύσει τη δράση πολιτιστικών και
αθλητικών συλλόγων, την οργάνωση βιβλιοθηκών, την ίδρυση κινηματογραφικής και θεατρικής
λέσχης και τη σύσταση ορειβατικού, κολυμβητικού ή φυσιολατρικού ομίλου, ανάλογα με τις
δυνατότητες πουπροσφέρει ο τόπος και ανάλογα με τα ενδιαφέροντα των ανθρώπων και την
πολιτιστική παράδοση της περιοχής. Χρήσιμα θα ήταν και η διοργάνωση διαλέξεων με
επιστημονικά, κοινωνικά ή καλλιτεχνικά θέματα, τα σεμινάρια επιμόρφωσης, τα μαθήματα
μουσικής,χορούκαι εικαστικών τεχνών (ζωγραφικής γλυπτικής), όπουκάθε νέος ανάλογα με τις
κλίσεις, τα ενδιαφέροντα και τις δεξιότητές του θα μπορεί να συμμετέχει. Έτσι, ο νέος, χωρίς
οικονομική επιβάρυνση, θα αποκτήσει ευκαιρίες να αξιοποιεί ελεύθερα και δημιουργικά τον
ελεύθερο χρόνο του.
Κείμενο 6 : Μορφές δημιουργικής εκμετάλλευσης του ελεύθερου χρόνου και γνήσιας
ψυχαγωγίας
Πνευματικός τομέας : α) ενημέρωση, β) μελέτη βιβλίων, διάβασμα λογοτεχνίας, φιλοσοφίας,
λογοτεχνίας
Ηθικός τομέας : α) ενδοσκόπηση – αυτοκριτική : για να επιλέξουμε καλύτερα το χρόνο μας,
πρέπει να γνωρίζουμε καλύτερα τον εαυτό μας και να είμαστε καλύτερα ενημερωμένοι σε ό,τι
μας προτείνει η ζωή, η σωστή χρησιμοποίηση του χρόνου δεν επιβάλλεται, σμιλεύεται σιγά σιγά
από μας τους ίδιους, β) διεύρυνση κλίσεων, ενδιαφερόντων, ώστε οι άνθρωποι να στραφούν σε
ανάλογες δραστηριότητες, γ)επαναπροσδιορισμός των αξιών : πρωταρχικός στόχος του

5. ανθρώπου να μην είναι ο υλικός ευδαιμονισμός αλλά η πνευματική του συγκρότηση, μόνο τότε
θα κατορθώσει να αποβάλει την καταναλωτική μανία, την απληστία και θα δώσει άλλες
προτεραιότητες στη ζωή του
• Κοινωνικοπολιτικός τομέας : α) συμμετοχή στα κοινά – θα οδηγήσει στην αναβάθμιση της
πολιτικής ζωής και στον περιορισμό της πολιτικής αλλοτρίωσης, β) άσκηση ελέγχου στην ηγεσία,
γ) σύναψη υγιών – ουσιαστικών διαπροσωπικών σχέσεων, αναθέρμανση της ψυχικής
επικοινωνίας των ανθρώπων με βάση τον ειλικρινή διάλογο, την αμεσότητακαι την προσέγγιση
του ψυχισμού των άλλων, οι φιλικές συντροφιές αποτελούν μέσο και
κίνητρο βελτίωσης του χαρακτήρα μας αφού θα φτάσουμε στην αυτογνωσία, στον
αυτοπροσδιορισμό και στην ετερογνωσία, δ) ένταξη σε κοινωνικοπολιτικές ομάδες, συλλόγους
• Πολιτιστικός τομέας : α) επαφή με την τέχνη, παρακολούθηση θεάτρου,
κινηματογράφου, παρακολούθηση διαλέξεων, β) συμμετοχή σε καλλιτεχνικές
δραστηριότητες, γ) επαφή με τη φύση για να ξαναβρεί το άτομο την ψυχική του ηρεμία και
γαλήνη που χάθηκαν στο λαβύρινθο των πολύβουων μεγαλουπόλεων, δ) συμμετοχή σε
συναυλίες, ε) ατομικά – ομαδικά παιχνίδια, αθλητισμός χωρίς ανταγωνιστικό πνεύμα που
οδηγεί στη χαλάρωση, στην εκτόνωση και στην αποσυμπίεση από το καθημερινό άγχος, στ)
επισκέψεις σε μουσεία, αρχαιολογικούς χώρους, ζ) τουρισμός στο εσωτερικό της χώρας και το
εξωτερικό, γνωριμία με άλλους πολιτισμούς, τρόπους ζωής, έργα τέχνης,
μνημεία, η) στροφή στην παράδοση και άντληση ανθρωπιστικών στοιχείων, θ)
ενασχόληση με μορφές ατομικής έκφρασης, η αυτοέκφραση αποτελεί βασική διέξοδο στα
σημερινά αδιέξοδα που επισωρεύει η κοινωνία μας
• Δημιουργία πολιτιστικής υποδομής με κέντρα που θα καλύπτουν τις πολλαπλές
πολιτιστικές ανάγκες των νέων ανθρώπων και θα τους δίνουν τη δυνατότητα ανάπτυξης των
δημιουργικών ικανοτήτων και ταλέντων τους.
• Τα ΜΜΕ πρέπει να ενισχύσουν με πολιτιστικές εκπομπές τη διάθεση για γνώση, δημιουργία
και πρωτοβουλία.
• «Όπως σβήνουν την πυρκαγιά στο δάσος με μια άλλη φωτιά που την περιορίζει, έτσι για να
παλέψουμε ενάντια στην έλλειψη χρόνου,πρέπει να αφιερώσουμε χρόνο για να σκεφτούμε τη
χρησιμοποίηση του χρόνου μας : να δώσουμε χρόνο στο χρόνο».
• «Τη λύση στο πρόβλημα θα δώσει η μεγαλύτερη μόρφωση του λαού σε συνδυασμό με τη
δικαιότερη οργάνωση της κοινωνίας. Εάν μορφωθεί αληθινά ο άνθρωπος, θα φωτισθεί το
πνεύμα και θα λεπτυνθεί η ευαισθησία του, και έτσι θα αποκτήσει μέτρα αυστηρότερα για να
κρίνει και τους άλλους και τον εαυτό του. Και εάν οργανωθεί με δικαιοσύνη η κοινωνία όπου ζει,
θα σεβαστεί και θα τιμήσει και τους άλλους και τον εαυτό του. Τότε
δεν θα έχουμε λόγο να ανησυχούμε για το πώς θα διαθέσει το χρόνο της αργίας του, όσο
μακρός και αν είναι. Ας τον αφήσουμε ελεύθερο και εκείνος θα τον καλύψει με ευχαρίστηση και
σωφροσύνη.Εάν όμως μείνει άξεστος και αγροίκος, η μακρά ανάπαυση θα τον εκβαρβαρώσει
και θα γίνει δυστυχέστερος βυθίζοντας στην εξαθλίωση και όλους τους άλλους.