1. ธรรมภาคปฏิบัติ ๓ รหัส ๐๐๐ ๒๕๓
บรรยายโดย
พระมหาธานินทร์ อาทิตวโร
น.ธ.เอก, ป.ธ.๘, พธ.บ. (อังกฤษ), พธ.ม.
(บาลี), พธ.ด. (พระพุทธศาสนา)

2. เวทนานุปัสสนาสติปัฏฐาน
วัตถุประสงค์ของการเรียน
๑. บอกหลักการปฏิบัติเวทนานุปัสสนาสติปัฏฐานได้
๒. บอกรายละเอียดในเวทนานุปัสสนาสติปัฏฐานได้
๓. อธิบายวิธีพิจารณาเวทนานุปัสสนาสติปัฏฐานได้
๔. ฝึกการปฏิบัติในเวทนานุปัสสนาสติปัฏฐานได้

3. ขอบข่ายของเนื้อหา
๑. หลักการและวิธีการปฏิบัติเวทนานุปัสสนาสติปัฏ
ฐาน
๒. รายละเอียดในเวทนานุปัสสนาสติปัฏฐาน
๓. วิธีพิจารณาเวทนานุปัสสนาสติปัฏฐาน
๔. การปฏิบัติเวทนานุปัสสนาสติปัฏฐาน

4. หลักธรรมที่เกี่ยวข้อง
๑) อินทรีย์ ๕
๒) วิปลาส ๓
๓) อภิญญา ๖ และ วิชชา ๘
๔) วิสุทธิ ๗

5. ความหมายของเวทนา
คาว่า “เวทนา” หมายถึง “การเสวยอารมณ์” “ภาวะ
ที่เสวยอารมณ์” หรือ ความรู้สึก
ตามหลักพระพุทธศาสนา เวทนา หมายถึง
ความรู้สึกอย่างใดอย่างหนึ่งที่อาจเป็ นสุข (ความ
สบาย สุขเวทนา) หรือเป็ นทุกข์ (ความไม่สบาย
ทุกขเวทนา) หรือเป็ นความรู้สึกกลางๆ (ไม่สุข ไม่
ทุกข์ อทุกขมสุขเวทนา) ก็ได้

6. พุทธพจน์ว่า
“เวทยตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา เวทนาติ วุจฺจติ. กิญฺจ เวทยติ สุขมฺปิ
เวทยติ ทุกฺขมฺปิ เวทยติ อทุกฺขมสุขมฺปิ เวทยติ. ความว่า เพราะ
อะไรจึงเรียกว่า เวทนา เพราะเสวยจึงเรียกว่า เวทนา เสวยอะไร
เสวยอารมณ์สุขบ้าง ทุกข์บ้าง มิใช่ทุกข์มิใช่สุขบ้าง”
สรุป จากความหมายนี้เวทนา มี ๓ ประการ คือ
๑) สุขเวทนา ๒) ทุกขเวทนา ๓) อทุกขมสุขเวทนา
(สํ.ข. (บาลี) ๑๗/๗๙/๗๑, สํ.ข. (ไทย) ๑๗/๗๙/๑๒๑-๑๒๒.

7. คัมภีร์สัมโมหวิโนทนี แสดงอุปมาสุขเวทนาและ
ทุกขเวทนาไว้ว่า
สุขเวทนาย่อมหวั่นไหวแผ่ออกไปเมื่อเกิดขึ้นย่อมยัง
สรีระทั้งสิ้นให้หวั่นไหวให้กระเพื่อม ให้ชุ่มฉ่า ให้มัว
เมา และให้ยินดีดุจรดอยู่ด้วยหม้อน้าเย็น
อภิ.วิ.อ. (บาลี) ๘/๑๕-๑๖.

8. ทุกขเวทนาเมื่อเกิดขึ้นย่อมเป็นดุจเวลาที่ใส่ภาชนะ
ร้อนไว้ภายใน และดุจเอาคบเพลิงหญ้าเผาอยู่
ภายนอก

9. คัมภีร์วิสุทธิมรรค พระพุทธโฆสเถระ ได้ให้
ความหมายว่า
ที่ชื่อว่า เวทนาขันธ์ เพราะรวมธรรมชาติที่มีการ
เสวยอารมณ์เป็นลักษณะทุกอย่างเข้าด้วยกัน
วิสุทฺธิ. (บาลี) ๒/๔๕๖/๑๐๑-๑๐๒.

10. คัมภีร์อภิธัมมัตถวิภาวินี พระสุมังคลเถระ ได้อธิบาย
ความหมายของเวทนาพร้อมทั้งยกตัวอย่างให้เห็นชัดเจน
ยิ่งขึ้นว่า
ธรรมชาติที่ชื่อว่า เวทนา เพราะอรรถว่า รับรู้ คือเสวยรสของ
อารมณ์ เวทนามีการรับรู้เป็นลักษณะ เวทนาย่อมเสวยอารมณ์
ได้ทั้งหมด เพราะเป็นธรรมชาติมีอิสระ เปรียบเหมือนพระราชา
ผู้เสวยรสสุธาโภชน์ (สุธาโภชนรสานุภวนกราชา)
วิภาวินี. (บาลี) ๒/๑๙๒.

11. หลักการและวิธีการปฏิบัติเวทนานุปัสสนาสติปัฏฐาน
พุทธพจน์ในมหาสติปัฏฐานสูตรว่า
พิจารณาเห็นเวทนาในเวทนาทั้งหลายอยู่ มีความเพียร
มีสัมปชัญญะ มีสติกาจัดอภิชฌาและโทมนัสในโลก
ได้

12. การเจริญสติปัฏฐานเป็นแนวปฏิบัติที่ทวนกระแสการ
รับรู้ตามปกติ เพราะมุ่งให้ระลึกรู้สภาวธรรมโดย
ปราศจากรูปร่างของสิ่งใดๆ จึงไม่มีตัวเรา ของเรา
บุรุษหรือสตรีอย่างแท้จริง

13. ประเภทของเวทนา
พุทธพจน์ในพหุเวทนิยสูตร และปัญจกังคสูตร
 อานนท์ เรากล่าวเวทนา ๒ ประการไว้โดยบรรยายก็มี กล่าว
เวทนา ๓ ประการไว้โดยบรรยายก็มี กล่าวเวทนา ๕ ประการไว้
โดยบรรยายก็มี กล่าวเวทนา ๖ ประการไว้โดยบรรยายก็มี กล่าว
เวทนา ๑๘ ไว้โดยบรรยายก็มี กล่าวเวทนา ๓๖ ประการไว้โดย
บรรยายก็มี กล่าวเวทนา ๑๐๘ ไว้โดยบรรยายก็มี
ม.ม. (ไทย) ๑๓/๘๙/๙๑, สํ.สฬา. (ไทย) ๑๘/๒๖๗/๒๙๕.

14. สรุป จากพระพุทธพจน์นี้ เวทนา ๗ ประการ คือ
๑) เวทนา ๒
๒) เวทนา ๓
๓) เวทนา ๕
๔) เวทนา ๖
๕) เวทนา ๑๘
๖) เวทนา ๓๖

15. เวทนา ๒
๑) สุขเวทนา ได้แก่ สุขทางกาย และสุขทางใจ
๒) ทุกขเวทนา ได้แก่ ทุกข์ทางกาย และทุกข์ทางใจ
องฺ.ทุก. (ไทย) ๒๐/๗๑/๑๐๓.

16. เวทนา ๓
๑) สุขเวทนา
๒) ทุกขเวทนา
๓) อุเบกขาเวทนา
สํ.สฬา. (ไทย) ๑๘/๒๔๙/๒๗๑.

17. เวทนา ๕
๑) เวทนาขันธ์ที่เป็นสุขินทรีย์
๒) เวทนาขันธ์ที่เป็นทุกขินทรีย์
๓) เวทนาขันธ์ที่เป็นโสมนัสสินทรีย์
๔) เวทนาขันธ์ที่เป็นโทมนัสสินทรีย์
๕) เวทนาขันธ์ที่เป็นอุเปกขินทรีย์
อภิ.วิ. (ไทย) ๓๕/๓๔/๒๓.

18. เวทนา ๖
เวทนา ๖ คือเวทนาที่เกิดจากสัมผัสทางตา หู จมูก
ลิ้น กาย และใจ มีข้อความปรากฏในวิภังคสูตร สัง
ยุตตนิกาย นิทานวรรคว่า
๑) จักขุสัมผัสสชาเวทนา (เวทนาเกิดจากสัมผัสทาง
ตา)
๒) โสตสัมผัสสชาเวทนา (เวทนาเกิดจากสัมผัสทาง
หู)

19. ๓) ฆานสัมผัสสชาเวทนา (เวทนาเกิดจากสัมผัสทาง
จมูก)
๔) ชิวหาสัมผัสสชาเวทนา (เวทนาเกิดจากสัมผัส
ทางลิ้น)
๕) กายสัมผัสสชาเวทนา (เวทนาเกิดจากสัมผัสทาง
กาย)
๖) มโนสัมผัสสชาเวทนา (เวทนาเกิดจากสัมผัสทาง
ใจ)
สํ.น. (ไทย) ๑๖/๒/๖.

20. เวทนา ๑๘
เวทนาประเภทนี้ มีฐานที่ตั้งคืออายตนะภายใน ๖ คือ
ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ นึกหน่วงกับอารมณ์ภายนอก
คือ รูป เสียง กลิ่น รส สัมผัส และธรรมารมณ์ โดย
แบ่งออกเป็น ๓ ฝ่ าย คือ โสมนัส ๖ โทมนัส ๖ และ
อุเบกขา ๖
ม.อุ. (ไทย) ๑๔/๓๐๕/๓๖๙-๓๗๐.