Recommended
More Related Content
What's hot
What's hot (20)
Similar to จิตวิทยาในพระไตรปิฎก
Similar to จิตวิทยาในพระไตรปิฎก (20)
More from วัดดอนทอง กาฬสินธุ์
More from วัดดอนทอง กาฬสินธุ์ (20)
จิตวิทยาในพระไตรปิฎก
- 2. ความเป็นมาของจิตวิทยาศาสนา วิชาจิตวิทยาศาสนา เป็นศาสตร์ที่ผสม ผสานระหว่างศาสนศึกษากับจิตวิทยา เป็น ผลพลอยได้ที่เกิดจากความก้าวหน้า วิทยาการทางสังคมศาสตร์ ตั้งแต่ปลายคริส ศตวรรษที่ ๑๙ เอมีล เดร์กไคมน์ (Emile Durkheim) นัก สังคมวิทยา ชาวฝรั่งเศส เป็นผู้ตั้งทฤษฎี กำาเนิดศาสนาและศาสนาปฐมบรรพ์
- 3. แมกซ์ เวเบอร์ (Max Weber) บาทหลวงนัก สังคมวิทยาและมานุษยวิทยา ชาวเยอรมัน เขียนบทวิเคราะห์ ทางศาสนา ซิกมุนด์ ฟรอยด์ (Sigmund Freud) นัก จิตวิทยาผูเป็นบิดาแห่งจิตวิทยาวิเคราะห์ ้ ชาวออสเตรีย เขียนบทวิเคราะห์กำาเนิดของ ศาสนา
- 4. คาร์ล กุสตาฟ จุง (Carl Gustav Jung) วิเคราะห์จิตสำานึกทางศาสนา วิลเลี่ยม เจมส์ (William James) วิเคราะห์ ประสบการณ์ศาสนาแบบต่างๆ
- 5. เป้าหมายของการศึกษาจิตวิทยาศาสนา ๑. ศึกษาสภาวะต่างๆ ทางศาสนาที่ปรากฏ อยู่ในชีวิตจิตใจของมนุษย์ โดยเจาะลึก เข้าไปในโครงสร้างและองค์ประกอบ ภายในบุคลิกภาพและพฤติกรรมของมนุษย์ ได้แก่ ๑) อารมณ์ ๒) ความรู้สึกนึกคิด ๓) สติปญญา ั ๔) จิตสำานึก
- 6. ๕) จิตไร้สำานึก ๖) ประสบการณ์ทางศาสนา ๗) ลักษณะการแสดงออกเชิงปฏิกิริยาของ มนุษย์ที่สนองตอบต่อธรรมชาติต่อส่ิิง แวดล้อมรอบด้าน ๘) สภาวะของชีวิตที่มนุษย์ต้องเผชิญอยู่ เสมอ เช่น การเกิด แก่ เจ็บ ตาย
- 7. ความมุ่งหมายของการศึกษา คือการหาความกระจ่างในคำาอธิบายทาง พุทธศาสนาที่ว่าด้วย จิต (นาม) กาย (รูป) และพฤติกรรม (กรรม) ว่ามีความเกี่ยวข้อง สัมพันธ์เชิงเหตุปจจัยอย่างไร และเมื่อนำามา ั ศึกษาเปรียบเทียบกับทฤษฎีทางจิตวิทยา สมัยใหม่ แล้วมีความสอดคล้องหรือแตก ต่างกันอย่างไร
- 9. วัตถุประสงค์ของการศึกษา เพื่อความรู้ความเข้าใจ ๑.บทบาทความสัมพันธ์ระหว่างร่างกาย และจิตใจเชิงปฏิกิริยา ๒. ลักษณะของจิต ๓. การจำาแนกจิต ๔. กระแสการทำางานของจิต ๕. กระบวนการรับรู้และการเรียนรู้ของจิต ๖. กระบวนการทางอารมณ์
- 10. ๗. ปรากฏการณ์ที่จิตแสดงออกในรูปของ ความฝัน ๘. การกำาหนดบุคลิกภาพของมนุษย์ ๙. ประสบการณ์ทางพระพุทธศาสนา ๑๐. พุทธจิตเวช ๑๑. หลักคำาสอนเชิงประยุกต์ในเรื่องความ สัมพันธ์ระหว่างบุคคลในสังคม
- 12. ความเหมือนกันและความต่างกันระหว่าง จิตวิทยาเชิงพุทธและจิตวิทยาตะวันตก ๑. ความเหมือนกัน รูปแบบคำาสอนและแนวปฏิบัติทางพุทธ ศาสนา และจิตวิทยาตะวันตก มีรากฐาน ของการอธิบายเชิงจิตวิทยาศาสนาเหมือน กัน คำาสอนในพระสุตตันตปิฎก เป็นคำาอธิบาย เชิงรูปธรรม
- 14. รากฐานของจิตวิทยาพุทธศาสนา ๑. ธรรมนิยามหลักแห่งความจริงของชีวิต ธรรมนิยาม คือกฏธรรมชาติที่มีความเป็น สากลที่ครอบงำารูป (ร่างกาย) และนาม (จิตใจ) ให้มีสภาพเป็นไป ตามกฏของ ธรรมชาตินั้น ได้แก่ สามัญลักษณะหรือที่ รู้จักกันโดยทั่วไปว่า กฏไตรลักษณ์ และกฏ วิเสสลักษณะ
- 15. ๑)สามัญลักษณะ สามัญลักษณะ คือลักษณะที่เป็นไปเหมือนๆ กันของสิงทั้งหลายที่ย่อมมีการเกิดขึ้น ตั้ง ่ อยู่หรือดำารงสภาพหนึ่งอยู่ในชัวระยะหนึ่ง ่ แล้วก็แปรเปลี่ยนไป หรือสลายไปตามกาล เวลาภายใต้ลักษณะสากล ๓ ประการ เรียก ว่า ไตรลักษณ์ คือ ๑) อนิจลักษณะ ไม่เที่ยง ๒) ทุกขลักษณะ เป็นทุกข์
- 17. โครงสร้างของชีวิต ขันธ์ ๕ ๑) ตัวสภาวะ พุทธธรรม มองสิงทั้งหลายในรูปของส่วน ่ ประกอบต่างๆ ที่มาประชุมกันเข้า ตัวตน แท้ๆ ของส่ิิงทั้งหลายไม่มี เมือแยกส่วน ่ ต่างๆ ที่มาประกอบกันเข้านั้นออกไปให้ หมดก็จะไม่พบตัวตนของสิงนั้นเหลืออยู่ ่ เช่น รถ อาคาร เป็นต้น
- 18. ความสัมพันธ์ระหว่างขันธ์ต่างๆ ความสัมพันธ์ระหว่าง สัญญา กับ สติ สัญญา แปลว่า ความจำา สติ แปลว่า ความระลึกได้ บางครั้งแปลว่า ความจำา ความจำาไม่ใช่กิจของธรรมข้อเดียว แต่เป็น กิจของกระบวนธรรม ในกระบวนธรรมแห่งความจำานี้สญญาและ ั สติเป็นองค์ธรรมใหญ่ ทำาหน้าที่เป็นหลัก
- 19. สัญญาและสติมีความหมายคาบเกี่ยวและ เหลื่อมกันกับความจำา ส่วนหนึ่งของสัญญา เป็นส่วนหนึ่งของ ความจำา อีกส่วนหนึ่งของสัญญาอยู่นอกเหนือความ หมายของความจำา ส่วนหนึ่งของสติ เป็นส่วนหนึ่งของความจำา อีกส่วนหนึ่งของสติ อยู่นอกเหนือจากความ จำา
- 20. สัญญาและสติทำาหน้าที่คนละอย่างใน กระบวนการทรงจำา สัญญา กำาหนดหมายหรือหมายรู้อารมณ์ เอาไว้ เมื่อประสบอารมณ์อีก ก็เอาข้อที่ กำาหนดหมายไว้นั้น มาจับเทียบเคียงว่าตรง กันกับที่หมายไว้ ถ้าหมายรู้ว่าตรงกัน เรียกว่า จำาได้
- 22. สติ มีหน้าที่ดึงอารมณ์มาสูจิต เหนี่ยว ่ อารมณ์ไว้กับจิต สติจึงมีขอบเขตความหมายคลุมถึง การ ระลึก นึกถึง นึกได้ ระลึกได้ สติเป็นการริเริ่มเองจากภายใน โดยอาศัย พลังแห่งเจตน์จำานง
- 23. ตัวอย่างความสัมพันธ์ของสัญญากับ สติ นาย ก กับ นาย ข เคยรู้จักกันดี ต่อมาทั้ง สองได้แยกจากกันไป แล้ววันหนึ่งมาพบกัน อีก นาย ก จำานาย ข ได้ แล้วนึกต่อไปได้ อีกว่า เคยไปที่โน่น ที่นกับ นาย ข ี่ การจำาได้ว่า เป็น นาย ข คือลักษณะของ สัญญา การนึกต่อไปอีกว่าเคยไปที่นั่นที่นี่กับนาย ข เป็นลักษณะของ สติ
- 24. ความสัมพันธ์ระหว่างสัญญา วิญญาณ ปัญญา สัญญา วิญญาณ ปัญญา เป็นเรื่องของ ความรู้ แต่เป็นองค์ธรรมต่างข้อกัน และอยู่ คนละขันธ์ สัญญาเป็นขันธ์หนึง วิญญาณ ่ เป็นขันธ์หนึ่ง ปัญญาอยู่ในสังขารขันธ์ ปัญญา คือ ความรู้ชด คือรู้ทั่วถึงความจริง ั เป็นการมองทะลุสภาวะและทะลุปญหา ั ช่วยเสริมสัญญาและวิญญาณ
- 25. ปัญญา ช่วยให้สัญญาและวิญญาณ เก็บ หรือจำาสิ่งที่ถูกต้องไว้ เพราะสัญญาและ วิญญาณไม่สามารถจะแยกแยะได้ว่า อะไร ผิด อะไรถูก มีหน้าที่รับรู้และจำา หรือบันทึก ไว้อย่างเดียว
- 26. สัญญาและวิญญาณ อาศัยอารมณ์ที่ ปรากฏอยู่จึงทำางานได้ ปัญญา เป็นตัวริเริ่มกระทำาต่ออารมณ์ เชื่อมโยงอารมณ์ต่างๆ แล้วพิเคราะห์ออก มา ให้เห็น เห็นผล เห็นความสัมพันธ์ จาก นั้นส่งให้สัญญาและวิญญาณรับรู้และทรง จำาไว้
- 27. ลักษณะของวิญญาณและปัญญา ปัญญา เป็นภาเวตัพพธรรม คือเป็นสภาวะ ที่ควรฝึกอบรมทำาให้เจริญขึ้น วิญญาณ เป็น ปริญไญยธรรม คือ เป็น สภาวะที่ควรกำาหนดรู้หรือทำาความรู้จักให้ เข้าใจ
- 28. อุปมาธรรมทั้ง ๓ เหมือนบุคคล ๓ คน สัญญา เปรียบเหมือน เด็ก ชาวบ้าน เห็น เหรียญกษาปณ์ วิญญาณ เปรียบเหมือน ผู้ใหญ่ เห็น เหรียญกษาปณ์ ปัญญา เปรียบเหมือน เจ้าหน้าที่หรือ เหรัญญิก เห็นเหรียญกษาปณ์
- 29. กระบวนการทำางานร่วมกันของขันธ์ ๕ ขันธ์ ๕ ทำางานร่วมกับทั้ง ๒ ฝ่าย คือ ฝ่าย กุศล และฝ่ายอกุศล
- 30. ขันธ์ ๕ กับอุปาทานขันธ์ ๕ ชีวิตกับชีวิตที่เป็นปัญหา ขันธ์ ๕ คือ รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ สภาวะเหล่านี้ยังไม่ก่อทุกข์หรือ ปัญหา เมื่อใดมีการเข้าไปยึดถือว่า รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณว่า เป็นตัว เป็นตน ของเรา จึงทำาให้เป็นทุกข์แก่ผยึดถือ ู้
- 31. อายตนะ ๖ ๑. ตัวรับรู้และเสพเสวยโลก ๒. ประเภทและระดับของการรับรู้ ๓. ความถูกต้องและความผิดพลาดของ การรับรู้
- 32. ๑. ตัวรับรู้และเสพเสวยโลก ตัวสภาวะ อายตนะ แปลว่า ที่ต่อ หรือแดน หมายถึงที่ ต่อกันให้เกิดความรู้ แดนเชือมต่อให้เกิด ่ ความรู้ หรือแหล่งที่มาของความรู้ หรือทาง รับรู้ มี ๖ อย่าง คือ ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ เรียกว่า อายตนะภายใน อารมณ์ที่มาทำาให้เกิดการรับรู้ภายนอก ได้แก่ รูป เสียง กล่ิน รส โผฏฐัพพะ ิ (สัมผัส) ธรรมารมณ์ เรียกว่า อายนตนะ ภายใน
- 33. ตากับรูปกระทบกันเกิดความรู้ทางตา เรียก ว่า เห็น หูกับเสียงกระทบกันเกิดการรับรู้ทางหู เรียกว่า ได้ยิน จมูกกับกลิ่นกระทบกันเกิดการรับรู้ทางจมูก เรียกว่า ได้กลิ่น ฯลฯ
- 34. ตัวรู้เฉพาะด้าน เรียกว่า “วิญญาณ” เช่น ตากับรูปกระทบกันเกิดการรับรู้ขึ้นเรียกว่า จุกขุวิญญาณ รู้ทางตา
- 35. หน้าที่ของอายตนะ อายตนะทำาหน้าที่รับใช้มนุษย์ อ ๑. เป็นทางรับรู้โลก ๒.เป็นช่องทางเสวยโลก ๑. ๒ อย่าง คื เป็นทางรับรู้โลก หรือเป็นแหล่งนำาโลก มาเสนอต่อมนุษย์ เป็นเครื่องมือสื่อสาร ทำาให้มนุษย์ ได้รับข้อมูลแห่งความรู้ ซึ่ง เป็นส่ิิงจำาเป็นที่จะช่วยให้มนุษย์สามารถ เกี่ยวข้องกับโลกได้ถูกต้อง
- 36. ๒. เป็นช่องทางเสวยโลก หรือเป็นประตูที่ มนุษย์จะเปิดออกไปรับอารมณ์ที่เป็นรส อร่อยของโลกมาเสพเสวย ด้วยการ ดู การ ฟัง การดม การลิ้มรส การแตะต้องเสียดสี เป็นต้น
- 37. ๒. ประเภทและระดับของการรับรู้ ตามหลักพุทธธรรม สามารถแยกประเภท ของความรู้ได้หลายนัย ดังนี้ ก. จำาแนกโดยสภาวะ หรือโดยธรรมชาติ ของความรู้ จำาแนกตามหลักขันธ์ ๕ ความรู้เป็น นามธรรมจำาพวกหนึ่งซึ่งกระจายอยู่ในนาม ขันธ์ ๓ คือ สัญญาขันธ์ สังขารขันธ์ และ วิญญาณขันธ์ ได้แก่ สัญญา วิญญาณ และ ปัญญา
- 38. ข.จำาแนกโดยทางรับรู้ ตามหลักพุทธธรรม ผัสสะ เป็นแหล่งแห่ง ความรู้ ความรู้ทั้งหมดทุกอย่างทุกประเภท เกิดจาก ผัสสะ หรือเกิดขึ้นที่ผสสะ คือ ั อาศัยการรับรู้ โดยผ่านอายตนะ (แดนรับรู้) ทั้ง ๖ คือ จักขุ ตา โสตะ หู ฆานะ จมูก ชิวหา ลิ้น กาย มโน ใจ
- 39. ๓. ความถูกต้องและผิดพลาดของความรู้ ความรู้ที่ควรทราบ ก. ๒ อย่าง คือ สัจจะ ๒ ระดับ ๑) สมมติสจจะ ความจริงโดยสมมติ ั (เรียกอีกอย่างหนึ่งว่า โวหารสัจจะ ความ จริงโดยโวหารหรือโดยสำานวนพูด) คือจริง ตามมติร่วมกัน ตามที่ได้ตกลงกันไว้ หรือ หมายรู้ร่วมกัน ใช้เป็นเครื่องมือสือสาร ให้ ่ สำาเร็จประโยชน์ในชีวิตประจำาวัน เช่น คน สัตว์ สถานที่ิี เมือง โต๊ะ เก้าอี้ สมุด ดินสอ เป็นต้น
- 40. ๒. ปรมัตถสัจจะ ความจริงโดยปรมัตถ์ คือ จริงตามความหมายสูงสุด ตามความหมาย แท้ขั้นสุดท้ายที่ตรงตามสภาวะและเท่าที่พอ จะกล่าวถึงได้ คือรู้จักสิ่งนั้นตามที่มันเป็น เช่น นำ้าแท้ๆ คือ Hydrogen Oxide (G2O) เกลือสามัญทั่วไป Sodium Chloride (NaCI)
- 41. ตัวอย่างสมมติสจจะและปรมัตถสัจจะ ที่ ั ปรากฏในพระสูตร คำาพูดของวชิราภิกษุณีว่า “นี่แนะมาร ท่านจะมีความเห็นยึดถือว่าเป็น สัตว์ได้อย่างไร ในสภาวะที่เป็นเพียงกอง แห่งสังขารล้วนๆ นี้ จะหาตัวสัตว์ไม่ได้เลย เปรียบเหมือนว่า เพราะคุมส่วนประกอบเข้า ด้วยกัน ศัพท์ว่า รถ ย่อมมี ฉันใด เมื่อขันธ์ ทั้งหลายมีอยู่ สมมติว่าสัตว์ ก็ย่อมมี ฉันนั้น” ที่มา สำ.ส.(ไทย) ๑๕/
- 42. ข.วิปลาส หรือ วิปัลลาส ๓ วิปลาส คือ ความรู้คลาดเคลื่อน ความรู้ที่ ผันแปรผิดพลาดจากความเป็นจริง หมาย ถึง ความรู้คลาดเคลื่อนขั้นพื้นฐาน ที่นำาไป สู่ความเข้าใจผิด หลงผิด มี ๓ อย่างคือ ๑) สัญญาวิปลาส ๒) จิตตวิปลาส ๓) ทิฏฐิวิปลาส
- 43. ๑) สัญญาวิปลาส สัญญาวิปลาส ความรู้คลาดเคลื่อน เช่น คนตกใจเห็นเชือกเป็นงู กาและกวางป่า มองเห็นหุ่นฟางสวมเสือกางเกงมีหม้อครอบ ้ เป็นคนเฝ้านา คนหลงทางเห็นทิศใต้เป็นทิศ เหนือ เห็นทิศเหนือเป็นทิศใต้ คนเห็นแสง ไฟโฆษณากระพริบอยู่กับที่เป็นไฟวิ่ง เป็นต้น
- 44. ๒) จิตตวิปลาส จิตตวิปลาส คือ ความคิดคลาดเคลื่อน เช่น คนบ้าคิดเอาหญ้าเป็นอาหารของตน คนจิต ฟั่นเฟือนมองเห็นคนเข้ามาหาคิดว่าเขาจะ ทำาร้าย คนเห็นเงาเคลื่อนไหวในที่มืดสลัว คิดวาดภาพเป็นผีหลอก กระต่ายตื่นตูม ได้ยินเสียงลูกมะพร้าวหล่นคิดวาดภาพเป็น ว่าโลกกำาลังจะแตก เป็นต้น
- 45. ๓) ทิฏฐิวิปลาส ความเห็นคลาดเคลื่อน สืบเนื่องมาจาก สัญญาวิปลาสและจิตตวิปลาส เพราะเมื่อ หมายรู้ผด ก็เห็นผิดไปด้วย ิ
- 46. ตัวอย่างวิปลาสทางธรรม ในทางพระพุทธศาสนาแยกประเภทของ วิปลาสออกเป็น ๔ อย่าง ดังพระพุทธพจน์ ว่า “ภิกษุทั้งหลาย สัญญาวิปลาส จิตตวิปลาส ทิฏฐิวิปลาส มี ๔ อย่าง สี่อย่างอะไรบ้าง (คือ) ๑. สัญญาวิปลาส จิตตวิปลาส ทิฏฐิวิปลาส ในส่ิิงไม่เที่ยง ว่าเที่ยง ๒. สัญญาวิปลาส จิตตวิปลาส ทิฏฐิวิปลาส ในส่ิิงที่เป็นทุกข์ ว่าเป็นสุข
- 47. ๓. สัญญาวิปลาส จิตตวิปลาส ทิฏฐิวิปลาส ในส่ิิงมิใช่ตัวตน ว่าเป็นตัวตน ๔. สัญญาวิปลาส จิตตวิปลาส ทิฏฐิวิปลาส ในส่ิิงที่ไม่งาม ว่างาม” ที่มา องฺ.จตุกฺก.(ไทย) ๒๑/
- 48. จิต _ เจตสิก ๑. โครงสร้างของจิต _กระแสการทำางาน ของจิต _เจตสิก ๒. ขั้นตอนการทำางานของจิตแต่ละขณะ ๓. การจำาแนกประเภทของจิต
- 49. โครงสร้างของจิต จิต เป็นธรรมชาติที่รู้อารมณ์ (อารมฺมณำ วิ ชานนลกฺขณำ) คือได้รับอารมณ์อยู่เสมอนั้น เอง ดังบาลีว่า _ อารมฺมณำ จินฺเตตีติ จิตฺตำ ธรรมชาติใดย่อมรู้อารมณ์ คือได้รับ อารมณ์อยู่เสมอ ฉะนั้น ธรรมชาติ นั้น ชื่อ ว่า จิต
- 50. จินฺเตนฺติ สมฺปยุตฺตธมฺมา เอเตนาติ จิตฺตำ สัมปยุตตธรรมทั้งหลาย คือ เจตสิกทั้ง หลายย่อมรู้อารมณ์โดยอาศัยธรรมชาตินั้น ฉะนั้น ธรรมชาติเป็นเหตุแห่งการรู้อารมณ์ ของเจตสิกเหล่านั้น จึงชือว่า จิต ่ _
- 51. จินฺตนมตฺตำ จิตฺตำ ธรรมชาติที่รู้อารมณ์ ได้รับอารมณ์นั้น แหละ ชื่อวา จิต _ จิตฺตี กโรตีติ จิตฺตำ ธรรมชาติใดทำาความเป็นอยู่ของสัตว์ทั้ง หลายให้วิจิตร ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า จิต _
- 52. สรุปความว่า ธรรมชาติของจิตนั้น มีอยู่ ๓ ประการ คือ ๑. มีการรับอารมณ์อยู่เสมอ ๒. เป็นเหตุให้เจตสิกทั้งหลายรู้อารมณ์ได้ คล้ายๆ กับผู้นำา ๓. ทำาให้สิ่งมีชวิต และไม่มีชีวิตวิจิตร ี พิสดาร
- 53. ขั้นตอนการทำางานของจิตแต่ละขณะ ขั้นตอนการทำางานของจิต ๑. ปฏิสนธิกิจ ๒. ภวังคกิจ ๓. อาวัชชนกิจ ๔. ทัสสนกิจ ๕. สวนกิจ ๖. ฆายตนกิจ ๗. สายตนกิจ มี ๑๔ ขณะ คือ
- 54. ๘. ผุสสนกิจ ๙. สัมปฏิจฉนกิจ ๑๐. สันตีรณกิจ ๑๑. โวฏฐัพพนกิจ ๑๒. ชวนกิจ ๑๓. ตทาลัมพนกิจ ๑๔. จุติกิจ
- 55. เจตสิก เจตสิก เป็นธรรมชาติที่อาศัยจิตเกิด (จิตฺ ตนิสฺสิตลกฺขณำ) เจตสิกที่อาศัยจิตเกิดขึ้นนี้ ต่างกันกับต้นไม้ที่อาศัยพื้นแผ่นดินเกิดขึ้น เพราะว่าพื้นแผ่นดินกับต้นไม้นั้นพื้นแผ่น ดินเป็นฐานอาธาระ ส่วนต้นไม้เป็นฐาน อาเธยยะ สำาหรับจิตและเจตสิกนั้น จิตเป็น นิสสยะ เจตสิกเป็นนิสสิตะ เหมือนกันกับ อาจารย์และลูกศิษย์ ทั้งนี้ก็เพราะว่า เจตสิก ทั้งหลายจะรู้อารมณ์ได้ก็เพราะอาศัยจิต เป็นหัวหน้า
- 56. ยกเว้นจิตเสียแล้ว เจตสิกก็รู้อารมณ์ไม่ได้ จำาเป็นที่จะต้องอาศัยจิตเกิดเสมอไป ฉะนั้น จึงกล่าวได้ว่า ธรรมชาติของเจตสิกนั้นย่อม เกิดในจิต หรือย่อมประกอบในจิตเป็นนิตย์ _ เจตสิ ภวำ เจตสิกำ ธรรมชาติที่เกิดในจิต ชื่อว่า เจตสิก (วา หรือ) _ เจตสิก นิยุตฺตำ เจตสิกำ ธรรมชาติที่ประกอบในจิตเป็นนิตย์ ชือว่า ่ เจตสิก
- 57. อุปมาการทำางานของจิต เจตสิก ความเป็นไปของ จิต เจตสิก และอารมณ์ เปรียบเหมือนกับช่างวาดเขียน ที่กำาลัง เขียนรูปภาพต่างๆ ลงบนผืนผ้า เมื่อยกจิต เจตสิก และอารมณ์ ทั้ง ๓ อย่างขึ้นมา เปรียบเทียบกันแล้ว จิตเหมือนกับนำาิ้ที่ถูกผสมกับสีต่างๆ เจตสิกเหมือนสีต่างๆ อารมณ์เหมือนส่ิิงมีชวิตและไม่มีชีวิต ี
- 58. พู่กัน เหมือนกับทวารทั้ง ๖ มี ตา หู จมูก เป็นต้น ช่างเขียน เหมือนกับสัตว์ทั้งหลาย
- 59. อริยสัจ ๔ จุดเริ่ม และหัวใจจิตวิทยาพุทธ ศาสนา ๑. ความจริงเกี่ยวกับทุกข์ ชนิดและระดับของทุกข์ ๒. เหตุแห่งทุกข์ แนวโน้มพื้นฐานแห่งชีวิต รูปแบบ แห่งปฏิจจสมุปบาท ๓. ความสิ้นทุกข์ ความจริงเกี่ยวกับความสุข ลักษณะ และความสำาคัญของโสมนัส ปีติ สุข มุทิตา และทุกข์ ตามหลักอภิธรรม
- 60. ๔. ทางพ้นทุกข์ อริยมรรคมีองค์ ๘ ความสัมพันธ์ ระหว่างอริยสัจ ๔ อริยมรรคมีองค์ ๘ และ ปฏิจจสมุปบาท ๑๒ ๕. ข้อสังเกตทางจิตวิทยา