Төлбөрийн чадварын шинжилгээ

1. Төлбөрийн чадварын шинжилгээ:
Төлбөрийн чадвар гэдэг нь хүлээгдэж байгаа төлбөрийг хугацаанд нь төлж барагдуулахад
шаардлагатай санхүүгийн нөөц хүрэлцээтэй байгаа эсэхээр тодорхойлогдоно.
Төлбөрийн чадварыг цаг хугацааных нь хувьд:
1. Өнөөгийн боломж
2. Ойрын боломж
3. Хэтийн боломж гэж ангилдаг.
Төлбөрийн чадварыг дараах үзүүлэлтүүдээр тооцно.
1. Нөхөлтийн коэффициент:
2. Түргэн хөрвөх хөрөнгийн харьцаа
3. Төлбөрийн өнөөгийн боломж
Нөхөлтийн коэффициент: К1 = ЭХ/ БХӨТ
Эргэлтийн хөрөнгөнд: касс болон харилцах дансан дахь мөнгөн хөрөнгө, векселийн болон
дасаарх авлага, бараа материал, бэлэн бүтээгдэхүүн, хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүн,
урьдчилж төлсөн зардал, нэг жилийн хугацаанд ашиглагдах хөрөнгүүд хамрагдана.
Нөхөлтийн коэффициентын эдийн засгийн утга нь богино хугацаат өр төлбөрүүд
эргэлтийн хөрөнгөөр хэрхэн баталгаажигдсаныг харуулна. Энэ үзүүлэлтийн тохиромжит
хэмжээ нь 2 байвал зохино.
Түргэн хөрвөх хөрөнгийн харьцаа буюу ойрын боломжийг тооцохдоо:
К2 = (МХ +ҮЦ +ДА) / БХӨТ
Энэхүү харьцаа нь одоо байгаа мөнгө болон ойрын хугацаанд мөнгө болон хөрвөх
зүйлсээр богино хугацаат өр төлбөрийг төлөх чадварыг харуулдаг.
Түргэн хөрвөх хөрөнгийн харьцаа нь төлбөрийн ойрын боломжийг буюу нэн түрүүнд
дайчлагдах хөрөнгүүд нь хүрэлцэхүйц байгаа эсэхийг илэрхийлэх бөгөөд оновчтой утга нь
0.8 – 1.0 орчим үүнээс багагүй байвал зохимжтой гэж үздэг.
Төлбөрийн өнөөгийн боломжийг тооцохдоо:
К3 = Мөнгөн хөрөнгө түүнтэй адилтгах хөрөнгө / БХӨТ
Энэхүү харьцаа нь өнөөдөр нийт богино хугацаат өр төлбөрөө төлөх боломж хэр байгааг
харуулдаг. Энэхүү харьцаа нь 0.2 байвал зохимжтой гэж үздэг.

2. Сэдэв: Санхүүгийн тогтвортой байдлын шинжилгээ:
Санхүүгийн тогтвортой байдал гэдэг нь тухайн үйлдвэрийн газар цаашдаа
үйлдвэрлэлийнхээ үйл ажиллагааг хэвийн явуулах санхүүгийн боломж хэр зэрэг байгааг
харуулна. Тухайн байгууллага нь үйлдвэрлэл үйлчилгээ явуулахдаа зээлийн өр төлбөрийг
ашиглаж байдаг. Зээлээ бүрэн төлөх боломжтой байхын тулд өөрийн капиталын хэмжээ
зээлийн капиталын хэмжээнээс их байх хэрэгтэй. Өөрийн капиталын хэмжээ өндөр байвал
тэр хэмжээгээр баталгаатай санхүүгийн хувьд тогтвортой байна гэж үздэг.
Санхүүгийн тогтвортой байдлыг үнэлэх үзүүлэлтүүдэд:
1.Өөрийн капиталын оролцоо буюу бие даалтын коэффициент:
Кбд = К6 = ӨК / НХ
Энэ нь гадаад эх үүсвэрээс хараат бусаар өөрийн санхүүжилтээр бие дааж үйл ажиллагаа
явуулах чадварыг илэрхийлнэ. Өөрийн капиталын оролцоо хэдий чинээ их байх тусам
үйлдвэрлэл үйлчилгээ хэвийн явагдах нөхцөлийг бүрдүүлнэ. Өөрийн капиталын оролцоог
0.5 – 0.6 буюу 60%-с багагүй байвал зохино гэж үздэг.
2. Санхүүгийн хараат байдлын коэффициент:
Кхб = К7 = 1/ Кбд =НХ / ӨК
Хараат байдлын коэффициентын хэмжээ 1-2 ын хооронд байвал зохимжтой гэж үздэг.
Хараат байдлын коэффициент өсөхөд санхүүгийн чадвар буурч бусдын хараат байдалд
орно.
3. Өөрийн эргэлтийн капиталын (ӨЭК) зохицуулалт
Кцэх = ЦЭХ / ЭХ ӨЭК = БК - УГХ
Көэк = ӨЭК / ӨК
Энэ коэффициент нь өндөр байвал идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулдаг гэсэн үг юм.
Санхүүгийн байдалд үнэлэлт өгөхдөө зайлшгүй харгалзан үзэх зүйл байдаг.
1. Салбарын онцлог, тухайн байгууллагын үйл ажиллагааны чиглэл
2. Хэрэглэгдэж буй зээл тооцооны журмыг харгалзан үзэх
3. Тухайн байгууллагын хөрөнгийн эргэц, үйлдвэрлэлийн үргэлжлэх хугацааг
харгалзан үзэх
4. Тухайн байгууллагын нэр хүнд ЗЗ дээр ямар байгааг харгалзан үзэх хэрэгтэй.

3. Ашигт ажиллагааны шинжилгээ:
Бизнесийн эцсийн зорилго бол ашиг олох явдал бөгөөд оруулсан хөрөнгийг илүү үр
бүтээлтэй ашиглаж орлогоороо зардлаа нөхөөд ашигтай ажилласан нөхцөлд үйл
ажиллагаагаа өргөтгөх боломжтой болно.
Ашигт ажиллагааны үнэлгээ нь Эдийн засгийн үр ашгийн нэгдсэн үзүүлэлт бөгөөд
оруулсан хөрөнгө, капиталын нэгж тутмаас олсон ашгийн хэмжээг мөнгөөр илэрхийлдэг
чухал үзүүлэлт юм. Ашигт ажиллагааны бүлэг үзүүлэлтүүдээс дараах үзүүлэлтүүд
практикт харьцангуй түгээмэл хэрэглэгддэг. Үүнд:
1. Бор-ын ашигт ажиллагаа = Бор-ын ашиг / Бор-ын орлого
2. Үндсэн ү.а- ны ашигт ажиллагаа = Бор-ын ашиг / ББӨ
3. Хөрөнгийн ашигт ажиллагаа = Цэвэр ашиг / Балансын дүн
4. Өөрийн капиталын ашигт ажиллагаа = Цэвэр ашиг / ӨК
Борлуулалтын ашигт ажиллагааны төвшинг компанийн хэмжээгээр, үйлдвэрийн
салбаруудаар, бүтээгдэхүүний нэр төрлөөр тооцож болно.
Мөн ашигт ажиллагааны ерөнхий төвшинг ашгийг үйлдвэрлэлийн үндсэн капитал,
эргэлтийн капиталын жилийн дундаж үлдэгдэлд хувааж тодорхойлно. Ашигт
ажиллагааны ерөнхий төвшинг аж ахуй нэгжийн хэмжээгээр, үйлдвэрлэлийн үндсэн
салбаруудаар тооцох бөгөөд энэ нь урьдчилгаа хөрөнгийн ашиглалтын үр ашгийг
харуулна.
Шинжилгээг хийхэд юуны өмнө ашигт ажиллагааны төвшний үзүүлэлтүүдийн тайлант
жилийн төвшинг төлөвлөгөө болох урьд жилүүдийн үзүүлэлт бусад аж ахуйн нэгжүүдийн
үзүүлэлттэй зэрэгцүүлж дүгнэлт өгөх ёстой.
Шинжилгээг ашигт ажиллагааны төвшний үзүүлэлтүүдийн өөрчлөлтөд нөлөөлсөн хүчин
зүйлийг илрүүлэх чиглэлээр явуулах хэрэгтэй.
Ашигт ажиллагааны үзүүлэлт нь үйлдвэрлэлийн ба аж ахуйн ажиллагааны олон талын
нөлөөн дор бүрэлддэг чухал үзүүлэлт юм. Иймээс ашигт ажиллагааны төвшинд нөлөөлж
байгаа хүчин зүйлийг зөв тодорхойлох хэрэгтэй.
Эргэлтийн хөрөнгөөр тооцсон ашигт ажиллагаа = Цэвэр ашиг /Эргэлтийн хөрөнгө
Үндсэн хөрөнгөөр тооцсон ашигт ажиллагаа = Цэвэр ашиг / Үндсэн хөрөнгө
Байнгын капиталын ашигт ажиллагаа = Цэвэр ашиг / Байнгын капитал

4. Бүтээгдэхүүний ашигт ажиллагааг тооцохдоо үнэ болон өөрийн өртөгтэй
холбоотойгоор тооцдог. Үйлдвэрийн үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний нэр төрөл тус
бүрийн ашигт ажиллагааны хэмжээ ямар байна тэр хэмжээгээр нийт бүтээгдэхүүний
ашигт ажиллагаанд нөлөөлнө.
Компанийн ашигт нөлөөлөх хүчин зүйлийг
1. Дотоод хүчин зүйл
2. Гадаад хүчин зүйл гэж ангилна.
Дотоод хүчин зүйлд :
• Бүтээгдэхүүний чанар
• Үйлдвэрлэлийн хэмжээ буюу цар хүрээ
• Бүтээгдэхүүний өөрийн өртөг, ЗЗ-ийн үнэ
• Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн бүтэц
• Борлуулалтын арилжаа худалдааны тоо хэмжээ
• Үйлдвэрлэлийн шатны зарлага
• Бусад х.з ( ЗЗ дээрх байр суурь, нэр хүнд г.м )
Гадаад хүчин зүйл:
• Байгалийн нөхцөл
• Тээвэрлэлтийн нөхцөл
• Нийгэм ЭЗ-ийн байдал буюу ЭЗ-ийн тогтвортой нөхцөл
• Гадаад худалдааны нөхцөл
• Үйлдвэрлэл нөөцийн үнэ өртөг зэрэг орно.
Ашигласан материал:
1. Б.Сайнжаргал, Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ, Улаанбаатар, 1999.
2. Д.Моломжамц, Санхүүгийн шинжилгээ, Улаанбаатар, 2001
3. С.Жамъянсүрэн, Бизнесийн шинжилгээ ба үнэлгээ, Улаанбаатар, 2003
4. С.Жамъянсүрэн, Санхүүгийн гүнзгийрүүлсэн шинжилгээ ба бодлогын хураамж,
Улаанбаатар, 2009
5. Л.Наранчимэг, Санхүүгийн тогтвортой байдлын шинжилгээ онол, арга зүйн
асуудал, Улаанбаатар, 2011