Apuntes sobre a cultura e a arte na Europa da Idade Media, facendo especial fincapé nas características da arte románica e da arte gótica.

1. CULTURA E ARTE NA EUROPA FEUDAL.
O CAMIÑO DE SANTIAGO
1.- MOSTEIROS, ESCOLAS CATEDRALICIAS E UNIVERSIDADES
 Na Idade Media os mosteiros convertéronse nos únicos lugares nos que quedou recluída a
cultura grazas ao labor dos monxes/as.
 Os primeiros mosteiros xurdiron no século V e no seu desenvolvemento foi
fundamental San Bieito de Nursia, fundador da Regra de San Bieito que organizaba
a vida dos monxes, baseada na oración e no traballo (ora et labora).
 A orde dos bieitos tivo dúas reformas:
 A primeira foi a cluniacense porque xurdiu no mosteiro de Cluny (Francia) no
século X.
 A segunda foi a cisterciense e iniciouse no mosteiro de Cîteaux (Francia) no
século XII, destacando como gran impulsor o monxe San Bernardo de Claraval.
 Foi moi importante o traballo dos copistas e ilustradores de libros, a maioría monxes, que
dedicaban parte da súa xornada diaria a copiar a man (manuscritos) textos relixiosos ou
científicos que despois decoraban os miniaturistas.
 A Escola de tradutores de Toledo foi un destacado centro de copistas e de tradución (árabe
ao latín), e contou co apoio de Alfonso X “o Sabio”.
 A evolución do latín deu como resultado a aparición das linguas romances: galego,
castelán, catalán, italiano ou francés. Nestas novas linguas comezaron a escribirse os
cantares de xesta (Cantar de mio Cid) e poesías que difundían os trobadores.
 No século XIII fúndanse novas ordes monásticas: os franciscanos (san Francisco de Asís) e
os dominicos (san Domingos de Guzmán): estes frades instalaron os seus conventos nas
cidades e dedicaban parte da súa actividade á predicación e á ensinanza, facían voto de
pobreza e vivían das esmolas (ordes mendicantes)
 Nas catedrais instaláronse escolas, as escolas catedralicias, que se converteron no xermolo
das universidades.
 As universidades naceron como agrupacións de estudantes e mestres a partir de escolas xa
existentes ou de nova creación fundadas polo Papa ou os reis. Destacan as de Bolonia,
París, Oxford, Palencia ou Salamanca.
 Cada universidade era autónoma e tiña os seus estatutos onde se fixaba o calendario
escolar, as ensinanzas que se impartían e o tipo de exames.
 As ensinanzas organizábanse en sete tipos de saberes agrupados en dous grupos: o
trivium: Gramática, Dialéctica e Retórica, e o quadrivium: Aritmética, Xeometría,
Astronomía e Música.
 A invención da imprenta de caracteres móbiles polo alemán Gutenberg en 1440 facilitou
enormemente a difusión da cultura.

2. 2.- O CAMIÑO DE SANTIAGO
 O Camiño de Santiago foi, na Idade Media, unha ruta de peregrinación que, desde o
interior de Francia, conducía a Santiago de Compostela.
 Alfonso II de Asturias, ordenou a construción dunha igrexa (futura catedral) no lugar onde,
segundo a tradición, se atopaba a tumba do apóstolo Santiago, que se converteu nun lugar
de culto e peregrinación.
 A partir do descubrimento do sepulcro, coincidindo co inicio da Reconquista cristiá, foise
creando a mítica figura de Santiago matamouros que, montado nun cabalo branco, se
aparecía aos cristiáns para infundirlles ánimo na loita contra os musulmáns.
 A maioría dos peregrinos chegaban a Compostela a través de dúas rutas:
 A vía terrestre principal era o camiño seguido polos peregrinos que, procedentes de
toda Europa, confluían en Puente la Reina (Navarra) para seguir por unha ruta que
atravesaba a Meseta Norte ata chegar a Compostela. A afluencia de franceses fixo
que fose coñecido como Camiño francés ou, simplemente, Camiño de Santiago.
 A vía marítima foi a seguida polos peregrinos nórdicos e ingleses que
desembarcaban na costa galega e camiñaban logo ata Santiago: Camiño inglés.
 O bispo de Compostela, Diego Xelmírez, potenciou as peregrinacións, estendéndose o culto
a Santiago coa concesión do Ano Santo por parte do Papa Calixto II no 1122.
 O Camiño de Santiago actuou como a vía máis importante de penetración de novas ideas
culturais e estéticas, como o Románico que alcanzou o seu máximo expoñente na catedral
compostelá, e orixinou unha intensa actividade comercial e crecemento urbano das
localidades polas que pasaba.
3.- A ESTÉTICA MEDIEVAL: O ROMÁNICO E O GÓTICO
 O Románico foi o estilo dominante en Europa occidental durante os séculos XI e XII,
impulsado polos cluniacenses. Recibe este nome porque presenta algúns elementos
construtivos semellantes aos da arte romana.
 O Gótico naceu na zona de París e espallouse durante os séculos XIII, XIV e XV pola Europa
occidental.
 Tanto o Románico como o Gótico foron estilos ao servizo da relixión católica.
 As diferenzas entre os dous estilos aprécianse na seguinte táboa:
ROMÁNICO GÓTICO
- Dominio do mundo rural: construción de
mosteiros e castelos.
- As artes están relacionadas, case
exclusivamente, coa relixión. Grande
uniformidade nas obras de arte. Escasa
renovación técnica. Os artistas eran
considerados artesáns, non asinaban as obras.
- Mentalidade dominada pola imaxe do Deus-
xuíz, todopoderoso e xusticeiro.
- Esculturas e pinturas que buscan máis o
sentido simbólico e didáctico que a beleza, a
proporción ou o realismo das figuras.
- Predominio da arquitectura.
- Renacer do mundo urbano: catedrais, palacios
e edificios civís.
- Moitos temas relixiosos, pero crecente
interese polos temas profanos. Maior variedade
nas formas. Valoración do artista individual e
investigación de novas técnicas.
- Esténdese a idea de Deus misericordioso e
compasivo. Humanización da figura de Deus e
representación da virxe María.
- Naturalismo e maior realismo dos temas e
figuras.
- Busca da beleza e da proporción.
- Crecente importancia da escultura e da
pintura.

3. 4.- O ROMÁNICO
4.1. A ARQUITECTURA ROMÁNICA
 Os edificios relixiosos máis representativos son as igrexas.
 Plantas: Cruz latina de 1 ou 3 naves e ábsidas. Podían ter deambulatorio.
 Elementos construtivos:
 Muros de pedra, moi grosos con poucos vans. Reforzados no exterior por
contrafortes para soportar o peso das cubertas.
 Arco de medio punto.
 Piares, simples ou compostos, con columnas ou semicolumnas arrimadas.
 Capiteis, lisos ou decorados con motivos vexetais ou animados (historiados).
 Cubertas interiores formadas por bóvedas de canón sobre arcos faixóns. No
exterior tellados a unha ou dúas augas.
 Cruceiro cuberto cun ciborio.
 Domina o sentido de horizontalidade.
 Portada con arquivoltas (arcos que diminúen de tamaño), tímpano, onde se concentra a
decoración escultórica, lintel e xambas.
 Torres flanqueando as portadas, serven de campanarios.
 Claustros: Patio rodeado por una galería de arcos, frecuentes nos mosteiros.
4.2. A ESCULTURA ROMÁNICA
 A escultura románica foi un complemento da arquitectura.
 Materiais: Pedra e madeira. Menos frecuentes o marfil e os metais.
 Colocación espacial: capiteis, tímpanos, arquivoltas, estatuas-columnas.
 Temas representados: temática relixiosa con escenas da Biblia e vida dos santos; a figura
de Cristo ten unha presenza constante.
 Finalidade: ilustrar aos fieis, función didáctica (evanxeo en pedra) e simbólica.
 Tratamento anatómico e dos rostros: figuras ríxidas, frontais, de rostros inexpresivos,
adaptadas ao marco e pouco proporcionadas. Isocefalia: Disposición das cabezas a unha
mesma altura.
4.3. A PINTURA ROMÁNICA
 Técnica: A maioría das pinturas estaban realizadas coa técnica do fresco: sobre unha capa
húmida de cal que se aplica sobre o muro e con cores diluídas en auga de cal. Tamén se
realizaron pinturas sobre táboa.
 Temática de carácter relixioso: vida de Cristo e dos santos, temas bíblicos,...
 Características:
 As figuras están perfiladas con liñas negras e dispostas sobre fondos planos, de
modo que non existe profundidade.
 As cores son planas, sen matices, non hai sombras.
 Dominan as figuras representadas de fronte, ríxidas.

4. 5.- O GÓTICO
5.1. A ARQUITECTURA GÓTICA
 O edificio que mellor representa o gótico é a catedral, símbolo das cidades medievais.
 Planta: a máis utilizada seguiu sendo a de cruz latina, con gran desenvolvemento da
cabeceira.
 Elementos construtivos:
 Muros: altos e esveltos, con grandes vans cubertos con vidreiras de cores. Rosetóns
de forma redondeada. Contrafortes e arcobotantes exteriores, que poden rematar
en pináculos, para reforzar o muro.
 O arco característico é o apuntado ou oxival.
 Piares simples ou compostos, con columnas arrimadas.
 Cubertas interiores formadas por bóvedas de cruzaría.
 Domina a verticalidade do edificio.
 Portada: enmarcada por arquivoltas apuntadas, decoradas como o tímpano. Na parte alta
ábrese o rosetón.
 Torres que enmarcan a fachada, algunhas coroadas por frechas.
5.2. A ESCULTURA GÓTICA
 A escultura foi liberándose do marco da arquitectura.
 Materiais: pedra, madeira e mármore.
 Colocación espacial: a escultura arquitectónica sitúase nos mesmos lugares que no
Románico. Importancia crecente da escultura exenta, de vulto redondo.
 Temas representados: relixiosos, con maior presenza das representacións da Virxe.
Importancia da escultura funeraria (sepulcros).
 Función didáctica.
 Tratamento anatómico e dos rostros: maior perfección nas proporcións do canon, maior
naturalismo e realismo, rostros máis expresivos, aumento do movemento e da
xestualidade, do volume e da calidade técnica da obra. Sentido narrativo das figuras,
comezan a relacionarse entre sí.
5.3. A PINTURA GÓTICA
 Técnica: sobre lenzo e sobre táboa empregouse a nova técnica do óleo que consiste en
mezclar as cores cun aglutinante a base de aceite. A vidreira, formada por fragmentos de
vidros de cores unidos por chumbo, substitúe ao muro.
 Temática: a máis abundante é a relixiosa, pero tamén son frecuentes os temas profanos.
 Características:
 As figuras transmiten sentimentos e móvense nun espazo máis real no que pode
aparecer a paisaxe. Busca da perspectiva para dar profundidade á escena. Efectos
de luz creando claroscuro.
 A obra é asinada polo autor: Destaca Giotto e o Bosco. Luís Dalmau.
 Na técnica do óleo destacou o detallismo e a minuciosidade dos pintores de
Flandres (primitivos flamengos): irmáns Van Eyck, Van der Weyden.