คำอธิบาย

1. บทที่ ๗ หลักการปกครอง หลักการบริหารและหลักธรรมมาภิบาล
บทนํา
หลักการปกครองที่ดีนั้น อันที่จริงหัวใจอยูที่การมีสวนรวมของประชาชน ที่
สามารถเขาไปมีสวนรวมทางการบริหารจัดการตอผูนําไดในทุกระดับ ซึ่งประชาชน
สามารถตรวจสอบการบริหารงานของผูนําได เนื่องจากอํานาจที่แทจริงอยูที่ประชาชน
และผูนําเองตองรับผิดชอบตอการกระทําของตนเองดวย
พระสูตรที่เกี่ยวกับหลักการปกครอง
สําหรับนักปกครองทั้งหลาย ปญหาสําคัญของผูปกครองในการพัฒนาประเทศ
ก็คือ การทําใหประชาชนอยูดีกินดี อันเปนเปาหมายสําคัญของการพัฒนาประเทศ
อนึ่งหากประชาชนแตละคนมีการอยูดีกินดี ก็ยอมจะทําใหสังคมมีความมั่นคง แตถา
แตละคนซึ่งเปนสมาชิกของประเทศสวนใหญมีความเดือดรอนในเรื่องการเปนอยู ก็
ยอมมีสาเหตุนําความออนแอมาสูสังคมและประเทศชาติ สังคมก็ยอมจะมีแตความ
เดือดรอน เปนหนี้เปนสินกันมาก มีการทําผิดกฎหมายบานเมือง มีโจรผูรายมากขึ้น
ประชาชนมีการศึกษาต่ํา และปญหาสังคมอื่นๆ อีกมากมายก็จะเกิดขึ้นตามมา ซึ่ง
ปรากฏการณทางสังคมเชนนี้ที่เกิดขึ้นก็เนื่องมาจากสาเหตุสําคัญ คือ ปญหาเศรษฐกิจ
ของประเทศหรือ ปญหาการเปนอยูของประชาชนนั่นเอง
ดังนั้นหลักการเบื้องแรกของการพัฒนาประเทศของรัฐบาลหรือนักปกครอง
ทั้งหลายใหไดผลดี จะตองแกปญหาทางเศรษฐกิจใหประชาชนอยูดีกินดีเสียกอน
โดยเฉพาะจะตองแกปญหาตั้งแตระดับรากเหงาของประเทศ คือ ชาวไรชาวนาเปน
หลักสําคัญ อันเปนตนแบบของการพัฒนาเศรษฐกิจของประเทศแบบยั่งยืน เมื่อนั้น
ปญหาสังคมอื่นๆก็จะหมดไป และหลักการดังกลาวนี้ก็ปรากฏในพระสุตตันตปฎก ทีฆ
นิกาย สีลขันธวรรค ในเรื่องกูฏทันตสูตร
กูฏทันตสูตร
กูฏทันตสูตร0
๑ แปลวา พระสูตรที่วาดวยกูฏทันตพราหมณ (กูฏทันตะ แปลวา
ฟนเขยิน) ที่ชื่ออยางนี้ เพราะเนื้อหาสําคัญของพระสูตรนี้ เปนขอสนทนาระหวางพระ
ผูมีพระภาคเจา (ผูตรัสตอบ) กับกูฏทันตพราหมณ (ผูทูลถาม)
ขณะนั้น พระผูมีพระภาคเจาประทับอยูในสวนอัมพลัฏฐิกา ใกลหมูบาน
พราหมณชื่อขาณุมัต แควนมคธ ซึ่งมีกูฏทันตพราหมณเปนผูปกครอง ขณะนั้นกูฏทันต
พราหมณกําลังเตรียมการจัดทําพิธีบูชามหายัญ เพื่อความสุข ความเจริญของตนเอง
และประชาชนในหมูบานของเขา โดยเตรียมฆาสัตวเพื่อบูชายัญถึงอยางละ ๗๐๐ ตัว
๑
ที. สี. (ไทย) ๙ / [๓๔] – [๓๗] และ ๙ / ๓๒๓ – ๓๕๘ / ๑๒๕ – ๑๕๐

2. ๑๔๒
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
แตเนื่องจากวาตนไมทราบวาจะทําพิธีอยางไรกันแน และทราบวาพระผูมีพระภาคเจา
ทรงทราบดี จึงไดไปเขาเฝาเพื่อทูลถามพระพุทธองค
พระผูมีพระภาคจึงไดตรัสเลาถึงการทําพิธีบูชามหายัญของพระเจาวิชิตราชมา
ประกอบเปนตัวอยาง ที่เรียกวา ยัญ ๓ บริขาร ๑๖ วา ในขั้นแรกจะตองเริ่มตน
พัฒนาเศรษฐกิจของประชาชนแบบยั่งยืน ตอจากนั้นก็พัฒนาบุคลากรในประเทศใหมี
ทาน ศีลและปญญาอันเปนยัญขั้นสุดทาย
ตอจากนั้นกูฏทันตพราหมณจึงทูลถามวา ยังมียัญอื่นที่มีการริเริ่มนอย แตมีผล
มากกวายัญ ๓ บริขาร ๑๖ พระผูมีพระภาคจึงตรัสถึงยัญที่มีการริเริมนอยแตมีผลมาก
ตามลําดับจากนอยไปมากที่สุดดังนี้ การใหทานเปนนิตย การสรางวิหารอุทิศสงฆ
การถึงพระรัตนตรัยเปนสรณ ะ การสมาทานศีล ๕ การออกบ วชป ระพฤติ
พรหมจรรย
กูฏทันตพราหมณจึงมีความเลื่อมใสในพระธรรมเทศนา ประกาศตนเปน
อุบาสกถึงพระรัตนตรัยเปนสรณะตลอดชีวิต และยกเลิกการฆาสัตวบูชายัญตั้งแตนั้น
เปนตนมา
หลักการพัฒนาประเทศแบบยั่งยืนจากกูฏทันตสูตร
พระสูตรนี้ใหขอคิดหลายประการ อันเปนประโยชนอยางยิ่งในทางรัฐศาสตร
และเศรษฐศาสตร โดยเฉพาะหลักการพัฒนาประเทศแบบยั่งยืน สําหรับนักปกครอง
(รัฐบาล) ทั้งหลาย จะเห็นวา กูฏทันตพราหมณ เตรียมการบูชายัญ สั่งใหเตรียมการ
เอาสัตวตาง ๆ ผูกไวกับเสาถึง ๓,๔๐๐ ตัว พระพุทธเจาคงจะทรงทราบกิติศัพทเรื่อง
นี้ จึงเสด็จไปแวะพัก ณ หมูบานพราหมณ ซึ่งกูฏทันตพราหมณเปนผูปกครอง
เมื่อพระพุทธเจา ผูทรงเปนที่เคารพนับถือของมหากษัตริยแควนนั้น (มคธ)
เสด็จไปถึง ณ ที่ใด ก็มักจะมีประชาชนสนใจไปสดับพระพุทธโอวาท เพราะพระองค
เปนผูนําทางจิตใจ แมของพระมหากษัตริย คือ พระเจาพิมพิสาร ยิ่งกูฏทันตพราหมณ
ยิ่งสนใจมาก จะไดหาโอกาสกราบทูลถามถึงการเตรียมการบูชายัญของตนวา ถูกตอง
สมบูรณหรือไม แทนที่พระพุทธเจาจะรีบตรัสตอบเรื่องการบูชายัญ กลับทรงชี้ใหเห็น
วา ควรบริหารประเทศหรือเขตปกครองของตนใหรมเย็นเปนสุข ปราศจากโจรผูราย
เสียกอน จึงคอยคิดบูชายัญ
วิธีการป กครองป ระเท ศใหเกิด ความรมเย็น เปน สุขนั้น จําเปน จะตอง
ปราบปรามโจรผูรายใหสงบราบคาบเสียกอน และการทําใหโจรผูรายสงบราบคาบ ก็
ไมใชโดยการลงโทษ ประหารชีวิต จองจําหรือเนรเทศ (ไมใชความรุนแรงแกปญหา)
แตจะตองจัดการพัฒนาประเทศใน ๒ ดานที่สําคัญ คือ
๑. ดานการพัฒนาเศรษฐกิจภายในประเทศ คือ การพัฒนาใหประชาชนอยูดี
กินดี มีความสงบสุข ประกอบอาชีพสุจริต ดวยหลักการ ๓ ประการ ดังนี้
๑.๑ สงเสริมเกษตรกรรมและการเลี้ยงปศุสัตว โดยการแจกพันธุพืช
และอาหารใหแกพลเมืองผูขะมักเขมน (มีอุตสาหะวิริยะ) ในเกษตรกรรมและการ

3. ๑๔๓
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
เลี้ยงปศุสัตวในบานเมือง1
๒ ในความหมายนี้อรรถกถาใหความหมายวา เมื่อประชาชน
มีอยูหรือไดรับแจกแลวไมเพียงพอ ก็ใหแจกพืชพันธธัญญาหารตางๆ รวมทั้งสิ่งของที่
เปนเครื่องมือในการกสิกรรมและการปศุสัตวตางๆ แมอยางอื่นทุกอยางอีกที่
เกี่ยวของกับการเกษตรกรรมนั้นๆ การสงเสริมเกษตรกรรมนี้ นับวาเปนหลักการ
พัฒนาเศรษฐกิจระดับรากหญาของประเทศ แมประชาชนในพระสูตรนี้จะเปนคนใน
สังคมอินเดียสมัยเมื่อ ๒๕๐๐ กวาปมาแลวก็ตาม ก็สามารถเขาไดกับหลักการพัฒนา
ประเทศไทยในปจจุบันได เพราะสังคมไทยนับตั้งแตอดีตจนถึงปจจุบัน ประชาชนสวน
ใหญของประเทศก็ยังเปนประชาชนในภาคเกษตรกรรม ไดแก ประชาชนที่ประกอบ
อาชีพเกี่ยวกับการใชที่ดินเพาะปลูกพืชพันธุตางๆ คือ ชาวไร ชาวนา ชาวสวน รวมทั้ง
การเลี้ยงสัตว การประมง และการปาไม2
๓
๑.๒ สงเสริมการพาณิชยกรรม โดยการใหตนทุนแกพลเมือง ผู
ขะมักเขมนในพาณิชยกรรมในบานเมือง ในอรรถกถาไดอธิบายวา หมายถึง การแจก
สิ่งของอันเปนตนทุนดวยอํานาจตัดขาดเงินตน ไมตองทําพยานหลักฐาน ไมตอง
ลงบัญ ชี การใหตนทุนแกพอคานี้ ทานอาจารยสุชีพ ปุญญ านุภาพ กลาววา มี
ความหมายรวมถึง การสงเสริมอุตสาหกรรมและการพาณิชยกรรม (คาขาย) ใน
ปจจุบันอีกดวย3
๔ เพราะในสมัยกอน พอคากับนักอุตสาหกรรมเปนประเภทเดียวกัน
ถาจะใหการคาเจริญ การอุตสาหกรรมรุงเรืองอยางเชนในปจจุบัน ก็ตองใหยืมทุน
หรือสงเคราะหในเรื่องทุน ตลอดจนตนทุนการคาอื่น ๆ อีกดวย จึงจะสามารถขยาย
กิจการงานการคาได ยิ่งในปจจุบันการพาณิชยกรรมและการอุตสาหกรรมมิใชจํากัด
อยูเฉพาะภายในประเทศเทานั้น แตยังขยายออกไปสูประเทศตาง ๆ อีกมากมาย การ
สงเสริมพาณิชยกรรมนี้จึงขยายความหมายครอบคลุมถึงประเด็นนี้อีกดวย
๑.๓ สงเสริมขาราชการที่ดี ขยัน ซื่อสัตยสุจริตในบานเมือง โดยการให
อาหารและเงินเดือนแกขาราชการที่ขยันขันแข็งในหนาที่ ในอรรถกถาอธิบายวา
ไดแกการใหเบี้ยเลี้ยงรายวันและคาจาง คือ คาอาหารประจําวัน และทรัพยสินมีเงิน
มาก เปนตน พรอมกับมอบฐานันดร บานและนิคม เปนตน โดยสมควรแกตระกูล
การงาน ความกลาหาญ และซื่อสัตยสุจริตของเขากลาวโดยรวมก็คือ การสงเสริม
สวัสดิภาพและรายไดของขาราชการ
มีขอสังเกตอยางหนึ่งคือ การใหอาหารและเงินเดือน (คาจาง) แก
ขาราชการในสมัยกอนนั้น ทานมิไดใหเงินเดือนหรือคาจางแตเพียงอยางเดียว แตแจก
อาหารเชนขาวเปลือกและขาวสารอีกดวย นับวาเปนสวัสดิการอื่นๆ ที่ทางราชการจัด
ใหในสมัยนั้น หากเปนสมัยปจจุบันก็คงเปนสวัสดิการตาง ๆ เชน คารักษาพยาบาล
คาเลาเรียนบุตรธิดา เปนตน
๒
ที. สี. (ไทย) ๙ / ๓๓๘ / ๑๓๑.
๓
ราชบัณฑิตยสถาน. (๒๕๔๖). พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒. กรุงเทพฯ : นานมีบุคส
พับลิเคชันส.
๔
สุชีพ ปุญญานุภาพ. (๒๕๔๓) สารัตถะแหงศาสนธรรม. กรุงเทพฯ : มหามกุฏราชวิทยาลัย.

4. ๑๔๔
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
๒. ดานการพัฒนาคนในประเทศ หมายถึง การพัฒนาบุคลากรในดานตาง ๆ
ของประเทศ ใหเปนบุคลากรที่มีประสิทธิภาพในดานตางๆ ไมวาในดานการศึกษา
และดานคุณธรรม โดยเฉพาะในพระสูตรนี้จะเนนในดานคุณธรรมเปนหลัก เปนไป
ตามสูตรการพัฒนาคนที่วา “เปนคนเกง คนดี มีคุณธรรม” นั่นเอง โดยยึดหลักการ
พัฒนาใหเปนคนที่สามารถสรุปไดเปน ๓ ประการ คือ4
๕
๒.๑ ใหนิตยทาน คือ ใหทานเปนประจํา
๒.๒ ใหตั้งมั่นอยูในศีลในธรรม
๒.๓ ใหมีสติปญญา
หลักการพัฒนาประเทศทั้ง ๓ ดานนี้ เปนหลักการปกครอง (รัฐศาสตร) หรือ
หลักการพัฒนาประเทศใหเจริญกาวหนาแบบยั่งยืนที่สมบูรณแบบ ซึ่งพระผูมีพระภาค
เจาไดทรงแสดงเอาไว ไดครอบคลุมหลักการพัฒนาทรัพยากรบุคคลในประเทศ และ
หลักการพัฒนาเศรษฐกิจของประเทศ นับวาเปนความคิดที่ทันสมัยเพียงไร จะเห็นได
วาแมบัดนี้ลวงมาแลว ๒๕๐๐ ปเศษแลว ก็ยังเปนปญหาเฉพาะหนาที่รัฐบาลในทุกยุค
ทุกสมัย ยังคงดําเนินการกันอยู
พระสูตรที่เกี่ยวกับหลักการบริหาร
เมื่อจะศึกษาเปรียบเทียบรัฐศาสตรหรือการบริหารกับพระสูตร มีความหมายที่
ไมตรงประเด็นเลยทีเดียวเพราะการบริหารและการจัดองคกรนั้นจะมองดูรูปแบบใน
พระพุทธศาสนาที่กวางกวาความหมายในหลักวิชาการทางตะวันตกเปนอยางมาก
หากแตการศึกษาเปรียบเทียบเพื่อใหเกิดการบูรณาการดวยกรอบความคิดที่กวางกวา
ก็จะเปนประโยชนอยูมิใชนอย
มหาสีหนาทสูตร5
๖ : สูตรวาดวยการบริหารจัดองคกร
สมัยหนึ่งพระพุทธเจาทรงประทับ ณ ราวปาดานทิศตะวันตกภายนอกพระ
นคร เขตกรุงเวสาลี สมัยนั้นโอรสของเจาลิจฉวี พระนามวาสุนักขัตตะ ลาสิกขา
จากพระธรรมวินัยไดไมนาน ไดกลาวทามกลางที่ชุมชน ณ กรุงเวสาลี โดยตําหนิ
พระพุทธเจาวา ไมมีญาณทัศนะที่ประเสริฐสามารถวิเศษยิ่งกวาธรรมของมนุษย
สมณโคดมแสดงธรรมที่ประมวลมาดวยความตรึกที่ไตรตรองดวยการคิดคนแจมแจง
ไดเอง ธรรมที่สมณะโคดมแสดงธรรมเพื่อประโยชนแกบุคคล ยอมนําไปเพื่อความ
สิ้นทุกข โดยชอบสําหรับบุคคลผูปฏิบัติตามธรรมนั้น
พ ระส ารีบุต รเถ ระเขาไป บิณ ฑ บ าต ไดส ดับ คําเชน นั้น จึงก ราบ ทูล
พระพุทธเจา ๆ จึงตรัสวา สารีบุตร โอรสเจาลิจฉวีพระนามวาสุนักขัตตะ เปนโมฆ
๕
ที. สี. (ไทย) ๙ / ๓๔๙ / ๑๔๖.
๖
ที. สี. (ไทย) ๙ /๓๒๓–๓๕๘/ ๑๒๕–๑๕๐.

5. ๑๔๕
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
บุรุษ มักโกรธ คิดวาจักกลาวติเตียน แตกลับกลาวสรรเสริญคุณของตถาคตอยูนั้น
แล
ลําดับนั้น พระพุทธเจาจึงตรัสถึงคุณและองคธรรมที่เจาลิจฉวีพระนามวา สุ
นักขัตตะ จะไมมีโอกาสไดทราบ เชน ทรงเปนพระอรหันต, ทรงสามารถแสดง
อิทธิฤทธิ์ได, ทรงสดับเสียงทิพยได, ทรงรูใจสัตวได
หลังจากนั้นพระพุทธเจาจึงตรัสกําลังแหงพระตถาคต ๑๐ ประการ, เวสารัชช
ญาณ (ญาณเปนเหตุใหแกลวกลา) ๔ ประการ, บริษัท ๘, กําเนิด ๔, คติ ๕, ทรง
รูเห็นการไปทุคติและสุคติของบุคคล, พรหมจรรยมีองค ๔, การบําเพ็ญตบะ, การ
ประพฤติถือสิ่งเศราหมอง, การประพฤติรังเกียจ, ความประพฤติเปนผูสงัด, ลัทธิที่วา
ความบริสุทธิ์มีไดเพราะอาหาร, ลัทธิที่วาความบริสุทธิ์มีไดเพราะสังสารวัฏ, สัตวผูไม
หลง เปนตน
กําลังของพระตถาคตเจา
กําลังของพระตถาคตเจา ภาวะผูนํา
๑. ตถาคตรูชัดฐานะโดยเปนฐานะและ
อฐานะโดยเปนอฐานะในโลกนี้ตามความ
เปนจริง
๑. ตองมีฐานเสียงสนับสนุนวาจะเปน
ผูนําตองรูวาทีมงานฐานเสียงมากนอยแค
ไหน
๒. ตถาคตรูชัดวิบากแหงการยึดถือกรรม
ที่เปนทั้งอดีต อนาคต และปจจุบัน
๒. ตองรูผลของนโยบายดี: วิบาก คือ
ผลแหงการปฏิบัติ เชน วางนโยบาย
ออกมา วิบากกรรม คือผลกรรม
๓. ตถาคตรูชัดปฏิปทาที่ใหถึงภูมิทั้งปวง ๓. ตองมีวิสัยทัศน คือทิศทางที่จะไปและ
งดเวนภูมิคือภพภูมิ
๔. ตถาคตรูชัดโลกที่มีธาตุหลายชนิดที่
แตกตางกัน
๔. ตองรูถึงความแตกตางระหวางฝาย
ตาง ๆ ทางดานเชื้อชาติ ศาสนา และ
วัฒนธรรม
๕. ตถาคตรูชัดวาหมูสัตวเปนผูมีอัธยาศัย
ตางกัน
๕.ตองรูความตองการแตละกลุม หรือ
ชุมชน หรือกลุมผลประโยชน
๖.ตถาคตรูชัดวาสัตวเหลาอื่นและบุคคล
อื่นมีอินทรียแกกลาและออน
๖.ตองวิเคราะหเปนวาแตละกลุมมีจุด
ดอยเดนอยางไรบาง
๗.ตถาคตรูชัดความเศราหมองความผอง
แผวแหงฌ าน วิโมกข สมาธิ และ
ส ม บัติ ก า ร อ อ ก จ า ก ฌ า น วิโม ก ข
สมาธิ สมาบัติ
๗ .ตองรูคะแนน นิยมวาคงอยู ลดลง
อยางไร เทาไหร
๘.ตถาคตระลึกถึงชาติกอนไดหลายชาติ
ตั้งแต ๑, ๒, ๓, ๔, ๕, ๖,...๑๐๐,๐๐๐
ตลอดสังวัฏฏกัป
๘.ตองสํารวจความคิดเห็นโดยการทํา
โพลลหรือประชามติ

6. ๑๔๖
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
๙.ตถาคตเห็นหมูสัตวผูกําลังจุติกําลังเกิด
ทั้งชั้นต่ําและชั้นสูง รูปงามและไมงาม
เกิดดีและไมดีดวยตาทิพย
๙ . ต อ ง เ ป น น ัก ส ัง เ ก ต เ มื ่อ เ ห ็น
นักการเมืองรุนนองแสดงความคิดเห็น
หรือแสดงพฤติกรรมตาง ๆ ยอมอาศัย
ประสบการณมาทํานาย หรือบอกสอนได
๑๐.ตถาคตทําใหแจงเจโตวิมุตติ ปญญา
วิมุตติ อันไมมีอาสวะ
๑๐.ตองหมั่นศึกษาหาความรูจนสรางตน
ใหเปนองคแหงความรู
เวสารัชชญาณ ญาณเปนเหตุใหแกลวกลา ๔ ประการที่พระพุทธองคทรงมี
แลวทําใหมีฐานะองอาจ บันลือสีหนาทประกาศพรหมจักรในบริษัท คือ
๑. สัมมาสัมพุทธะ คือรูชอบเอง
๒. เปนพระขีณาสพ คือปฏิบัติแลวบรรลุตามไดแลว
๓. ไมเปนอันตรายิกรรม คือบริสุทธิ์และตรวจสอบได
๔. ธรรมที่แสดงมีประโยชน คือมีเปาหมายชัดเจน
ในมหาสีหนาทสูตรนี้ หากจะเทียบเคียงแนวคิดเรื่องของการจัดองคกรแลว
จะเห็นถึงความคลายคลึงกันอยูไมนอย คําวา “องคกร” หรือ “องคการ” คือ
กลุมสังคมที่มีคนตั้งแตสองคนขึ้นไปมารวมกระทํากิจกรรม เพื่อใหบรรลุวัตถุประสงค
อยางใดอยางหนึ่งหรือหลายอยางรวมกัน โดยจะตองมีการจัดรูปแบบหรือโครงสราง
ความสัมพันธของในการกระทํากิจกรรมรวมกันอยางนอยรูปแบบของความสัมพันธ
จะตองปรากฏขึ้นชั่วระยะเวลาหนึ่ง ซึ่งนานพอที่จะสังเกตเห็นได6
๗
คําวา “บริษัท” คือ กลุม, หมู, คณะ หรือการรวมกันของหมูชน ดังพระ
ดํารัสวาสารีบุตร กําลังของตถาคต ๑๐ ประการนี้ ที่ตถาคตมีแลว เปนเหตุให
ปฏิญญาฐานะที่องอาจบันลือสีหนาท ประกาศพรหมจักรในบริษัท และคําวาบริษัท
ในพระสูตรนี้ก็ไมเปนอะไรไปมากกวากลุมชนที่มีกรรม - พฤติกรรม - วิบากกรรมที่
แตกตางกันไป ซึ่งไมใชองคการในลักษณะของระบบที่ถือวา องคการเปนระบบ
สังคมที่ประกอบไปดวยระบบยอยๆ หรือสวนประกอบตาง เชน มีวัตถุประสงค,
กิจกรรมหรืองานที่ตองทําในองคกร, โครงสราง, คนที่ทํางาน, ทรัพยากร, เทคโนโลยี
และสิ่งแวดลอม เชน อิทธิพลทางการเมือง7
๘ เปนตน แตก็พอจะสงเคราะหไดกับ
หลักการบริหารงานที่มีประสิทธิภาพที่ประกอบไปดวยคําวา POSDCoRB ดังนี้
P = Planning หมายถึง การวางแผน
O = Organizing หมายถึง การจัดองคการ
S = Staffing หมายถึง คณะผูรวมงาน
D = Directing หมายถึง การสั่งการ
CO = Coordinating หมายถึง การประสานงาน
๗
ที.สี. (ไทย) ๙/๓๒๓–๓๕๘/๑๒๕.
๘
ชัยอนันต สมุทวณิช. (๒๕๓๕). รัฐ. กรุงเทพฯ : สํานักพิมพจุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย.

7. ๑๔๗
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
R = Reporting หมายถึง การทํารายงาน
B = Budgeting หมายถึง การทํางบประมาณ
การจัดการองคกรแนวพุทธ
P = Planning หมายถึง การวางแผน คือเมื่อลงมือทําอะไรตองรูผลของ
กรรมหรือนโยบายนั้นดวย เชน เมื่อกรรมดี วิบากกรรม หรือผลแหงการปฏิบัติก็จะ
ดีไปดวยตถาคตรูชัดวิบากแหงการยึดถือกรรมที่เปนทั้งอดีต อนาคตและปจจุบันโดย
ฐานะ โดยเหตุตามความเปนจริงหรือทรงตรัสวา ตถาคต รูชัดปฏิปทาที่ใหถึงภูมิทั้ง
ปวงตามความเปนจริง นั้นแสดงถึงวิสัยทัศนของนักบริหารที่มองปญหาอุปสรรคและ
วิธีการแกไขเพื่อใหบรรลุถึงจุดมุงหมายขององคการไดดวยเหตุนี้เองพระพุทธเจาจึงได
ทรงใครครวญวางแผนกอนที่จะตรัสพระสูตรนี้
O = Organizing หมายถึง การจัดองคการ ในพระพุทธศาสนามีพุทธบริษัท
๔ อันประกอบไปดวยภิกษุบริษัท ภิกษุณีบริษัท อุบาสกบริษัท และอุบาสิกาบริษัท
การที่พระองคเสด็จไปโปรดไวไนยสัตวตางๆ ก็ไดบริษัทมากขึ้น จึงไดจัดองคการที่
เรียกวา “พุทธศาสนา” ขึ้นมา แมแตองคการสงฆที่เปนองคกรยอยที่พระพุทธองค
ทรงใชบริหารเพื่อเปน แบบจําลอง ก็ทรงบริหารจัดการที่ดีเลิศ
S = Staffing หมายถึง คณะผูรวมงาน รวมไปถึงการจัดวางสายงานดวย
ซึ่งในพุทธประวัติพระองคไดสงพระภิกษุออกไปประกาศพระศาสนาไมใหไปพรอมกัน
๒ รูปในทางเดียว และพระองคทรงเขาใจถึงความแตกตางระหวางบุคคลดวย วาจะ
put the right man in the right job อยางไร เชนใครถนัดงานดานไหน ก็
ทรงยกยองเชิดชูเปนเอตทัคคะในดานนั้นๆ เชน พระสารีบุตรเถระ เปนผูเลิศ
ทางดานปญญา, พระมหาโมคคัลลานเถระ เปนผูเลิศทางดานมีฤทธิ์ เปนตน
D = Directing หมายถึง การสั่งการพระพุทธเจาทรงทราบถึงความพรอม
และไมพรอมของบุคคลวาใครควรจะตรัสสอนเรื่องอะไรกอนหลัง เชน สามเณร
เสฏฐะและภารทวาชะ เถียงกันในเรื่องตางๆ พระองคจะวินิจฉัยสั่งการ หรือแมแต
พระจุลทะที่พี่ชายใหทองคาถาไมได คิดที่จะสึก พระพุทธองคก็ทรงใหนั่งบริกรรมลูบ
ผาขาว หรืออยางพระจักขุบาลที่เหยียบสัตวตายเพราะตาบอด เปนตน จึงทรงตรัส
วา “ตถาคตรูชัดวาสัตวเหลาอื่น และบุคคลเหลาอื่นมีอินทรียแกกลา และอินทรีออน
ตามความเปนจริง”
Co = Coordinating หมายถึง การประสานงาน หรือการสรางความ
สามัคคี เชนพระองคทรงประสานความรวมมือระหวางคณะพระวินัยธร กับพระ
ธรรมธรที่พิพาทกันเรื่องวินัยเล็กๆ นอยๆ หรือ การพิพาทเรื่องการแบงน้ําจากแมนํา
โรหินีระหวางพระประยูรญาติทั้งสองฝาย เปนตน
R = Reporting หมายถึงการทํารายงาน เมื่อเกิดเหตุในสังคมและองคกร
พระองคจะทรงเรียกประชุมเพื่อแจงรายงานแกคณะสงฆ เชน กรณีวัสสการ
พราหมณทูลถามเรื่องความมั่นคง พระองคก็ทรงตรัสเรียกประชุมสงฆในเขตเมืองมา
ตรัสอปริหานิยธรรมโดยทรงเนนเรื่องความเปนอันหนึ่งอันเดียวกัน หรือพระอานนท

8. ๑๔๘
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
ขอพร ๘ ประการมีขอหนึ่งถาพระอานนทไมไดตามเสด็จไป พระองคก็ทรงกลับมา
ตรัสธรรมเรื่องนั้นๆ ใหกับพระอานนท หรือภิกษุละเมิดศีล ก็สืบสวน ลงโทษปรับ
อาบัติแลวแจงใหสงฆทราบ เปนตน
B = Budgeting หมายถึงการทํางบประมาณ งบประมาณ หรือวาตนทุน
พระพุทธเจาไมไดใชงบประมาณในรูปของเงินงบประมาณ แตพระองคมีตนทุนทาง
สังคมสูงมากคือเรื่องของศีล - สมาธิ - ปญญา อันเปนอริยทรัพย ก็สามารถบริหาร
จัดการได แตถาจะเทียบเคียงแหลงทุนของพระพุทธศาสนาในสมัยนั้นก็มีมากมาย
เชน กษัตริยผูนําอยางพระเจาพิมพิสาร, พระเจาประเสนทิโกศล, พระเจาอชาตศัตรู
ฯลฯ พราหมณมหาศาล อยางอนาถบิณฑกเศรษฐี, นางวิสาขา เปนตน
การจัดองคกรทางสังคม (Communalism)
ในพระสูตรนี้ เราจะเห็นพระพุทธองคจัดระบบองคกร หรือกลุมผลประโยชน
ไวในหลากหลายรูปแบบ จัดโดยอาศัยอาชีพบาง กําเนิดบาง หรือคติที่ไปบาง ก็
ไดเพื่อใหสามารถปรับใช ยืดหยุนตอระบบกลุมองคกรนั้น ๆ เชน
ก. การจัดระบบองคการโดยอาศัยกลุมชน หรืออาชีพ ๘ ประการ คือ
กลุมขัติยบริษัท พวกผูปกครอง นักการเมือง
กลุมพราหมณบริษัท พวกครูอาจารย มีอาชีพทางการศึกษา
กลุมคหบดีบริษัท พวกพอคาทํางานทางดานเศรษฐกิจ
กลุมสมณะบริษัท พวกนักบวช
กลุมจาตุมหาราชบริษัท พวกเทพ
กลุมดาวดึงสบริษัท พวกเทพที่มีพระอินทรเปนผูนํา
กลุมมารบริษัท กลุมผูเปนมิจฉาทิฏฐิ
กลุมพรหมบริษัท กลุมของพระพรหม
ข. การจัดระบบองคการโดยอาศัยกําเนิดหรือที่มา
๑. กําเนิดอัณฑชะ เกิดในไข
๒. กําเนิดชลาพุชะ เกิดในครรภ
๓. กําเนิดสังเสทชะ เกิดในเถาไคลหรือที่ชื้นแฉะ
๔. กําเนิดโอปปาติกะ เกิดผุดขึ้น
ค. การจัดระบบองคการโดยอาศัยคติ หรือทางไป (เปาหมาย)
๑. นรก ทุคติ ภพภูมิที่ไมเจริญ
๒. ดิรัจฉาน ทุคติ ภพภูมิที่ไปทางขวาง
๓. เปรตวิสัย ทุคติ ภพภูมิผูละไปแลว
๔. มนุษย สุคติ ภพภูมิผูมีจิตใจสูง
๕. เทวดา สุคติ ภพภูมิแหงเทพ
นอกจากนั้นแลวยังมีแผนพัฒนาสังคมโดยถือเอาพฤติกรรมที่มนุษยแสดง
ออกมาเปนตัวชี้วัดวาทําอยางนี้จะมีวิถีชีวิตไปสูสิ่งนี้เหมือนกับกําหนดวิสัยทัศนเอาไว

9. ๑๔๙
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
เชน “เรากําหนดรูใจของบุคคลบางคนในโลกนี้ดวยใจอยางนี้วา “บุคคลผูปฏิบัติ
อยางนั้น เปนไปอยางนั้นและดําเนินทางนั้นแลว หลังจากตายแลวจักไปเกิดใน
อบาย ทุคติ วินิบาต นรก” ตอมาเราเห็นเขาหลังจากตายแลวไปเกิดในอบายทุคติ
วินิบาต นรก เสวยทุกขเวทนาโดยสวนเดียวอันแรงกลา เผ็ดรอนดวยตาทิพยอัน
บริสุทธิ์เหนือมนุษย” นอกจากนั้นยังมีการเปรียบเทียบลงลึกใหเห็นภาพในหนทางไป
ของสัตวตางๆ วาถากลุมชน หรือองคกรใดมีแนวคิดอยางนี้จะไดรับผล และเปาหมาย
อยางนี้ เปนตนวา “หลุมถานเพลิงลึกมากกวาชวงตัวบุรุษเต็มไปดวยถานเพลิงที่
ปราศจากเปลวและควัน ลําดับนั้นบุรุษผูมีรางกายถูกความรอนแผดเผา ครอบงํา
เหน็ดเหนื่อยสะทกสะทาน หิวกระหาย เดินมุงมายังหลุมถานเพลิงนั้นโดยหนทาง
สายเดียวบุรุษผูมีตาดีเห็นเขาแลวจะพึงกลาวอยางนี้วา บุรุษผูเจริญนี้ปฏิบัติอยางนี้
เปนไปอยางนั้น และดําเนินทางนั้นจักมาถึงหลุมถานเพลิงนี้นั่นแล”
ตอม าบุรุษ ผูมีต าดีนั้น จ ะพึงเห็น เขาผูต กล งใน ห ลุมถาน เพ ลิงนั้น เส วย
ทุกขเวทนาโดยสวนเดียวอันแรงกลา เผ็ดรอน แมฉันใด เราก็ฉันนั้นเหมือนกัน
กําหนดรูใจของบุคคลบางคนในโลกนี้ดวยใจอยางนี้วา “บุคคลนี้ปฏิบัติอยางนั้น
เปนไปอยางนั้นและดําเนินทางนั้นแลวหลังจากตายแลวจักไปเกิดในอบาย ทุคติ
วินิบาต นรก ตอมาเราเห็นเขาหลังจากตายแลวไปเกิดในอบาย ทุคติ วินิตบาต
นรก เสวยทุกขเวทนา โดยสวนเดียวอันแรงกลา เผ็ดรอน ดวยตาทิพยอันบริสุทธิ์
เหนือมนุษย”
และยังไดเปรียบเปรย หรือชี้ใหเห็นถึงแนวทางปฏิบัติเหมือนมีแผนที่ไวในมือ
หรือสูตรสําเร็จอื่นๆ อีก เชน บุคคลปฏิบัติยางนี้ตองดําเนินไปสูดิรัจฉาน เปรตวิสัย,
มนุษยภูมิ, โลกสวรรคเปนลําดับ
แนวนโยบายที่ทรงใชการสรางศรัทธา
นอกจากนั้น พระพุทธองคยังชี้ใหเห็นวาทฤษฎีตางๆ ก็ดีแนวทางตางๆ ก็ดี
มิใชวาพระองคจะปฏิเสธหรือมีอคติวาผิดแตที่พระองคทรงรู,ทราบและเขาใจเพราะ
พระองคทรงทดสอบทดลองมาดวยตัวของพระองคเอง เชน พระพุทธองคเคยเปน
อเจลก คือประพฤติเปลือยกายทําตัวเปนผูไมมีมารยาท เลียมือ เขาเชิญใหไปรับ
อาหารก็ไมไปเขาเชิญใหหยุดรับอาหารก็ไมหยุด ฯลฯ ไมกินปลา ไมกินเนื้อ ไมดื่ม
สุราเมรัย รับอาหารในเรือนหลังเดียว ยังชีพดวยขาวคําเดียว รับอาหารบนเรือน
๒ หลัง ยังชีพดวยขาง ๒ คํา ฯลฯ รับอาหารในเรือน ๗ หลัง ยังชีพดวยขาว
๗ คํา เปนตน ก็ไมสามารถบรรลุธรรมดวยการบําเพ็ญตบะหรือจะทรงทําการทดลอง
ทฤษฎี ประพฤติถือสิ่งเศราหมอง, การทดลองทฤษฎี ประพฤติรังเกียจ, การทดลอง
ทฤษฎีประพฤติเปนผูสงัด, การทดลองทฤษฎีความบริสุทธิ์ไดดวยอาหาร, การทดลอง
ทฤษฎีความบริสุทธิ์มีไดดวยสังสารวัฏ เปนตนพระองคก็ไมทรงคนพบเปาหมายของ
ชีวิต จึงทรงเลิกการทดลองในทฤษฎีเหลานั้นเสียแลวพระองคทรงใชนโยบายใหม
คืออริยมรรคคือ องค ๘ นั้นเอง

10. ๑๕๐
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
พระสูตรนี้ เมื่อศึกษาแลว ทําใหเห็นแนวคิดการจัดองคกรแนวพุทธไดอยาง
ชัดเจน เชน จัดองคกรโดยยึดอาชีพ, กําเนิด, คติ เปนหลักก็เพื่อทรงสอนใหคน
อินเดียในยุคพุทธกาลไดรูวา วรรณะ ๔ ของพราหมณนั้นเมื่อเทียบรายละเอียด
แลว พระพุทธองคทรงวิเคราะหเจาะลึกมากกวา
แมองคกรทางโลกจะใช POSDCoRB ในการบริหารจัดการ แตแนวคิดของ
พระพุทธเจาก็เหมาะสมกับสถานการณและเหตุการณในยุคสมัยนั้นๆ ที่เห็นไดชัดเจน
ก็คือ การแสดงภาวะผูนําของพระพุทธเจา และการแกปญหาสังคมดานตางๆ ดวย
พุทธวิธี
พระสูตรที่เกี่ยวกับกับหลักธรรมมาภิบาล
หลักการปกครองดวยหลักการบริหารที่ดีและเนนเสริมสรางคุณคาทางการ
ปกครองดวยหลักธรรมาภิบาลจึงถือไดวามีความสําคัญอยางยิ่ง เพื่อใหเกิดการ
บริหารจัดการที่ลงตัว และเปนที่ยอมรับของคนโดยทั่วไปได
แนวคิดธรรมราชาที่ปรากฎในจักกวัตติสูตรไดชี้ใหเห็นสัจจธรรม คือความไม
แนนอนหรือความเสื่อมจากความเปนพระเจาจักรพรรดิ์หากไมระวัง คุมครอง รักษา
ธรรมใหดี โดยในพระสูตรไดกลาวถึงความผิดพลาดอันเกิดจากผูนําวา เมื่อถึงรัชสมัย
ของพระเจาจักรพรรดิ์องคที่ ๗ ไดเกิดความผิดพลาดในการปกครองขึ้น เมื่อพระเจา
จักรพรรดิ์ไมทรงประพฤติพระองคตามวงศเดิมแหงพระบิดาของตน (ราชประเพณี)
ทรงตัดสินใจแกปญหาดวยแนวคิดของพระองคเองโดยไมรับฟงที่ปรึกษายังผลใหเกิด
ปญหาตางๆ ตามมามากมาย คือมนุษยก็เสื่อมลงทั้งสภาพรางกายและอายุ ศีลธรรมก็
เสื่อมจากจิตใจ ละทิ้งกุศลกรรมบท ยืดถืออกุศลกรรมบท
การศึกษาหลักธรรมาภิบาลตามแนวคิดที่ผูเขียนเรียกวา “พุทธธรรมาภิ
บาล” (Buddhist good governance) จะใหเขาใจอยางถองแทนั้น เราตองทราบ
ถึงที่มาแหงปญหากอน โดยเริ่มตั้งแตการเกิดขึ้นแหงสังคมมนุษย ดังปรากฎ ใน
พระไตรปฎก อัคคัญญสูตร ทีฆนิกาย เกี่ยวกับกําเนิดมนุษยที่ไมมีความแตกตางทาง
ชนชั้น เมื่อวิวัฒนาการของสังคมมนุษยดําเนินตอไปเรื่อยๆ จึงมีการคัดเลือก “มหาชน
สมมติ” ซึ่งเปนบุคคลที่ประชาชนคัดเลือกกันขึ้นมาและถาไมทําหนาที่ประชาชนก็
สามารถปลดออกได ความบางตอนในอัคคัญญสูตรที่แสดงความคิดวิวัฒนาการอันเปน
ที่มาของปญหาตางๆ ในสังคมปจจุบัน ดังนี้
“คนเกียจครานนําขาวมาเก็บสั่งสมและเกิดความนิยมทําตามกัน เกิดการ
ปกปนกั้นเขตแบงสวนขาว คนโลภลักสวนของคนอื่นมาเพิ่มแกตน (เกิดอทินนาทาน)
เกิดการตําหนิติเตียน การกลาวเท็จ การทํารายลงโทษ การตอสู ผูมีปญญาเห็น
ความจําเปนตองมีการปกครอง เกิดการเลือกตั้ง เกิดมีคําวากษัตริย มีคนเบื่อหนาย
ความชั่วรายในสังคม คิดลอยลางบาปไปอยูปาบําเพ็ญฌาน บางพวกอยูใกลชุมชน
เลาเรียนเขียนตํารา เกิดมีคําวา พราหมณ เปนตน คนมีครอบครัวประกอบการอาชีพ
ประเภทตางๆ เกิดมีคําวา แพศย คนนอกจากนี้ ซึ่งประพฤติเหลวไหลเลวราย ถูก

11. ๑๕๑
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
เรียกวา ศูทร คนทั้งสี่พวกนั้นบางสวนละเลิกขนบธรรมเนียมของคน สละเหยาเรือน
ออกบวช เกิดมีสมณะ”๙
จากพระสูตรจะพบรูปแบบประชาธิปไตยที่เกาแกที่สุดในโลก จากการที่
ประชาชนเลือกผูนําขึ้นปกครองตนเอง และสมมุติเรียกวา มหาชนสมมติหรือราชา
เพราะนํามาซึ่งความยินดี โดยมีกติกาอยูวาผูนั้นจะตองมีธรรม พระราชาที่ครอง
แวนแควนโดยธรรม ก็จะไดรับการยกยองวาเปนธรรมราชา ดังที่ปรากฎในจักกวัตติ
สูตรวา
“ดูกรภิกษุทั้งหลาย เรื่องเคยมีมาแลว มีพระราชาจักรพรรดิ์ พระนามวา
ทัลหเนมิ ผูทรงธรรม เปนพระราชาโดยธรรม เปนใหญในแผนดิน มีมหาสมุทร ๔
เปนขอบเขต ทรงชํานะแลว มีราชอาณาจักรมั่นคง สมบูรณดวยแกว ๗ ประการ คือ
จักรแกว ชางแกว มาแกว แกวมณี นางแกว คฤหบดีแกว ปริณายกแกว เปนที่ ๗
พระราชบุตรของพระองคมีกวาพัน ลวนกลาหาญ มีรูปทรงสมเปนวีรกษัตริย สามารถ
ย่ํายีเสนาของขาศึกได พระองคทรงชํานะโดยธรรม มิตองใชอาชญา มิตองใชศัสตรา
ครอบครองแผนดิน มีสาครเปนขอบเขต”๑๐
คําวา “ผูทรงธรรม” นั้นหมายถึงเปนผูปฏิบัติตามธรรม คือพระองคเองมี
ธรรมเปนวัตรปฏิบัติ คือ ดํารงชีวิตอยูในศีลธรรมทั้งกาย วาจา ใจ สวน “เปน
พระราชาโดยธรรม” นั้นหมายถึงทรงใชธรรมในการปกครองราษฎร และขาราช
บริพารตลอดจนพระราชวงศทั้งในพระนครของพระองค และในบรรดาประเทศราช
ทรงชนะดวยธรรม แกไขปญหาและคดีความตางๆ ดวยธรรม บริหารบานเมืองดวย
ธรรม10
๑๑ ธรรมจึงเปนเครื่องตัดสินวาผูใดสมควรเปนพระเจาแผนดิน และพระเจา
แผนดินพระองคใดเปนพระเจาแผนดินที่ดีหรือไมดี ดังความวา
“ ลูกเอย ถาเชนนั้น ลูกจงอาศัยธรรมเทานั้น สักการะธรรม เคารพธรรม
นับถือธรรม บูชาธรรม นอบนอมธรรม มีธรรมเปนธงชัย มีธรรมเปนยอด มีธรรมเปน
ใหญ จงจัดการรักษาปองกันและคุมครองชนภายใน กําลังพล พวกกษัตริยผูตามเสด็จ
พราหมณและคหบดี ชาวนิคมและชาวชนบท สมณพราหมณ สัตวจําพวกเนื้อและ
นกโดยธรรม”
ธรรมราชาในจักกวัตติสูตรไดกลาวถึงแนวคิดการบริหารจัดการโดยยึดธรรม
เปนใหญ โดยการนําธรรมมาใชคุมครอง ปองกัน ประชาราษฎรในแวนแควนตาม
ฐานะ ในพระสูตรชี้ใหเห็นวาพระราชาจะทรงธรรมไดนั้นจะตองมีที่ปรึกษาที่ทรงธรรม
นั่นก็คือ สมณพราหมณ ซึ่งทานไมเจาะจงนักบวชในศาสนาใดศาสนาหนึ่ง โครงสราง
การปกครองของพุทธจักรที่สามารถอยูรวมกันกับอาณาจักรไดเปนอยางดีมาเชื่อมตอ
เพื่อใหเห็นความสอดคลอง ซึ่งในประวัติศาสตรพุทธศาสนา พระพุทธเจาไดทรงทํา
๙
ที.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๑๑-๑๔๐/๘๓-๑๐๒.
๑๐
ที.ปา. (ไทย) ๑๑/๘๑/๖๐.
๑๑
ปรีชา ชางขวัญยืน. (๒๕๔๒). ธรรมรัฐ – ธรรมราชา. กรุงเทพฯ : จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย.

12. ๑๕๒
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
หนาที่เปนที่ปรึกษาทางฝายการเมืองโดยการแสดงธรรม คือหลักปฏิบัติตางๆ ใน
หลายเหตุการณเชน การสนทนากับพระเจาพิมพิสารที่เวฬุวันสวนไผ การหามพระ
ญาติมิใหทําสงครามแยงน้ํา เปนตน
โครงสรางความสัมพันธระหวางศาสนจักรและอาณาจักร
ความสัมพันธทั้งในเชิงโครงสรางและความสัมพันธเชิงบทบาทหนาที่ระหวาง
บุคคล จะเห็นไดวามีการแบงยอยไปจากโครงสรางทางสังคมแบบเดิมโดยเฉพาะใน
ระดับชนชั้นปกครองแตโครงสรางหลักยังคงเหมือนเดิม จะตางกันที่ตรงระดับสามัญ
ชน ไมมีการกลาวถึงศูทรหรือชนชั้นต่ําอยางในอัคคัญญสูตร การแบงยอยเชนนี้
เรียกวา ชาติ เปนการแบงแยกบุคคลออกเปนกลุมอาชีพยอยๆ เชน นักบวช
(พราหมณ) อาจทําหนาที่ทางพิธีกรรมหรือทําหนาที่สอนหนังสือ กษัตริย (ชนชั้น
ปกครอง) ก็อาจจะเปนพระราชา เปนอํามาตย เปนทหาร เปนที่ปรึกษาราชการเปน
ตน1 1
๑๒ เปนที่นาสังเกตวาในสังคมพุทธเถรวาทในประเทศไทยนั้นไมนิยมใหพระภิกษุมี
สวนรวมทางการเมืองไมวาจะดวยวิธีการใดๆ แตในพระสูตรนี้ดูเหมือนพระพุทธองค
จะทรงวางนักบวชซึ่งอาจรวมถึงภิกษุในพระพุทธศาสนาไวในฐานะที่ปรึกษาราชการ
ของเจาผูปกครองหรือนักบริหาร นักการเมืองไวอยางชัดเจน สอดคลองกับแนวคิด
ในสามัญญผลสูตร ซึ่งปรากฏวามีการแบงสังคมออกเปน ๒ ภาคสวน คือ ภาคสังฆะ
(ชุมชนสงฆ) กับภาคพระราชา (ผูปกครอง) คนทั้งสองภาคสวนนี้ไมสามารถใชอํานาจ
บีบบังคับซึ่งกันและกันได แตสามารถใหคําแนะนําแกกันและกันได
จากการศึกษาผูเขียนมีความเห็นวา คําวา ธรรมราชา จัดเปนคุณสมบัติ
ประการหนึ่งของผูที่จะไดชื่อวาเปนพระเจาจักรพรรดิ์อยาง เชน พระเจาจักรพรรดิ์
พระนามวาทัฬหเนมิ ในจักกวัตติสูตร ซึ่งคุณสมบัติดังกลาวปรากฎเฉพาะในพระ
คัมภีรไมไดปรากฎหลักฐานทางประวัติศาสตร อีกทั้งคุณสมบัติของความเปนธรรม
ราชาก็หาไมไดกับพระราชาทั่วไป มีเพียงพระพุทธเจาเทานั้นที่ทรงมีคุณสมบัติที่จะ
เปนธรรมราชา เมื่อหากตีความธรรมราชาเปนนามธรรมวาหมายถึงคุณสมบัติที่อยูใน
บุคคล สิ่งที่ธรรมราชา ยึดถือเรียกวา ธรรมาธิปไตย ก็อาจจะพบไดกับพระราชาใน
อดีต เชนพระเจาอโศกมหาราชหรือพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว ภูมิพลอดุลยเดช
เปนตน หลักธรรมาธิปไตยจัดวาเปนหลักการสูงสุดในพระพุทธศาสนา ซึ่งหลักการ
ดังกลาวปรากฎในชื่อปาพจน หรือธรรมวินัยนั่นเอง แนวคิดพุทธธรรมาภิบาล ที่
ผูเขียนใชในการศึกษาครั้งนี้ถือวาเปนหลักการอยางสูงเชนเดียวกัน เพียงแตอาจเทียบ
ไมไดกับหลักธรรมาธิปไตย โดยเฉพาะในแงของความหมายตามรูปศัพท เพราะหลัก
พุทธธรรมาภิบาล ตามรูปศัพทอภิบาล แปลวา การรักษาอยางยิ่ง จึงเปนเพียง
เครื่องมือหนึ่งทางการบริหารของผูนําหรือของบุคคลแตเปนการอภิบาลโดยธรรม
๑๒
พระณัฐพงษ ปฺญาวชิโร (ฉลาดแหลม). (๒๕๑๙) การศึกษาเปรียบเทียบแนวความคิดทางสังคมใน
พุทธปรัชญาเถรวาทกับปรัชญาขงจื้อ. กรุงเทพฯ : บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยมหามกุฏราชวิทยาลัย.

13. ๑๕๓
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
สวนธรรมาภิบาลในปจจุบันนั้นยังไมมีความสําคัญเทียบเทาแนวคิดพุทธธรรมาภิบาล
เนื่องจากยังมีอํานาจแบบอัตตาธิปไตยและอุปาทานแฝงตัวอยูมาก ทั้งนี้โดยพิจารณา
จากเปาหมายในเชิงผลประโยชน เพราะมุงประโยชนสวนตนเปนหลักมากกวา
ประโยชนสวนรวม แตพุทธธรรมาภิบาลจะเนนประโยชนทั้งสอง คือประโยชนในโลก
นี้และประโยชนในโลกหนา ตลอดจนประโยชนอยางยิ่งคือ พระนิพพาน
แนวคิดธรรมราชาที่ปรากฎในจักกวัตติสูตรไดชี้ใหเห็นสัจจธรรม คือความไม
แนนอนหรือความเสื่อมจากความเปนพระเจาจักรพรรดิ์หากไมระวัง คุมครอง รักษา
ธรรมใหดี โดยในพระสูตรไดกลาวถึงความผิดพลาดอันเกิดจากผูนําวา เมื่อถึงรัชช
สมัยของพระเจาจักรพรรดิ์องคที่ ๗ ไดเกิดความผิดพลาดในการปกครองขึ้น เมื่อ
พระเจาจักรพรรดิ์ไมทรงประพฤติพระองคตามวงศเดิมแหงพระบิดาของตน (ราช
ประเพณี) ทรงตัดสินใจแกปญหาดวยแนวคิดของพระองคเองโดยไมรับฟงที่ปรึกษา
ยังผลใหเกิดปญหาตางๆ ตามมามากมาย คือมนุษยก็เสื่อมลงทั้งสภาพรางกายและ
อายุ ศีลธรรมก็เสื่อมจากจิตใจ ละทิ้งกุศลกรรมบท ยืดถืออกุศลกรรมบท ดัง
ขอความที่ปรากฎในจักกวัตติสูตรที่ไดแสดงการเกิดขึ้นแหงอาชญากรรมและความชั่ว
รายเดือดรอนตางๆ ในสังคมตามแนวปจจยาการ ดังนี้
“(ผูปกครอง) ไมจัดสรรปนทรัพยใหแกเหลาชนผูไรทรัพย ความยากจน
ระบาดทั่ว อทินนาทานระบาดทั่ว การใชอาวุธระบาดทั่ว ปาณาติบาต (การฆา
ฟนกันในหมูมนุษย) ระบาดทั่ว มุสาวาทระบาดทั่ว การสอเสียด กาเมสุมิจฉาจาร
ผรุสวาจา และสัมผัปปลาปะ อภิชฌาและพยาบาท มิจฉาทิฏฐิ อธรรมราคะ ความ
ละโมบ มิจฉาธรรม ความไมนับถือพอแมสมณพราหมณ และการไมเคารพนับถือกัน
ตามฐานะระบาดทั่ว อายุ วรรณะเสื่อม”๑๓
จะเห็นไดวาในจักกวัตติสูตร นอกจากการตัดสินใจที่ผิดพลาดของผูนําที่ไม
ปฏิบัติตามพระราชประเพณีแลว ยังไดกลาวไวอยางชัดเจนวา ความยากจนเปนบอ
เกิดแหงการไรศีลธรรม และอาชญากรรม การกําจัดอาชญากรรมไดนั้นจะตอง
ปรับปรุงทางเศรษฐกิจ การที่ผูปกครองจะดํารงอยูไดนาน ตองคํานึงถึงประชาชนเปน
หลัก ราษฎรตองอยูดีกินดี หากราษฎรมีความเดือดรอนตองรีบชวยเหลือแกไข ใน
การปฏิบัติหนาที่ของผูปกครอง พระพุทธเจาทรงสอนใหผูนํา ตองปฏิบัติหนาที่ดวย
คุณธรรมจึงจะไดชื่อวาเปนการปฏิบัติหนาที่ของนักปกครองผูยิ่งใหญ ตามหลัก
“จักรวรรดิวัตร” ๕ ประการ คือ
๑. ธรรมาธิปไตย คือ ถือความจริง ความถูกตอง ความดีงาม เหตุผล
หลักการ กฎกติกาที่ชอบธรรมเปนบรรทัดฐาน เคารพธรรม เชิดชูธรรม นิยมธรรม ตั้ง
ตนอยูในธรรม ประพฤติธรรมดวยตนเอง
๑๓
ที.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๐๒/๗๓.

14. ๑๕๔
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
๒. ธรรมิการักขา คือ จัดอํานวยการรักษา คุมครองอันชอบธรรมแกชนทุก
หมูเหลาในแผนดิน คือ ขาราชการฝายทหาร ขาราชการฝายปกครอง ขาราชการพล
เรือน นักวิชาการ และคนตางอาชีพ เชน พอคาและเกษตรกร ชาวนิคมชนบท และ
ชนชายแดน พระสงฆและบรรพชิตผูทรงศีลทรงคุณธรรม ตลอดจนสัตวมีเทา หรือ
สัตวปก อันควรสงวนรักษา ในอรรถกถาทานอธิบายตอไปวา ใหพระราชา หรือผูนํา
แนะนําบุตรและภรรยา กลาวคือชนภายในใหตั้งอยู ในศีลสังวร ใหวัตถุมีผาดอกไม
และของหอมเปนตน แกพวกบุตร และภรรยานั้น และปองกันอุปทวะทั้งหมดใหแก
เขา แมในเหลาทหารเปนตนก็เหมือนกัน แตมีขอแตกตางกันดังนี้ เหลาทหาร
พระราชาควรสงเคราะหดวยการใหบําเหน็จรางวัล ไมใหลวงเลยกาลเวลา กษัตริยผู
ไดรับการอภิเษก ควรสงเคราะหดวยการใหรัตนะมีมา อาชาไนยอันสงางามเปนตน
กษัตริยที่เปนประเทศราช ควรใหยินดี แมดวยการมอบใหยานพาหนะอันสมควรแก
ความเปนกษัตริยนั้น พราหมณทั้งหลายควรใหยินดีดวยไทยธรรมมีขาวน้ําและผาเปน
ตน พวกคฤหบดีควรสงเคราะห ดวยการใหพันธุ ขาว ไถ ผาล และโคงานเปนตน ผู
อยูในนิคมและผูอยูในชนบทก็เหมือนกัน (คือควรสงเคราะห ดวยการใหพันธุขาว ไถ
ผาลและโคงานเปนตน) พวกสมณพราหมณ ผูมีบาปสงบ มีบาปลอยเสียแลวควร
สักการะ ดวยการถวายบริขารสําหรับสมณพราหมณ หมูเนื้อและนกควรใหโปรงใจ
เสียไดดวยการใหอภัย (รวมถึงการดูแลเรื่องสิ่งแวดลอมทั้งพืชและสัตว)
๓. อธรรมการนิเสธนา หามกั้น มิใหมีการอันอธรรมเกิดขึ้นในพระราชอาณา
เขต คือการจัดการปองกัน แกไข มิใหมีการกระทําความผิดความชั่วรายเดือดรอน
เกิดขึ้นในบานเมือง ชักนําประชาชนใหตั้งมั่นในสุจริตและนิยมธรรม
๔. ธนานุประทาน ปนทรัพยเฉลี่ยใหแกชนผูไรทรัพย มิใหมีคนขัดสนยากไร
ในแวนแควน เชน จัดใหราษฎรทั้งปวงมีทางหาเลี้ยงชีพ ทํามาหากินไดโดยสุจริต
๕. ปริปุจฉา ปรึกษาสอบถามปญหากับสมณพราหมณ ผูประพฤติดี ปฏิบัติ
ชอบ ผูไมประมาทมัวเมาอยูเสมอตามกาลอันควร เพื่อใหรูชัดการอันดีชั่ว ควร
ประกอบหรือไม เปนไปเพื่อประโยชนสุขหรือไม แลวประพฤติปฏิบัติใหเปนไปโดย
ถูกตอง
สรุปไดวา พระพุทธองคทรงตรัสถึงสาเหตุของปญหาในเชิงปจเจกชน ไว
ในอัคคัญญสูตร วาดวยปจจยาการแหงกิเลส ตัณหาของมนุษย ทําใหมนุษยเสื่อม
จากความเปนผูวิเศษ แตในจักกวัตติสูตรพระพุทธองคทรงตรัสสาเหตุของปญหาใน
ระดับโครงสราง เรื่องการเมือง การปกครอง หากผูนําไมยืดถือปฏิบัติตามหลัก
“จักรวรรดิวัตร” ก็จะเปนที่มาของปญหาตางๆ ดังกลาวขางตน ซึ่งแนวคิดดังกลาว
เปนตนแบบแหงธรรมาภิบาลไดเปนอยางดี

15. ๑๕๕
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
พระครูโสภณปริยัติสุธี13
๑๔ กลาวไววา ธรรมรัฐ คือการใชหลักธรรมในการ
ปกครองประเทศนั้นเปนการถายทอดคุณธรรมที่มีอยูในตัวผูนําสูวิธีการบริหารจัดการ
ประเทศนั้นทางพระพุทธศาสนาเรียกอีกอยางหนึ่งวา บารมี และคงไมมีใครปฏิเสธ
ไดวาเรื่องของบารมี (Charisma) มีความเกี่ยวของสัมพันธกันอยูไมนอยกับการเมือง
ซึ่งเปนเรื่องของอํานาจ นักการเมืองบางคนไมไดรับการแตงตั้งใหดํารงตําแหนงสําคัญ
ดวยเหตุผลวาบารมียังไมถึง1 4
๑๕ แมแตนักวิชาการอยาง แมกซ เวเบอร ก็ให
ความสําคัญกับเรื่องของบารมี บารมีเปนแหลงที่มาของลัทธิอํานาจ (Authority)
อยางหนึ่งและบารมีทําใหเกิดผูนําขึ้นประเภทหนึ่งคือ ผูนําเชิงบารมี (Charismatic
Leader) พระพุทธศาสนาใหความสําคัญเรื่องบารมีโดยถือธรรมสําหรับผูที่จะบรรลุ
จุดหมายสูงสุด คือบําเพ็ญทศบารมีหรือบารมี ๓๐ ทัศ
สุรชาติ บํารุงสุข ไดแสดงความคิดเห็นตอการมีสวนรวมของประชาชนไววา
หากพิจารณาจากเอกสารขององคกรดังกลาว จะพบวาแนวคิดเรื่องธรรมรัฐก็คือความ
พยายามที่จะนําไปสูการสรางรัฐใหเปนประชาธิปไตย (Democratization) ซึ่งความ
เปนจริงแลวแนวคิดหลักก็ไมแตกตางจากเรื่องของระยะเปลี่ยนผานสูประชาธิปไตยใน
ทศวรรษกอนแตอยางใด ดังนั้นแนวคิดเรื่องธรรมรัฐ จึงมีองคประกอบหลัก ๒ สวน
คือ การมีสวนรวมของประชาชนในการพัฒนา (Participatory Development)
และหนาที่ในการบริหารและการบริการของภาครัฐ (Administrative Functions
Services) ซึ่งในสวนหลังไดแยกยอยเปนองคประกอบอื่นสําหรับรัฐบาลอีก ๕
ประเด็น15
๑๖ คือ
(๑) ความชอบธรรมของรัฐบาล
(๒) การตรวจสอบได
(๓) การคุมครองสิทธิมนุษยชน
(๔) การกระจายอํานาจ
(๕) การควบคุมทหารโดยพลเรือน
สมชาย ปรีชาศีลปกุล16
๑๗ ไดเสนอวา ธรรมรัฐปรากฏขึ้นในชวงเวลาตนป
๒๕๔๑ ตองใหความสําคัญตอประชาชน ทั้งนี้คําอธิบายตอแนวคิดเรื่องธรรมรัฐนั้น
เปนความพยายามที่จะสานตอภารกิจจากกระแสปฏิรูปการเมืองที่แปรออกมาเปน
รูปธรรมในรัฐธรรมนูญแหงราชอาณาจักรไทย พ.ศ.๒๕๔๐ อันเปนที่รูจักกันโดยทั่วไป
๑๔
พระครูโสภณปริยัติสุธี. (๒๕๕๐). รัฐศาสตรในพระไตรปฎก. พะเยา : โรงพิมพเจริญอักษร
๑๕
สัญญา สัญญาวิวัฒน. (๒๕๔๓). สังคมวิทยาการเมือง. กรุงเทพฯ : สํานักพิมพสุขภาพใจ.
๑๖
สุรชาติ บํารุงสุข. (๒๕๔๖). กองทัพกับธรรมรัฐ : ขอคิดเพื่อการบริหารของประชาสังคม.
บทความ ในหนังสือ ธรรมาภิบาลกับคอรัปชั่นในสังคมไทย. กรุงเทพฯ : สถาบันวิถีทรรศน.
๑๗
สมชาย ปรีชาศิลปะกุล. (๒๕๔๖). อธรรมรัฐ. บทความ ในหนังสือ ธรรมาภิบาลกับคอรัปชั่นใน
สังคมไทย. กรุงเทพฯ : สถาบันวิถีทรรศน.