Η ¨ΕΝΩΜΕΝΗ ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ¨ ΣΑΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΕΙ ΤΟ 21ο ΤΕΥΧΟΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ¨ΕΡΩ¨ ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΤΟ ΤΩΡΑ ΣΤΗΝ ΟΘΟΝΗ ΤΟΥ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΗ ΣΑΣ. ΕΝΩΜΕΝΗ ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ - ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Γραφεῖα Θεσσ/νίκης: Μοναστηρίου 225, Μενεμένη, 54628 τηλ: 2310552207, τηλεομοιότυπο: 2310552209 Γραφεῑα Ἀθηνῶν: . Πανεπιστημίου 39, Στοά Πεσματζόγλου 10679, 5ος ὄροφος, τηλ.2106930355 http://www.enromiosini.gr/

1. 1
Π. ΚΥΡΙΛΛΟΣ ΚΕΦΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, ΑΝΤΩΝΑΚΟΣ Α. ΑΝΤΩΝΙΟΣ, ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΙΩ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ, ΑΡΤΕΜΗ
ΕΙΡΗΝΗ, ΒΙΛΛΙΩΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ, ∆ΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΦΩΤΗΣ, ∆ΙΑΛΕΧΤΟΠΟΥΛΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ,
ΚΡΗΤΙ∆ΟΥ ΑΛΕΞΙΑ, ΚΟΝΤΑΞΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΣΕΡΑΦΕΙΜ, ΜΑΜΑΣΟΥΛΑ ΜΑΡΙΑ,
ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ ΜΑΡΙΑ, ΝΕΟΝΑΚΗΣ Κ. ΙΩΑΝΝΗΣ , ΠΕΛΑΓΙ∆ΗΣ ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ, ΠΟΝΗΡΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ.
ΠΡΟΜΠΟΝΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ, ΡΕΡΑΚΗΣ ΗΡΑΚΛΗΣ, ΣΑΡΡΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ, ΣΤΕΡΓΙΟΥΛΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ,
ΣΤΕΡΓΙΟΥΛΗΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ, ΤΣΙΚΟΠΟΥΛΟΥ ΧΑΡΑ,
ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ -ΜΑΡΤΙΟΣ 2015 / ΠΕΡΙΟ∆ΙΚΟ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΝΟΤΗΤΟΣ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΣ-ΠΡΟΒΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ ΜΑΣ / ΤΕΥΧΟΣ 21
ΓΡΑΦΟΥΝ:
Π. ΚΥΡΙΛΛΟΣ ΚΕΦΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, ΑΝΤΩΝΑΚΟΣ Α. ΑΝΤΩΝΙΟΣ, ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΙΩ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ, ΑΡΤΕΜΗ
ΕΙΡΗΝΗ, ΒΙΛΛΙΩΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ, ∆ΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΦΩΤΗΣ, ∆ΙΑΛΕΧΤΟΠΟΥΛΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ,
ΚΡΗΤΙ∆ΟΥ ΑΛΕΞΙΑ, ΚΟΝΤΑΞΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΣΕΡΑΦΕΙΜ, ΜΑΜΑΣΟΥΛΑ ΜΑΡΙΑ,
ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ ΜΑΡΙΑ, ΝΕΟΝΑΚΗΣ Κ. ΙΩΑΝΝΗΣ , ΠΕΛΑΓΙ∆ΗΣ ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ, ΠΟΝΗΡΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ.
Ἀφιέρωµα:
ΗΕΛΛΗΝΙΚΗΓΛΩΣΣΑ-ΗΤΑΥΤΟΤΗΤΑΜΑΣ
(ΚΑΙΗΠΡΟΣΦΟΡΑΜΑΣ)

2. 2
ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ - ΕΚΔΟΤΗΣ
«ΕΝΩΜΕΝΗ ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ»
ΚΕΝΤΡΟΝ ΕΝΟΤΗΤΟΣ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΣ
-ΠΡΟΒΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ ΜΑΣ
ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ
ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ KATA TON ΝΟΜΟ
Θεόφιλος Παπαδόπουλος, Πρόεδρος
Τηλ.: 6972559553
ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΣΥΝΤΑΞΗΣ
Θεόφιλος Παπαδόπουλος
Γεώργιος Βιλλιώτης
Δῆμος Θανάσουλας
Χαράλαμπος Στεργιούλης
ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΤΕΥΧΟΥΣ
Γεώργιος Βιλλιώτης
Δήμητρα Τζίκα
Δημοτζίκη Αἰκατερίνη
ΕΞΩΦΥΛΛΟ
Μελανθὴ Καπετάνιου
ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ-στοιχειοθεσια
Γ. Ἀνανιάδης
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΣΥΝΔΡΟΜΩΝ
Μαρία Ἰωαννίδου, Τηλ.: 2310 552 207
ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
Ἀναστάσιος 'Ιορδανίδης, Τηλ. 6976889447
Τηλεομοιότυπο: 2310 552209
ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΑΘΗΝΑΣ
Ἀγγελική Καπετάνιου,
Τηλ. 210 5227967 & 210 6930355
Τηλεομοιότυπο 210 6930355
EΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ
Ἐσωτερικοῦ: 20 Εὐρώ, Ἐξωτερικοῦ: 40 Εὐρώ
ΤΡΑΠΕΖΙΚΟΙ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟΙ
EUROBANK, BIC: EFGBGRAA
IBAN: GR4002603220000140200352972
ΠΕΙΡΑΙΩΣ: SWIFT-BIC: PIRBGRAA
5253-059675-650
IBAN: GR67 0172 2530 0052 5305 9675 650
«ΕΝΩΜΕΝΗ ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ»
Γραφεῖα Θεσσαλονίκης:
Μοναστηρίου 225, Μενεμένη, 54628
Τηλ: 2310 552207, Τηλεομοιότυπο: 2310 552209
Γραφεῖα Ἀθηνῶν:
Πανεπιστημίου 39, Στοὰ Πεσματζόγλου
10679, 5ος ὄροφος, Τηλ.210 6930355
-Τηλ.210 5227967
Ἱστοσελίδα: www.enromiosini.gr
Ἠλεκτρ.ταχυδρομεῖο:contact@enromiosini.gr
ISSN: 1792-2828
Οἱ συγγραφεῖς τῶν ἄρθρων φέρουν
τὴν εὐθύνη γιὰ τὶς ἀπόψεις τους.
ΤΕΥΧΟΣ ΑΡ.21/ ΙΑΝΟΥΑΡιοy - ΜΑΡΤιου 2015
ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ TOY ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΝΟΤΗΤΟΣ ΚΑΙ
ΜΕΛΕΤΗΣ-ΠΡΟΒΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ ΜΑΣ
ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Τὰ δύο βασικὰ συστατικὰ τῆς Ρωμηοσύνης εἶναι
ἡ ορθοδοξία καὶ ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα. Τὸ ἀνὰ χεῖρας
τεῦχος τοῦ ΕΡΩ εἶναι ἀφιερωμένο στὴ γλῶσσα μας,
ποὺ εἶναι ἡ ἴδια ἡ ψυχή μας, ὅπως θὰ ἔλεγε ὁ Γκαῖτε.
Ἡ ἐλληνικὴ γλῶσσα σμιλεύτηκε πρώιμα ἀπὸ τὴν
πένα συγγραφέων μεγίστου ἐκτοπίσματος, ἀπὸ
ἕναν Ὅμηρο, ἀπὸ ἕναν Αἰσχύλο, ἀπὸ ἕναν Πλάτω-
να καὶ ἔφτασε στὸν κολοφῶνα τῆς ἀκμῆς της μὲ τὴν
ἐκκλησιαστικὴ ποίηση. Τὴ σκυτάλη παρέλαβαν ὁ
Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ὁ Φώτης Κόντογλου, ὁ
Γιῶργος Σεφέρης καὶ ὁ Ὀδυσσέας Ἐλύτης. Ὁ δημι-
ουργὸς τοῦ «Ἄξιόν ἐστι», τοῦ ἔπους τοῦ Νέου Ἑλλη-
νισμοῦ, εἶχε πεῖ ὅτι ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα εἶναι ἡ πιὸ
παλιὰ μὰ καὶ ἡ πιὸ πλούσια τοῦ κόσμου. Πράγματι ἡ
Ἑλληνικὴ εἶναι ἡ μόνη γλῶσσα στὸν κόσμο ποὺ μι-
λιέται ἀδιάκοπα 4.000 χρόνια καὶ ἡ μόνη εὐρωπαϊκὴ
γλῶσσα ποὺ γράφεται ἐπὶ 3.500 χρόνια. Ἄν θέλη κά-
ποιος νὰ μάθη ἑλληνικά, δὲν ἔχει ἰδιαίτερη σημασία
ἂν θὰ ἀρχίση ἀπὸ τὸν Ὅμηρο, τὸν Ἀπόστολο Παῦλο,
τὸν ἅγιο Ἰωάννη τὸν Χρυσόστομο ἤ τὸν Διονύσιο
Σολωμό. Ἡ γλῶσσα μας εἶναι ἐθνικὴ ὑπόθεση ποὺ
ἀφορᾶ ὅλους μας. Ὑπῆρξαν ἐποχὲς ποὺ ἡ Ἑλληνικὴ
ἦταν γλῶσσα ἀπαγορευμένη· στὸν Πόντο οἱ Τοῦρκοι
ἔκοβαν τὶς γλῶσσες τῶν ἑλληνόφωνων, στὴ Ρόδο οἱ
Ἰταλοὶ ἀπαγόρευαν τὴ διδασκαλία της. Σήμερα κιν-
δυνεύει ἀπὸ τὸ ἑλληνικὸ κράτος ποὺ ἀπογύμνωσε
τὴ γραφή της ἀπὸ τὰ πνεύματα καὶ τοὺς τόνους,
ποὺ ἔχει περιορίσει τὴ διδασκαλία τῶν ἀρχαίων σὲ
στεῖρα ἀπομνημόνευση κανόνων γραμματικῆς καὶ
συντακτικοῦ καὶ ποὺ ἔχει ἐξοβελίσει ἀπὸ τὴν ἐκπαί-
δευση τῶν Ἑλληνοπαίδων τὴν Καινὴ Διαθήκη, τὸν
λόγο τῶν Πατέρων καὶ τὴν ἐκκλησιαστικὴ ποίηση!
«Ὁ Θεὸς μᾶς χάρισε μιὰ γλώσσα ζωντανή, εὔρωστη,
πεισματάρα καὶ χαριτωμένη, ποὺ ἀντέχει ἀκόμη, μο-
λονότι ἔχουμε ἐξαπολύσει ὅλα τὰ θεριὰ γιὰ νὰ τὴν
φᾶνε. Ἔφαγαν ὅσο μπόρεσαν, ἀλλὰ ἀπομένει μαγιά.
Ἔτσι θα 'λεγα, παραφράζοντας τὸν Μακρυγιάννη.
Δὲν ξέρω πόσο θὰ βαστάξει ἀκόμη αὐτό. Ἐκεῖνο ποὺ
ξέρω εἶναι ὅτι ἡ μαγιὰ λιγοστεύει καὶ δὲ μένει πιὰ
καιρὸς γιὰ νὰ μένουμε ἀμέριμνοι. Δὲν εἶναι καινούρ-
για τὰ σημεῖα ποὺ δείχνουν πὼς ἄν συνεχίσουμε τὸν
ἴδιο δρόμο, ἄν ἀφεθοῦμε μοιρολατρικὰ στὴ δύναμη
τῶν πραγμάτων, θὰ βρεθοῦμε στὸ τέλος μπροστὰ σὲ
μιὰ γλῶσσα ἐξευτελισμένη, πολύσπερμη καὶ ἀσπόν-
δυλη» (Γ.Σεφέρης). Ἡ πατρίδα δὲν μᾶς καλεῖ νὰ
πάρουμε τὰ ὅπλα γιὰ νὰ τὴν ὑπερασπίσουμε. Μᾶς
καλεῖ ὅμως νὰ διαφυλάξουμε τὶς ἀξίες ποὺ μᾶς παρέ-
δωσαν οἱ πρόγονοί μας. Ἀνάμεσα σὲ αὐτὲς ξεχωρίζει
ἡ γλῶσσα ποὺ ὀφείλουμε ὄχι μόνο νὰ τὴ σεβόμαστε
καὶ νὰ τὴ μελετᾶμε, ἀλλὰ καὶ νὰ τὴν ἐμπλουτίζουμε
πρὸς ὠφέλεια καὶ τέρψη ἡμῶν καὶ τῶν κατοπινῶν.
Ἡ γλῶσσα εἶναι σταυρός, πολύτιμο φυλαχτό,
βάλσαμο καὶ ἁγιονέρι. Εἶναι ἡ ἀληθινὴ πατρίδα μας.
Ἂν αὐτὴ χαθεῖ, χάνεται καὶ ὁ λαὸς μαζί της.

3. 3ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ι Α Ν Ο ΥΑ Ρ ιο y - Μ Α Ρ Τ ιου 2 0 1 5
ΑΡΘΡΑ ΤΟΥ ΤΡΙΜΗΝΟΥ
σ. 4
σ. 11
σ. 16
σ. 22
σ. 26
σ. 29
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ
ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΗΣ
ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
Ἰωάννη Κ. Προμπονᾶ
ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΙ-ΙΑΤΡΙΚΟΙ
ΟΡΟΙΣΤΗΝΙΛΙΑΔΑ
ΤΟΥΟΜΗΡΟΥ
ΕΠΙΛΟΓΗ(8οςαἰ.π.Χ.)
ἈθανασίουἸω.Ἀντωνίου
ΗΔΙΑΔΟΣΗΤΗΣ
ΕΛΛΗΝΙΚΗΣΓΛΩΣΣΑΣ
ΣΤΗΝΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗΤΗΝ
ΕΠΟΧΗΤΟΥΧΡΙΣΤΟΥ
Ἀρχιμ.π.Κύριλλου
Κεφαλόπουλου
ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΙΚΑ
ΡΗΜΑΤΑ
Φώτη Δημητρακόπουλου
σ. 38
σ. 43
σ. 46
Η ΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
σ. 50
σ. 56
σ. 32
σ. 36
Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΗΣ
ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
Ἰωάννη Κ. Προμπονᾶ
ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΙ-ΙΑΤΡΙΚΟΙ ΟΡΟΙ
ΣΤΗΝ ΙΛΙΑΔΑ ΤΟΥ ΟΜΗΡΟΥ
ΕΠΙΛΟΓΗ (8ος αἰ. π. Χ.)
Ἀθανασίου Ἰω. Ἀντωνίου
Ο ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ,
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ
ΚΑΙ Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Εὐαγγέλου Στ. Πονηροῦ
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΩΣ
ΜΕΣΟΝ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΗΣ
ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ
Βασιλείου Χ. Στεργιούλη
Η ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ
ΓΛΩΣΣΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗ
ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ
Ἀρχιμ. π. Κύριλλου Κεφαλόπουλου
Η ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΙΩΑΝΝΗ
ΤΟΝ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟ
Χαράλαμπου Στεργιούλη
Η ΜΥΡΟΘΗΚΗ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ
Βασιλείου Σαρρῆ
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ
Ἀλεξίας Κρητίδου
Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ
ΤΡΑΓΟΥΔΙΟΥ
Κωνσταντίνου Κονταξῆ
ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΙΚΑ ΡΗΜΑΤΑ
Φώτη Δημητρακόπουλου
Η ΟΜΗΡΙΚΗ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΜΑΣ
ΓΛΩΣΣΑ
(Ἡ διαχρονικότητα τῆς ἑλληνικῆς)
Ἀντωνίου 'A. Ἀντωνάκου
EΛΛΗΝΕΣ, ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ
ΕΦΕΥΡΕΤΕΣ ΤΗΣ ΓΡΑΦΗΣ
Μαρίας Μαντουβάλου
ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ
Σεραφείμ Κωνσταντίνου

4. 4
ΣΤΟΧΑΣΜΟΙ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ
σ. 106
ΕΙΔΗΣΕΙΣ
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ
Η ΓΩΝΙΑ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
Γεωργίου 'I. Βιλλιώτη
σ. 90
σ. 93
σ. 80
σ. 86
σ. 100
σ. 94
σ. 111
Η ΟΜΗΡΙΚΗ
ΔΗΜΟΤΙΚΗ
ΜΑΣ ΓΛΩΣΣΑ
(Ἡ διαχρονικότητα τῆς
ἑλληνικῆς)
Η ΓΛΩΣΣΑ
ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ
ΤΡΑΓΟΥΔΙΟΥ
Κωνσταντίνου Κονταξῆ
ΗΧΡΗΣΗΤΗΣΓΛΩΣΣΑΣ
ΚΑΤΑΤΟΝΙΩΑΝΝΗ
ΤΟΝΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟ
ΧαράλαμπουΣτεργιούλη
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ
ΚΑΙ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ
Μα­ρί­ας Ἀλ. Μα­μα­σού­λα
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ
σ. 60
σ. 65
σ. 72
σ. 76
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ
ΚΑΙ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ
Μα­ρί­ας Ἀλ. Μα­μα­σού­λα
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΣΤΗ ΔΙΑΣΠΟΡΑ
Ἀθανασίου Διαλεχτόπουλου
Η ΠΟΝΤΙΑΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟΣ
ΩΣ ΚΟΡΥΦΑΙΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ
ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ
ΤΟΥ ΠΟΝΤΙΑΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
Εὐσταθίου Πελαγίδη
Η ΓΛΩΣΣΑ ΜΑΣ ΩΣ ΘΕΜΕΛΙΟ ΤΗΣ
ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ ΜΑΣ
Εἰρήνης Ἀρτέμη
ΓΙΑΤΙ ΕΙΝΑΙ ΧΡΗΣΙΜΑ
ΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ
Χαρᾶς Τσικοπούλου
ΤΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ
Η ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ
Ἡρακλῆ Ρεράκη
ΜΟΝΑΧΗ ΕΓΝΟΙΑ Η ΓΛΩΣΣΑ
ΜΟΥ, ΜΕ ΤΑ ΠΡΩΤΑ-ΠΡΩΤΑ
ΔΟΞΑ ΣΟΙ!
Ἰωάννου Κων. Νεονάκη
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ:
ΣΤΟΧΑΣΜΟΙ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΡΟΝ
ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ
Γεωργίου 'I. Βιλλιώτη

5. 5
ΑΡΧΑΙΑ
ΕΛΛΗΝΙΚΑ
ΗΚΑΤΑΓΩΓΗ
ΤΗΣΕΛΛΗΝΙΚΗΣ
ΓΛΩΣΣΑΣ
Ἰωάννη Κ. Προμπονᾶ
Καθηγητοῦ φιλοσοφικῆς Σχολῆς
τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
Ἡ
ἑλληνική, μιὰ ἀπὸ τὶς πέντε
χιλιάδες περίπου γλῶσσες ποὺ
μιλιοῦνται σήμερα στὸν κόσμο,
κατέχει ἕνα μοναδικὸ χαρακτηριστι-
κό. Εἶναι ἡ μόνη ζωντανὴ γλῶσσα τῆς
ὁποίας μπορεῖ κανεὶς νὰ παρακολουθή-
σει τὴν ἐξέλιξη ἐπὶ τριανταεπτὰ αἰῶνες.
Ἀπὸ τὴν ἄποψη αὐτή, ἡ Ἑλληνικὴ νικᾶ
τὴν Αἰγυπτιακὴ (ἡ ὁποία γραπτῶς μαρ-
τυρεῖται γιὰ περισσότερο χρονικὸ διά-
στημα, ἀλλὰ εἶναι γλωσσικὰ νεκρὴ) καὶ
τὴν Κινεζική, ποὺ εἶναι καὶ αὐτὴ ζω-
ντανή, ἀλλὰ τὰ ἀρχαιότερά της κείμενα
εἶναι κατὰ τι νεότερα ἀπὸ τὸν 16ο π.Χ
αἰῶνα. Ἡ διαπίστωση ἀνήκει στοὺς δια-
πρεπεῖς γλωσσολόγους Humbert, Risch,
καὶ Duhoux καὶ εἶναι ὀρθή.
Τὸ ἀρχαιότερο γραπτὸ μνημεῖο τῆς
ἑλληνικῆς γλώσσας εἶναι μιὰ σχεδὸν κυ-
κλικὴ κροκάλη, ποὺ κυριολεκτικὰ μπο-
ρεῖς νὰ τὴν κρατήσεις μὲς στὴν παλάμη
σου: οἱ διαστάσεις της εἶναι 4,9 ἑκ. ἐπὶ
4,08 ἑκ, πάχους 1,62 ἑκ. καὶ τὸ βάρος της
εἶναι 48 γρ. Βρέθηκε ἀπὸ τὴν ἀρχαιολό-
γο Πολυξένη Ἀραπογιάννη τὸ 1994 στὴ
θέση Ἀγιελίτσες τῆς Κοινότητας Καυ-
κανιᾶς, 7 χλμ πρὸς Β. τῆς Ὀλυμπίας καὶ
δημοσιεύτηκε τὴν ἑπόμενη χρονιὰ στὰ
Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τ. 70,
σσ. 251-254 ἀλλὰ καὶ ἀλλοῦ (βλ. Ἀραπο-
γιάννη 1995). Πάνω στὸ «βότσαλο τῆς
Καυκανιᾶς» διαβάζεται, μεταξὺ ἄλλων,
τὸ ἀνθρωπωνύμιο Χάροy γραμμένο σὲ

6. 6
Γραμμικὴ γραφὴ Β. Τὸ ὄνομα μαρτυ-
ρεῖται καὶ στὴν Ἰλιάδα τοῦ Ὁμήρου καὶ
ἐτυμολογικὰ σημαίνει «αὐτὸς ποὺ ἔχει
χαρούμενη ὄψη».
Τὰ ὑπόλοιπα κείμενα ποὺ εἶναι γραμ-
μένα σὲ Γραμμικὴ γραφὴ Β, στὴν πρώτη
ἑλληνικὴ γραφή, χρονολογοῦνται στὸν
15ο -13ο π.Χ αἰῶνα, εἶναι χαραγμένα
πάνω σὲ πήλινες πινακίδες ἢ ζωγραφι-
σμένα πάνω σὲ ἀγγεῖα (ἀμφορεῖς) καὶ
βρέθηκαν στὰ μυκηναϊκὰ ἀνάκτορα τῆς
Κνωσοῦ, τῆς Πύλου, τῶν Μυκηνῶν,
τῆς Τίρυνθας, τῶν Θηβῶν καὶ ἀκόμη
στὰ Χανιά. Χάρις στὴν ἀποκρυπτογρά-
φηση τῆς Γραμμικῆς γραφῆς Β τὸ 1952
ἀπὸ τὸν Ἄγγλο ἀρχιτέκτονα M. Ventris
καὶ τὸν συμπατριώτη του ἑλληνιστὴ J.
Chadwick, τὰ ἀρχαιότερα γραπτὰ μνη-
μεῖα τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας δὲν εἶναι
πιὰ τὰ ὁμηρικὰ ἔπη ἀλλὰ τὰ μυκηναϊκὰ
κείμενα. Καὶ μολονότι τὸ περιεχόμενό
τους εἶναι λογιστικὸ καὶ διοικητικό, μᾶς
διδάσκουν πολλά, πρωτίστως γιὰ τὴν
ἱστορία τῆς γλώσσας μας. Ἀπὸ τὴ μελέ-
τη τῶν κειμένων αὐτῶν συνάγεται μὲ
βεβαιότητα ὅτι στὰ μυκηναϊκὰ χρόνια ἡ
ἑλληνικὴ γλῶσσα εἶναι πλήρως διαμορ-
φωμένη καὶ πλουσιότατη: ἀπαντοῦν σ'
αὐτὰ πλεῖστοι τεχνικοὶ ὅροι (βλ. Σαλῆ-
Ἀξιώτη) καὶ ἡ σύνταξη δὲν εἶναι μόνο
παρατακτική. Εἶναι χαρακτηριστικὴ
ἡ ἀκόλουθη πρόταση: ὃ Fίδε Φύγεβρις,
ὅτε Fάναξ θῆκε ΑυγήFαν δαμοκόρον
(= αὐτὸ εἶδε ὁ Φύγεβρις, ὅταν ὁ ἀνώ-
τατος ἄρχοντας τοποθέτησε τὸν Αὐγεία
φροντιστὴ τοῦ Δήμου). Καθὼς τώρα ἡ
γλῶσσα ἀνήκει στὰ πολιτιστικὰ φαινό-
μενα «μακρᾶς διαρκείας», εἶναι αὐτονό-
ητο ὅτι ἡ ἑλληνικὴ δὲν διαμορφώθηκε
μέσα σὲ λίγους αἰῶνες. Διαμορφώθηκε
πολλοὺς αἰῶνες πρὶν ἀπὸ τὸν 17ο αἰῶνα,
στὸν ὁποῖον χρονολογεῖται τό «βότσαλο
τῆς Καυκανιᾶς».
Ἐκεῖνο ὅμως ποὺ ἐνδιαφέρει πε-
ρισσότερο εἶναι τοῦτο: στὰ μυκηναϊκὰ
κείμενα ἀπαντοῦν πλεῖστες λέξεις ποὺ
ἐπιβιώνουν στὴ σημερινὴ ἑλληνική
(βλ. Probonas). Παραθέτω μερικὰ πα-
ραδείγματα ξεκινῶντας ἀπὸ τὰ κύρια
ὀνόματα, ἀνθρωπωνύμια καὶ τοπω-
νύμια. Πρῶτα πρῶτα δύο γυναικεῖα
ὀνόματα, ποὺ συμβαίνει μάλιστα νὰ
ἔχουν παγκόσμια διάδοση, τὰ Ἀλεξάνδρα
καὶ Θεοδώρα. Ἀπαντοῦν σὲ μιὰ πινακί-
δα τῶν Μυκηνῶν. Τὸ τοπωνύμιο Θῆβαι
διαβάζεται σὲ πινακίδες τῶν Μυκηνῶν
καὶ τῶν Θηβῶν. Τὸ ὄνομα ἔχει ἐπιβι-
ώσει ὣς τὶς μέρες μας μέσῳ τῆς προφο-
ρικῆς παράδοσης μὲ τὸν τύπο Φήβα (γιὰ
τὴν τροπὴ τῆς συλλαβῆς -Θη σε -Φη πβ.
Φηκάρι ἀπὸ τὸ θηκάρι, φηλιάζω ἀπὸ τὸ
θηλιάζω κλπ). Βλακωδῶς, οἱ νεοέλληνες
λόγιοι τὸ γνήσιο Φήβα τῆς λαϊκῆς παρά-
δοσης, ποὺ ξεκινάει χωρὶς διακοπὴ ἀπὸ
τὰ μυκηναϊκά, τουλάχιστον, χρόνια, τὸ
αντικαταστήσαμε μὲ τὸ ψεύτικο Θήβα,
ποὺ ἔχει λόγια προέλευση, δὲν μαρτυρεῖ,
ἑπομένως, τὴ συνέχεια τῆς γλωσσικῆς
καὶ ἐθνικῆς μας παράδοσης. Τὸ τοπωνύ-
μιο Τύλισος διαβάζεται σὲ πινακίδες τῆς
Κνωσοῦ. Τὸ ὄνομα μὲ τὸν ἴδιο ἀκριβῶς
τύπο ἔχει ἐπιβιώσει ὣς τὶς μέρες μας
στὴν Κρήτη.
Μερικὰ παραδείγματα ἀπὸ τὰ προ-
σηγορικά: ἀγρός (ἡ λέξη ἐπιβιώνει ὡς
τοπωνύμιο σὲ πολλοὺς τόπους), ἄνεμος,
ἄργυρος, δῶρα (ὀνομ. πληθ.), θεός, κύ-
πελλα (ὀνομ. πληθ.) ξίφος, ὄρος (ἡ λέξη
ἐπιβιώνει ὡς τοπωνύμιο σὲ πολλοὺς τό-
πους), πέδιλα (ὀνομ. πληθ.), κύμινον,
μέλι, σέλινον, σκέλος, τέμενος (ἡ λέξη
ἔχει ἐπιβιώσει ὡς τοπωνύμιο), φάρμα-
κον, φεάλα (μὲ τὸν τύπο φιάλα ἐπιβιώνει
ἡ λέξη στὴ Μεσσηνία), χαλκός, χρυσός.
Κυκλικὴ κροκάλη Καυκανιᾶς

7. 7
Μερικὰ παραδείγματα ἀπὸ τὰ ἐπίθε-
τα: ἐλεύθερος, ἐρυθρός, ἱερός, ἄγριος,
κακός, λεπτός, λευκός, ξανθός, παλαιός,
πολύς.
Μερικὰ παραδείγματα ἀπὸ τὰ ρήμα-
τα: δέχομαι, ἔχω, καίω, λείπω, ὀφείλω,
φέρω.
Μυκηναϊκὸ εἶναι καὶ τὸ ἕνεκα.
Ἰδιαίτερο ἐνδιαφέ-
ρον παρουσιάζει ἡ ἐπι-
βίωση στὴ σημερινὴ
Ἑλληνικὴ ὄχι μόνο
λεξιλογικῶν ἀλλὰ καὶ
μορφολογικῶνμυκηνα-
ϊκῶν στοιχείων. Ἰδοὺ
μερικὰ παραδείγματα:
1) Ὀνόματα θηλυκὰ
σὲ -τρια, δηλωτικὰ
ἐπαγγέλματος, ὅπως
ἀσκήτρια, ράπτρια
κ.λ.π. Τὸ ράπτρια μάλι-
στα ἀπαντᾶ μὲ συνίζη-
ση, δηλαδὴ ὡς ράπτριja.
Πβ. νεοελληνικὰ ἀνυ-
φάντρα, θερίστρα, μα-
ζώχτρα, μαθήτρια ἀλλὰ
καὶ μαθήτρα, πλουμί-
στρα, ράφτρα, τραγου-
δίστρια κλπ.
2) Ὀνόματα οὐδέτε-
ρα σὲ -τρον, δηλωτικὰ ὀργάνων, ὅπως
πύραυστρον (=μασιά). Πβ. ἑλληνικὸ
ζύμωτρον, ξύστρο, σήμαντρο, σκιάχτρο,
κλπ.
3) Ὀνόματα σύνθετα σὲ -φόρος, ὅπως
κλαFιφόρος (=κλειδοῦχος). Πβ. πληθώ-
ρα νεοελληνικῶν συνθέτων σὲ -φόρος,
ὅπως νεροφόρος κλπ.
Ἑπομένως, μὲ βάση τὶς γραπτὲς μαρ-
τυρίες, οἱ ρίζες τῆς Νέας Ἑλληνικῆς πη-
γαίνουν πίσω στὰ μυκηναϊκὰ χρόνια.
Ἀπὸ ποῦ ὅμως κατάγεται ἡ ἀρχαία
ἑλληνικὴ γλῶσσα, ποὺ γραπτῶς μαρτυ-
ρεῖται ἀπὸ τὸν 17ο αἰῶνα ὣς σήμερα;
Ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα δὲν εἶναι «ἀνά-
δελφη». Εἶναι μέλος τῆς μεγάλης οἰκογέ-
νειας τῶν ἰνδοευρωπαϊκῶν γλωσσῶν.
Αὐτὸ σημαίνει ὅτι παρουσιάζει φωνη-
τικές, μορφολογικές, λεξιλογικὲς καὶ συ-
ντακτικὲς ἀντιστοιχίες μὲ πολλὲς ἄλλες
γλῶσσες ποὺ κατάγονται ἀπὸ τὴν ἰνδο-
ευρωπαϊκὴ μητέρα γλῶσσα. Οἱ γλῶσσες
αὐτὲς εἶναι οἱ ἑξῆς: Ἑλληνική, Ἰταλική,
Γερμανική, Κελτική, Ἀλβανική, Θρακι-
κή, οἱ βαλτοσλαβικὲς
γλῶσσες, Ἰνδοϊρανική,
Χεττιτική, Ἀρμενικὴ
καὶ Τοχαρική. Δηλα-
δή, ἀπὸ τὴν ἰνδοευρω-
παϊκὴ μητέρα γλῶσσα
κατάγονται σχεδὸν
ὅλες οἱ γλῶσσες τῆς
Εὐρώπης (πλὴν τῆς
Βασκικῆς, Οὐγγρικῆς,
Φινλανδικῆς καὶ
Τουρκικῆς) καὶ ἀκόμη
μερικὲς τῆς Ἀσίας, ἡ
Ἀρμενική, ἡ Ἰρανική,
ἡ Ἰνδική, ἡ Χεττιτικὴ
καὶ ἡ Τοχαρική.
Πρέπει ὅμως νὰ το-
νισθεῖ ὅτι ἡ ἰνδοευρω-
παϊκὴ μητέρα γλῶσσα
δὲν εἶναι γλῶσσα μαρ-
τυρημένη ἀλλὰ ἐπανα-
συνθεμένη μὲ βάση τὴ
συγκριτικὴ μέθοδο. Ἡ σύγκριση αὐτὴ
βασίζεται σὲ γλωσσικοὺς νόμους (π.χ.
στὴν Ἰνδική, τὰ φωνήεντα α, ο, e συγ-
χωνεύτηκαν σὲ α). Ἡ θεωρία γιὰ τὴν
ἰνδοευρωπαϊκὴ μητέρα γλῶσσα ξεκίνη-
σε τὸ 1786 ἀπὸ τὸν Ἄγγλο δικαστὴ στὶς
Ἰνδίες Sir William Jones καὶ ἀπὸ τὸν
Γερμανὸ γλωσσολόγο Franz Bopp (1791
- 1867) καὶ ἐνισχύθηκε στὴ συνέχεια ἀπὸ
ἄλλους.
Ἰδοὺ μερικὰ παραδείγματα χαρακτη-
ριστικὰ τῆς συγγένειας τῶν ἰνδοευρωπα-
ϊκῶν γλωσσῶν:
1) Οἱ ἀριθμοὶ 2, 3, 7, 8, 9 στὴν Ἑλλη-
νική, Ἰνδικὴ καὶ Λατινική:
Γραμμική Β΄

8. 8
ΕΛΛΗΝΙΚΗ-ΙΝΔΙΚΗ-
ΛΑΤΙΝΙΚΗ-ΙΑΠΩΝΙΚΗ
δύο- dva- duo- futatsu
τρεῖς- trayas- tres- mittsu
ἑπτὰ- sapta- septem- nanatsu
ὀκτὼ- asta- octo- yattsu
ἐννέα- nawa- novem- kokonatsu
Οἱ ἀριθμοὶ 2,3,7,8,9 στὴν Ἰαπωνι-
κή, ἡ ὁποία δὲν εἶναι ἰνδοευρωπαϊκὴ
γλῶσσα, δηλώνονται μὲ ἐντελῶς διαφο-
ρετικὲς λέξεις.
2) Ἡ λέξη ὄνομα στὴν Ἑλληνική,
Ἰνδική, Λατινική, Γερμανική καὶ Ἀρμε-
νικὴ εἶναι ἀντίστοιχα: ὄνομα nama
nomen namen anum.
Οἱ ποικίλοι αὐτοὶ τύποι ἐπήγασαν
ἀπὸ ἀρχικὸ ἰνδοευρωπαϊκὸ *nomn.
3) Ἡ λέξη καρδιὰ στὴν Ἑλληνική,
Λατινική, Λιθουανική, Σλαβική, Ἀγγλι-
κή, Γερμανικὴ εἶναι ἀντίστοιχα: καρδιὰ
cor, cordis sirdis srudice heart Herz.
Οἱ ποικίλοι αὐτοὶ τύποι ἐπήγασαν
ἀπὸ ἀρχικὸ ἰνδοευρωπαϊκὸ *krd.
4) Τὸ γ΄ ἑνικὸ τοῦ ρήματος εἰμὶ στὴν
Ἑλληνική, Ἰνδική, Λατινική, Γερμανι-
κή, Ρωσικὴ εἶναι ἀντίστοιχα: ἐστὶ asti
est ist jesti
Οἱ ποικίλοι αὐτοὶ τύποι ἐπήγασαν
ἀπὸ ἀρχικὸ ἰνδοευρωπαϊκὸ *esti.
Φυσικά, οἱ φωνητικές, μορφολογικές,
συντακτικὲς καὶ λεξιλογικὲς ἀντιστοιχί-
ες ἀνάμεσα στὴν ἑλληνικὴ καὶ σὲ ἄλλες
ἰνδοευρωπαϊκὲς γλῶσσες ἀφθονοῦν καὶ
εἶναιαὐτὲςποὺὁδηγοῦνστὸσυμπέρασμα
ὅτι ὑπῆρξε μιὰ ἀρχικὴ μητέρα γλῶσσα, ἡ
καλούμενη Ἰνδοευρωπαϊκή. Ἀπὸ αὐτὴν
κατάγονται οἱ διάφορες ἰνδοευρωπαϊκὲς
γλῶσσες.
Ποιά ἦταν ὅμως ἡ κοιτίδα τῶν Ἰνδο-
ευρωπαίων, προτοῦ διασπαροῦν στὸν τε-
ράστιο γεωγραφικὸ χῶρο, ποὺ ἁπλώνε-
ται ἀπὸ τὴν Ἰσλανδία ὣς τὴν Ἰνδία (πε-
διάδα τοῦ Γάγγη ποταμοῦ), καὶ γιὰ πόσο
χρονικὸ διάστημα παρέμειναν ἑνωμένοι;
Πότε αὐτοί, ποὺ πολὺ ἀργότερα ὀνομά-
στηκαν Ἕλληνες, ἀποσπάστηκαν ἀπὸ
τὸν ἀρχικὸ ἰνδοευρωπαϊκὸ πυρῆνα;
Ἀπὸ ἐδῶ καὶ πέρα κινούμεθα στὸ
ἀχανὲς βασίλειο τῶν ὑποθέσεων.
Κατὰ κανόνα, ἡ ἀρχικὴ κοιτίδα τῶν
Ἰνδοευρωπαίων τοποθετεῖται στὴ Βό-
ρεια Εὐρώπη. Κατὰ τὴ γνώμη μου, ὄχι
ὁ ἀφιλόξενος βορρᾶς ἀλλὰ ὁ χῶρος ἑκα-
τέρωθεν τοῦ Αἰγαίου μὲ τὸ προνομιοῦχο
κλῖμα, ὅμοιο ἀπὸ τὸ 8.000 π.Χ (βλ. Θεο-
χάρη, ΙΕΕ τ. Α΄ σ. 44), καὶ τὴν ἰδεώδη γε-
ωμορφολογία θὰ ἦταν ὁ πιὸ κατάλληλος
νὰ θεωρηθεῖ ὡς ἡ ἀρχικὴ κοιτίδα τῶν
Ἰνδοευρωπαίων. Φυσικά, μιὰ τέτοια θε-
ωρία χρειάζεται τεκμηρίωση γλωσσική,
ἀρχαιολογικὴ καὶ ἀνθρωπολογική.
Ὡς πρὸς τὴν ἡλικία τῆς ἑλληνικῆς
γλώσσας θὰ ἀποτολμήσω μιὰ ὑπόθεση
βασιζόμενος κυρίως στὴ συγκριτικὴ με-
λέτη τῆς μυκηναϊκῆς Ἑλληνικῆς μὲ τὴ
νέα Ἑλληνική.
Οἱ γλωσσολόγοι ἔχουν διαπιστώσει
ὅτι ἡ ἀρχαία Ἑλληνικὴ συγγένευε προ-
πάντων μὲ τὴν Ἰνδοϊρανικὴ (16 ἰσόγλωσ-
σες) καὶ κατὰ δεύτερο λόγο μὲ τὴν Ἀρμε-
νική (10 ἰσόγλωσσες). Γιὰ τὴν Ἀρμε-
νικὴ ἀρχαῖες γραπτὲς πηγὲς δὲν ἔχουμε.
Ἔχουμε ὅμως καὶ γιὰ τὴν Ἑλληνικὴ
καὶ γιὰ τὴν Ἰνδοϊρανική. Ἐὰν τώρα συ-
γκρίνουμε τὴ μυκηναϊκὴ Ἑλληνικὴ ἀπὸ
τὴ μία μὲ τὴ νέα Ἑλληνικὴ καὶ ἀπὸ τὴν
ἄλλη μὲ τὴν Ἰνδοϊρανική, θὰ διαπιστώ-
σουμε ὅτι ἡ μυκηναϊκὴ Ἑλληνικὴ εἶναι
πολὺ πιὸ κοντὰ στὴ νέα Ἑλληνική, ἀπὸ
τὴν ὁποία ἀπέχει περίπου τρεισήμισι χι-
λιετίες. Ὁ παρατιθέμενος πίνακας εἶναι
χαρακτηριστικός.
ΜΥΚ. ΕΛΛΗΝΙΚΗ -
ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ- ΙΝΔΙΚΗ
ἀγρὸς - ἀγρὸς- ajras
δεξιFὸς- δεξιὸς- daksinah
ἐρυθρὸς- ἐρυθρὸς- rudhirah
ζεῦγος- ζεῦγος- yokta
ἱερὸς- ἱερὸς- isiram
λείπω- λείπω- rinakti
λευκὸς- λευκὸς- roach

9. 9
μήν- μῆνας- mas
νέFος- νέος/νιὸς- navah
πατὴρ- πατέρας- pita
φέρω- φέρω/φέρνω- bharami
Ἡ μυκηναϊκὴ Ἑλληνικὴ λοιπὸν εἶναι
πολὺ πιὸ κοντὰ στὴ νέα Ἑλληνικὴ ἀπὸ
ὅ,τι στὴν Ἰνδοϊρανική. Ἡ διαπίστωση
αὐτὴ ὑποδεικνύει ὅτι τὸ χρονικὸ διάστη-
μα ποὺ χωρίζει τὴν ἀρχαία Ἑλληνικὴ καὶ
τὴν Ἰνδοϊρανικὴ ἀπὸ τὴν ἰνδοευρωπα-
ϊκὴ μητέρα γλῶσσα θὰ εἶναι μεγαλύτερο
ἀπὸ τρεισήμισι χιλιετίες, ἀπὸ τὸ διάστη-
μα δηλαδὴ ποὺ χωρίζει τὴ μυκηναϊκὴ
Ἑλληνικὴ ἀπὸ τὴ νέα Ἑλληνική. Οἱ ση-
μαντικὲς διαφορὲς ποὺ παρουσιάζουν ἡ
ἀρχαία Ἑλληνικὴ καὶ ἡ Ἰνδοϊρανικὴ ἤδη
τὸν 15ο π.Χ. αἰῶνα προϋποθέτουν παρέ-
λευση χιλιετιῶν ἀπὸ τὴ χρονικὴ στιγμὴ
τῆς ἀπόσπασής τους ἀπὸ τὴν ἰνδοευρω-
παϊκὴ μητέρα γλῶσσα. Ἐὰν ἡ Ἑλληνικὴ
καὶ ἡ Ἰνδοϊρανικὴ εἶχαν ἀποσπασθεῖ ἀπὸ
τὴν ἰνδοευρωπαϊκὴ μητέρα γλῶσσα τρει-
σήμισι περίπου χιλιετίες πρὶν ἀπὸ τὸ 1500
π.Χ., οἱ δύο αὐτὲς γλῶσσες θὰ παρουσία-
ζαν συγγένεια ἀνάλογη μὲ αὐτὴν ποὺ πα-
ρουσιάζει ἡ μυκηναϊκὴ Ἑλληνικὴ καὶ ἡ
νέα Ἑλληνική, ποὺ ἀπέχουν μεταξὺ τους
τρεισήμισι χιλιετίες. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι
Ἑλληνικὴ καὶ Ἰνδοϊρανικὴ θὰ ἀποσπά-
σθηκαν ἀπὸ τὴν ἰνδοευρωπαϊκὴ μητέρα
γλῶσσα πολὺ πρὶν ἀπὸ τὸ 5.000 π.Χ. Στὸ
ἴδιο συμπέρασμα ὁδηγεῖ καὶ ἡ συγκριτικὴ
μελέτη τῆς Ἑλληνικῆς μὲ τὴν Χεττιτική,
τῆς ὁποίας τὰ γραπτὰ μνημεῖα χρονολο-
γοῦνται στὸν 17ο - 16ο αἰῶνα π.Χ.
Μὲ βάση ὅλα τὰ παραπάνω, ἡ γραπτὴ
παράδοση τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας ἀρχίζει
ἀπὸ τὸν 17ο π.Χ. αἰῶνα καὶ ἡ προφορική
της τουλάχιστον ἀπὸ τὸ 6.000 π.Χ.
Τὸ συμπέρασμα αὐτό, ποὺ βασίζεται
σὲ γλωσσικὰ δεδομένα, δὲν ἀπέχει πολὺ
ἀπὸ τὸ συμπέρασμα τοῦ διακεκριμένου
Ἄγγλου ἀρχαιολόγου καὶ προϊστοριολό-
γου Colin Renfrew, ὁ ὁποῖος πρόσφατα
ὑπεστήριξε ὅτι ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα ἄρχι-
σε νὰ διαμορφώνεται στὴν ἑλληνικὴ χερ-
σόνησο γύρω στὸ 6.500 π.Χ. Ἐξαιρετικὰ
ἐνδιαφέρουσα εἶναι ἡ γνώμη τοῦ ἴδιου
σοφοῦ ὅτι οἱ διαδοχικοὶ πολιτισμοὶ τοῦ
ἑλληνικοῦ χώρου εἶναι προϊόντα τοπικῶν
ἀνελίξεων. Ἡ κοινῶς κρατοῦσα ἐπιστη-
μονικὴ γνώμη ὅτι ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα
διαμορφώθηκε ἀνάμεσα στὸ 2100 μὲ 1900
π.Χ. χρειάζεται ἀναθεώρηση. Κοινὴ ἐπί-
σης εἶναι ἡ γνώμη ὅτι οἱ Ἰνδοευρωπαῖοι
ποὺ ἐγκαταστάθηκαν σ' αὐτὴν ἐδῶ τὴ
γωνιὰ τῆς γῆς μὲ τὸ προνομιοῦχο κλῖμα,
αὐτοὶ ποὺ στὰ ἱστορικὰ χρόνια ὀνομάζο-
νταν Ἕλληνες, συνάντησαν ἄλλους λα-
ούς. Οἱ παλαιότεροι αὐτοὶ κάτοικοι ὀνο-
μάζονταν «Προέλληνες» καὶ ἡ γλῶσσα
ποὺ μιλοῦσαν «προελληνική». Τὰ τελευ-
ταῖα χρόνια οἱ «Προέλληνες» διακρίνο-
νται σὲ «Προέλληνες Ἰνδοευρωπαίους»
καὶ σὲ «Προέλληνες μὴ Ἰνδοευρωπαίους».
Δηλαδὴ γίνεται λόγος γιὰ «Προέλληνες»
παλαιότερους καὶ νεότερους.
Πρέπει ὅμως νὰ παρατηρηθεῖ καὶ νὰ
ὑπογραμμισθεῖ ὅτι λέξεις ἢ κατηγορίες
λέξεων, ποὺ μέχρι πρὶν ἀπὸ λίγα χρόνια
χαρακτηρίζονταν ὡς «προελληνικές»,
ἀποδείχτηκεστὴσυνέχειαὅτιεἶναιγνήσι-
ες ἑλληνικές. Π.χ. ἡ συνηθέστατη ἀρχαία
ἑλληνικὴ κατάληξη -ευς (βασιλεὺς κ.λ.π)
ἀπέδειξε ὁ Perpillou ὅτι ἔχει ἑλληνικὴ καὶ
ὄχι προελληνικὴ καταγωγή. Τὸ κύριο
ὄνομαἈχιλ(λ)εὺςἔχειπειστικὰἀποδειχτεῖ
ὅτι παράγεται ἀπὸ τὶς λέξεις ἄχος (=λύπη,
θλίψη) καὶ λαός (=πολεμικὴ ὁμάδα): ἔτσι
ὀνομάστηκε ὁ πρωταγωνιστὴς τῆς Ἰλιά-
δας, γιατὶ μὲ τὴν μῆνιν του (=τὸν θυμό
του) προκάλεσε θλίψη στοὺς ἄλλους πο-
λεμιστές. Ἑλληνικὴ καὶ ὄχι προελληνικὴ
καταγωγὴ ἔχει καὶ τὸ θεωνύμιο Ἀπόλλων
(ποὺ μαρτυρεῖται τώρα στὰ μηκυναϊκὰ
κείμενα μὲ τὸν τύπο Ἀπέλλων), ὅπως
ἔδειξε ὁ Heubeck (βλ. Συντομογραφίες).
Ἑλληνικὸ καὶ ὄχι προελληνικὸ εἶναι καὶ
τὸ μέγαρον (βλ. Ruijgh).
Κατὰ τὴ γνώμη μου ἡ θεωρία περὶ
«Προελλήνων Ἰνδοευρωπαίων» ἀλλά
ἐνδεχομένως καὶ ἡ θεωρία περὶ «Προελ-

10. 10
λήνων μὴ Ἰνδοευρωπαίων» χρειάζεται
ἐπανεξέταση καὶ ἀναθεώρηση. Μήπως
ἡ καλούμενη «Προελληνικὴ» δὲν εἶναι
τίποτε ἄλλο παρὰ μιὰ πρωιμότατη φάση
τῆς Ἑλληνικῆς; Τὴν ἀφορμὴ γιὰ μιὰ τέ-
τοια σκέψη δίνει, σὲ μένα τουλάχιστον, ἡ
ἐξελικτικὴ πορεία τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας
μὲ βάση τὴ μακραίωνη
γραπτή της παράδοση.
Ὅσο καὶ ἂν ἐκ πρώ-
της ὄψεως φαίνεται
παράδοξο, ἡ νέα ἑλλη-
νικὴ διδάσκει πόσο
πρέπει νὰ ἀποφεύγου-
με νὰ χαρακτηρίζου-
με ὡς «προελληνικὲς»
λέξεις τῆς ἀρχαίας
ἑλληνικῆς, τῶν ὁποί-
ων ἀγνοεῖται ἡ ἐτυμο-
λογία. Γιατὶ ἐνδέχεται
οἱ λέξεις αὐτὲς νὰ εἶναι
πανάρχαιες ἑλληνικές,
τὶς ὁποῖες ἀδυνατοῦμε
νὰ ἐτυμολογήσουμε,
ἐπειδὴ βυθίζονται σὲ
μέγα βάθος χρόνου
καὶ ἔχουν πλήρως
συσκοτισθεῖ, καθὼς
ἡ σημασία τῶν μορ-
φολογικῶν στοιχείων
ἀπὸ τὰ ὁποῖα ἀπαρτί-
στηκαν ἔχει λησμονηθεῖ. Διδασκαλικὸ
εἶναι, νομίζω, τὸ ἀκόλουθο παράδειγμα.
Στὴ νέα ἑλληνικὴ (κυρίως στὰ νησιὰ τοῦ
Αἰγαίου) ἀπαντᾶ μιὰ σειρὰ τοπωνυμίων
ποὺ λήγουν σὲ -ούντα, -ούντας π.χ. Ἀλι-
μούντα (ἡ) στὴν Κάρπαθο καὶ στὴ Χάλ-
κη, Ἀμιθούντα (ἡ) στὴ Χίο, Δαφνούντα
(ἡ) στὴν Ἄνδρο, Ἐλαιούντα (ἡ) στὴ Χίο,
Ἐρεικούντα (ἡ) στὴ Χίο, Κυπερούντα (ἡ)
στὴν Κύπρο, Μακούντα (ἡ) στὴν Κύπρο,
Μαλούντα (ἡ) στὴν Κύπρο, Μαραθούντα
(ἡ) στὴν Κύπρο καὶ στὴ Σύμη, Μερικού-
ντα (ἡ) στὴ Χίο, Πιπερούντα (ἡ) στὴν
Κύπρο, Πισπιλούντα (ἡ) στὴ Χίο, Σαμα-
κούντα (ἡ) στὴ Ρόδο, Σκαμνιούντα (ἡ)
στὴ Λέσβο, Σπαρτούντα (ἡ) στὴν Κέα,
Σ(υ)κούντα (ἡ) στὴ Λέσβο καὶ στὴ Χίο,
Σχινούντα (ἡ) νησάκι κοντὰ στὴ Φωκί-
δα, Σκινούντας (ὁ) στὴν Ἀστυπάλαια, Φα-
γούντα (ἡ) στὴ Σύμη, Φτερούντα (ἡ) στὴ
Λέσβο κ.λ.π. (βλ. Κίγκα 177-181). Ἐκτὸς
ἀπὸ τὰ τοπωνύμια ἀπαντᾶ καὶ τὸ προ-
σηγορικὸ παχούντα
(ἡ) στὴ Γαῦδο καὶ ση-
μαίνει εἶδος φαγητοῦ
(βλ. Γ. Χατζηδάκις,
Γλωσσ. Ερ. Α΄ 108-109
καὶ Β΄ 484). Ἡ κατά-
ληξη -ούντα, καθὼς
δὲν εἶναι παραγωγικὴ
σήμερα, εἶναι ἐντελῶς
ἀκατανόητη στοὺς μὴ
εἰδικούς. Οἱ εἰδικοί,
βέβαια, γνωρίζουν τὴν
προέλευσή της. Γιατί
ὅμως; Γιατὶτὰπροστά-
διά της μαρτυροῦνται
γραπτῶς στὴ μυκη-
ναϊκὴ καὶ ὁμηρικὴ
ἑλληνική. -Fεις, γε-
νικὴ -Fεντος> -όFεις,
γενικὴ -όFεντος >
όεις, γενικὴ -όεντος >
ους, γενικὴ -οῦντος μὲ
αἰτιατικὴ -οῦντα, ἀπὸ
ὅπου νέα ὀνομαστικὴ
-ούντας (ἀρσενικό) καὶ -ούντα (θηλυ-
κό). Ἡ σημερινὴ λοιπὸν κατάληξη -ού-
ντα, -ούντας μᾶς εἶναι κατανοητή, γιατὶ
μποροῦμε νὰ παρακολουθήσουμε τὴν
ἐξελικτική της πορεία. Ἂς σημειωθεῖ ὅτι
ἡ κατάληξη -όεις στὴν κλασσικὴ ἐποχὴ
εἶχε χάσει τὴν παραγωγικότητά της.
Ἤδη στὸν Ὅμηρο ὁ πόλεμος χαρακτη-
ρίζεται πολύδακρυς, ὑποκατάστατο τοῦ
ἀρχαιοπρεπέστερου δακρυόεις «γεμᾶτος
δάκρυα».
Καὶ ἀπὸ τὰ γνωστὰ μεταβαίνουμε
τώρα στὰ ἄγνωστα. Τὸ τοπωνύμιο Κόριν-
θος γίνεται κοινῶς παραδεκτὸ ὅτι εἶναι
προελληνικό. Εἴμαστε βέβαιοι ὅτι ἡ κα-
Κυπρομινωϊκό συλλαβάριο, Πήλινη πινακίδα
ἀπὸ τὴν Ἔγκωμη τῆς Κύπρου (περ. 1200 π.Χ.)

11. 11
τάληξη -ινθος εἶναι προελληνική; Μήπως
ἔχουμε νὰ κάνουμε μὲ ἕνα μορφολογικὸ
ἀπολίθωμα τῆς Ἑλληνικῆς, τοῦ ὁποίου
τὴ σημασία ἀδυνατοῦμε νὰ ἀνιχνεύσου-
με ἐλλείψει παλαιοτέρων γραπτῶν μαρ-
τυριῶν; Ἔστω ὅμως ὅτι ἡ ἄγνωστης
προέλευσης κατάληξη -ινθος εἶναι προ-
ελληνική. Τὸ τοπωνύμιο Κόρινθος εἶναι
ὑποχρεωτικὸ νὰ χαρακτηρισθεῖ προελλη-
νικό; Καὶ πάλι ἡ νέα Ἑλληνικὴ μπορεῖ νὰ
μᾶς βοηθήσει. Σ' αὐτὴν ἀπαντᾶ πληθώρα
λέξεων ποὺ ἔχουν σχηματισθεῖ μὲ τὴν
κατάληξη -τζης πχ. βιολιτζής, γανωτζής,
καταφερτζής, παλιατζής, πλακατζής, τα-
ξιτζής, ψιλικατζής, κ.λπ. Ἡ κατάληξη
-τζης ἀναμφισβήτητα ἔχει τουρκικὴ προ-
έλευση (<-ci). Οἱ παραπάνω ὅμως λέξεις
εἶναι τουρκικές; Τουρκικὴ προέλευση
ἔχει καὶ ἡ κατάληξη -λικι (<lik). Οἱ λέ-
ξεις ὅμως ἀρχοντιλίκι, βουλευτιλίκι καὶ
ἀκόμη ἀντριλίκι, ἀρχηγιλίκι, γοητιλίκι
κλπ εἶναι τουρκικές;
Ἐπανερχόμαστε στὸ Κόρινθος. Ἀνε-
ξάρτητα ἀπὸ τὴν καταγωγὴ τῆς κατά-
ληξης -ινθος, τὸ τοπωνύμιο εἶναι προ-
ελληνικὸ ἢ ἑλληνικό; Ὅποιος γνωρίζει
ὅτι ἀρχικὰ Κόρινθος ὀνομαζόταν ὄχι ἡ
γνωστὴ πόλη ἀλλὰ ὁ τεράστιος πέτρινος
στρογγυλὸς ὄγκος ποὺ δεσπόζει τῆς περι-
οχῆς, δύσκολα θὰ ἀρνηθεῖ νὰ σχετίσει τὸ
τοπωνύμιομὲτὶςἀρχαῖεςἑλληνικὲςλέξεις
κόρυς,-θος (ἤδη στὰ μηκυναϊκὰ) «περικε-
φαλαία», κόρυδος, κορυδαλός (τὸ γνωστὸ
πτηνὸ μὲ τὸ χαρακτηριστικὸ λοφίο), κο-
ρόνη «ρόπαλο μὲ σιδερένιο περίβλημα στὸ
ἕνα ἄκρο». Κόρυμβος «κορυφή», κορυφή
κ.λπ. Τὸ τοπωνύμιο, λοιπόν, Κόρινθος
δὲν εἶναι προελληνικὸ ἀλλὰ παμπάλαιο
ἑλληνικό, σχηματισμένο ἀπὸ τὴ ρίζα κορ-
«στρογγυλός, αὐτὸς ποὺ ἔχει στρογγυλὴ
κορφὴ» καὶ τὴν ἄγνωστης σημασίας κα-
τάληξη -ινθος. Τῆς ἴδιας ἐτυμολογικῆς
ἀρχῆς εἶναι τὸ τοπωνύμιο Τρικόρυθος (ἡ)
τῆς περιοχῆς τοῦ Μαραθῶνα, ποὺ συγκα-
ταλέγεται στὰ «προελληνικά». Τὸ Τρικό-
ρυθος εἶναι σύνθετο μὲ α΄ συνθετικὸ τὸ
τρία καὶ β΄ τὸ οὐσιαστικὸ κόρυς, -υθος
«περικεφαλαία». Ἡ περιοχὴ ὀνομάστηκε
ἀπὸ τὴν ὁμοιότητα τριῶν λόφων μὲ περι-
κεφαλαῖες.
Αὐτὰ ἐν πάσῃ συντομίᾳ καὶ ὑπὸ
μορφὴν πρόδρομης ἀνακοίνωσης περὶ
τῶν καλουμένων «Προελλήνων», προ-
σθέτοντας ὅτι συμμερίζομαι τὴ διαπίστω-
ση τοῦ Χρ. Δάλκου (2001, σ. 6) ὅτι «ἡ λε-
γόμενη «προ» ελληνικὴ εἶναι στὴν οὐσία
πρωτοελληνική».
Αὐτονόητο εἶναι ὅτι ἡ ἑλληνικὴ
γλῶσσα περιέχει καὶ λέξεις δάνεια ἀπὸ
ἄλλους μὴ ἰνδοευρωπαϊκοὺς λαούς, μὲ
τοὺς ὁποίους οἱ δαιμόνιοι Ἕλληνες ἦρθαν
σὲ ἐπαφὴ καὶ «ἔδωσαν καὶ ἐπῆραν».
Αὐτὴ εἶναι κατὰ τὴ γνώμη μου ἡ κα-
ταγωγὴ τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας, ἡ κατα-
γωγὴ τῆς γλώσσας ἑνὸς λαοῦ, ὁ ὁποῖος
τρεῖς φορὲς στὴ διάρκεια τῆς ἱστορίας
του, στὴ μυκηναϊκὴ περίοδο, στὰ κλασ-
σικὰ χρόνια καὶ στὴν ἐποχὴ τῆς ἀκμῆς
τῆς βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας, ἀνέλαβε,
ὅπως παρατηρεῖ ὁ C. Blegen (βλ. Ἱστορία
τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους τ. Α΄, σ. 9), τὴν
παγκόσμια πολιτιστικὴ καὶ πνευματικὴ
ἡγεσία.
Langue grecque. Paris 1972, σ. 6
Κίγκα: Ἑλένη Κίγκα, Μορφολογία τῶν
νεοελληνικῶν περιεκτικῶν τοπωνυμίων,
Ἰωάννινα 1982
Perpillou:J.L.Perpillou,Lessubstantives
gracs en -εύς. Paris 1973.
Probonas: Ioannis Probonas, «Mots
myceniens suvecus en grec modern», στο:
Atti del secondo congresso di Micenologia v.I
445/450. Roma-Napoli 1991.
Renfrew: Colin Renfrew, Archaeology
and Language, London, 1987.
Risch: Ernst Risch, Il miceneo nella
storia della lingua greca, QUCC 23, 1976,9.
Ruijgh: C.J. Ruijgh, L' etymologie de
l' adjectif ἀγαθός, στό: Palaeograeca et
Mycenaea Antonino Bartonek oblata.
Σαλῆ - Ἀξιώτη: Τέση Σαλῆ - Ἀξιώτη, Λε-
ξικὸ μυκηναϊκῶν τεχνικῶν ὅρων, Ἀθῆνα
1996.

12. 12
ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΙ-ΙΑΤΡΙΚΟΙ ΟΡΟΙ
ΣΤΗΝ ΙΛΙΑΔΑ ΤΟΥ ΟΜΗΡΟΥ
ΕΠΙΛΟΓΗ (8ος αἰ. π. Χ.)
Ἀθανασίου Ἰω. Ἀντωνίου
Ἐπ.καθηγητοῦ Πανεπιστημίου-Ἱστορικοῦ
Εἰσαγωγικὰ
Ἡ γλῶσσα τοῦ Ὁμήρου συνδέεται
ἀναπόσπαστα μὲ τὴν Ἑλλάδα καὶ ἡ
Ἑλλάδα μὲ τὴν γλῶσσα καὶ τὸν πολιτι-
σμό. Εἶναι ἀναμφίβολα τὸ μέγιστο πολι-
τιστικὸ ἀγαθὸ ἡ γλώσσα, ὅσο κι ἂν αὐτὸ
σήμερα δὲν τὸ κατανοοῦμε. Ἐν τούτοις
οἱ λίγοι μποροῦν νὰ τὸ καταλάβουν. Καὶ
αὐτὴ ἡ γενικὴ ἀρχὴ ἰσχύει γιὰ ὅλες τὶς
γλῶσσες, ὅσο φτωχὲς κι ἂν εἶναι αὐτές,
τὸ ἴδιο ἰσχύει κατὰ μείζονα λόγο γιὰ τὴν
ἑλληνικὴ - ἐθνική μας γλῶσσα, ἡ ὁποία
τὸν τελευταῖο καιρὸ ἔχει συρρικνωθεῖ
καὶ ἔχει φτωχύνει, ὅσο κι ἂν αὐτὸ δὲν θέ-
λουμε νὰ τὸ παραδεχτοῦμε. Καὶ βέβαια ἡ
ἑλληνικὴ γλώσσα εἶναι πολὺ πλούσια σὲ
λεξιλόγιο, ὅσο καὶ παλιά, ἀφοῦ μάλιστα
οἱ ἀπαρχὲς τῆς ἀνάγονται στὰ 2500 μὲ
3000 χρόνια πρὸ Χριστοῦ, λαμβάνοντας
ὑπ' ὄψιν μας τὴν ἀποκρυπτογράφηση
καὶ ἀνάγνωση τῆς Γραμμικῆς Γραφῆς
Β΄ (Linear B) ποὺ ἀπέδειξε ὅτι ἡ γραφὴ
αὐτὴ εἶναι γνήσια ἑλληνική.
Τὸ 2000 μ.Χ. δημοσιεύτηκε μελέτη
μὲ κέντρο ἀναφορᾶς τὴν ἀρχαία ἐλλη-
νικὴ γλῶσσα. Ἰδοὺ τί γραφόταν λίαν
συνοπτικά: «Τὰ ἑξῆς κοσμοϊστορικὰ
γεγονότα συνετέλεσαν στὴ διάδοση
τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς γλώσσας καὶ
κατ' ἐπέκταση τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτι-
σμοῦ στὸν τότε γνωστὸ ἀρχαῖο κόσμο·
ὁ πρῶτος καὶ δεύτερος ἑλληνικὸς ἀποι-
κισμὸς πρῶτα, καὶ ὕστερα ὁ λεγόμενος
τρίτος ἑλληνικὸς ἀποικισμός, ποὺ ἦταν
ἀποτέλεσμα τῶν κατακτήσεων τοῦ Με-
γάλου Ἀλεξάνδρου, καὶ τέλος ἡ διάδο-
ση τοῦ πολιτισμοῦ ἀνὰ τὸν κόσμο τῶν
Ῥωμαίων μὲ τὴν κοσμοκρατορία τους
σὲ Ἀνατολὴ καὶ Δύση ποὺ ἵδρυσαν.
Τὰ κοσμοϊστορικὰ αὐτὰ γεγονότα διέ-
σωσαν καὶ διέδωσαν τὴν ἀρχαία ἑλλη-
νικὴ γλῶσσα ἀνὰ τὰ πέρατα τοῦ τότε
γνωστοῦ κόσμου, καθὼς καὶ τὸν ἑλλη-
νικὸ πολιτισμὸ ἔτσι ὥστε, ὅταν ἦλθε τὸ
πλήρωμα τοῦ χρόνου καὶ γεννήθηκε ὁ
Χριστὸς βρῆκε τὸ γλωσσικὸ καὶ πολιτι-
στικὸ ἐκεῖνο ὑπόβαθρο γιὰ τὴ διάδοση
τοῦ Χριστιανισμοῦ μὲ τὴν ἑλληνικὴ
γλῶσσα, ἀφοῦ στὴν Ἀρχαία Ἑλληνικὴ
γράφτηκε ἡ Καινὴ Διαθήκη, μεταφρά-
στηκε ἡ Παλαιὰ Διαθήκη στὰ ἑλληνικὰ
ἀπὸ τοὺς Ἑβδομήκοντα (Ο΄) καὶ διαδό-
θηκε τὸ Εὐαγγέλιο καὶ ἡ Χριστιανικὴ
Διδασκαλία στὸν κόσμο, μὲ κύριο ὄχη-
μα τὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα.
Στὴν παροῦσα μελέτη θὰ κάνουμε
λόγο γιὰ τὴν προσφορὰ τῆς ἑλληνικῆς
γλώσσας στὸν κόσμο σὲ ὅλους τους κλά-
δους τοῦ ἐπιστητοῦ καὶ τῆς ἐπιστήμης,
ὅμως ἐν προκειμένῳ γίνεται λόγος στὴν
προσφορὰ ἰατρικῶν-ἀνατομικῶν ὅρων
στὴν ἰατρικὴ ἐπιστήμη καὶ δὴ ἐπιλεκτι-
κά. Πράγματι, ἔρευνά μας στὴν Ἰλιάδα
τοῦ Ὁμήρου μᾶς ὁδήγησε στὸ συμπέρα-
σμα ὅτι ἕνα πλῆθος ἀρχαίων ἑλληνικῶν
λέξεων ποὺ ἐπιβιώνουν στὴν ἑλληνικὴ
γλῶσσα ὥς σήμερα ἀλλὰ καὶ σὲ λέξεις
καὶ ἐπιστημονικοὺς ἰατρικοὺς ὅρους

13. 13
ἔχουν τὴν καταγωγή τους στὰ Ἔπη
τοῦ Ὁμήρου, δηλ. στὴν Ἰλιάδα καὶ τὴν
Ὀδύσσεια. Ἀπὸ τὸ ὁμηρικὸ λεξιλόγιο
προέρχεται καὶ ἕνα πλῆθος παραγώ-
γων λέξεων καὶ παραγώγων ἐπιστημο-
νικῶν ὅρων, ὅπως θὰ δειχθεῖ, μέσα ἀπὸ
τὰ ὁποῖα, καταδεικνύεται ἡ τεράστια
προσφορὰ τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς στὸν
κόσμο τῆς ἐπιστήμης καὶ τῆς γνώσης,
ἀρχῆς γενομένης ἀπὸ τὰ Ἔπη τοῦ Ὁμή-
ρου.
Ἀκολουθοῦν:
Διαχρονικοὶ-Ἰατρικοὶ ὅροι στὴν
Ἰλιάδα τοῦ Ὁμήρου (8ος αἰ. π.Χ.)
ἀρδιοθήρα, ἡ: Ἄρδις,-εως+θήρα, ἡ
ἀκίδα, ἡ αἰχμή κάθε πράγματος, π.χ. ἡ
αἰχμὴ βέλους, τὸ κέντρο, «κεντρὶ» τοῦ
οἴστρου, κ. ἀλογόμυγα, χειρουργικὴ λα-
βίδα.
ἀστράγαλος, ὁ: τὸ κεντρικότερο ὀστὸ
τοῦ ταρσοῦ μεταξὺ τῶν σφυρῶν καὶ τῆς
φτέρνας.
τὸ ὀστό ποὺ ἐξέχει στὴν κάτω
δεξιὰ μεριὰ τοῦ ποδιοῦ, ἀνάμεσα στὴν
κνήμη καὶ στὸ πέλμα, κοινῶς κότσι.
αὐχήν, ὁ,-ένος: τὸ ὅτι δηλώνει «στενὸ
σημεῖο ἢ πέρασμα» ἐξηγεῖ καὶ τὴ χρήση
τῆς λ. μὲ τὴ σημασία «τράχηλος, σβέρ-
κος» ἤδη ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα καὶ δὴ
στὴν Ἰλιάδα τοῦ Ὁμήρου. Παράγωγα:
αὐχενικὸ σύνδρομο καὶ λοιπὰ πολλά.
βελουλκία, ἡ: (κατὰ διωσμόν): βέλος
+ ἕλκω. Ὁ ἕλκων, ὁ ἀνασύρων, ὁ ἐκβάλ-
λων βέλος ἀπὸ πληγή, χειρουργικὴ
ἐπέμβαση.
βουβών, ὁ,-ῶνος: ὁ βουβών, ἡ λα-
πάρα, τὸ τμῆμα τοῦ σώματος ἀνάμεσα
στοὺς ἄνω μηροὺς καὶ στὸ ὑπογάστριο,
ἢ τὸ μέρος τοῦ σώματος μεταξὺ ἰσχύου
καὶ αἰδοίου. Παράγωγα ἰατρικά: βουβω-
νοκήλη καὶ ἄλλα πολλά.
βραχίων, ὁ,-όνος: τὸ ἄνω τμῆμα τοῦ
χεριοῦ (ἄνω ἄκρου) ποὺ περιλαμβάνεται
μεταξὺ ὄγκου καὶ ἀγκῶνα, κατ' ἐπέκτα-
ση ὁλόκληρο τὸ χέρι ἀπὸ τὴν ὠμοπλάτη
ὣς τὸν καρπό: συγκριτικὸς βαθμὸς τοῦ
ἐπιθέτου βραχύς, ποὺ δικαιολογεῖ τὸν
Πολυδεύκη (2ος αἰ. μ.Χ.), ἐπειδὴ ὁ βρα-
χίονας εἶναι μικρότερος ἀπὸ τὸν πῆχυ
τοῦ χεριοῦ.
Πάπυρος τῆς Ὀξυρρύγχου, Διάγραμμα ἀπὸ τὰ Στοιχεῖα τοῦ Εὐκλείδη.

14. 14
γαστήρ, ἡ,-έρος, γαστρός: ἡ κοιλι-
ακὴ χώρα, ἡ κοιλία, τὸ ὑπογάστριο.
Παράγωγα ἰατρικά: γαστρονομία (στὰ
Ἀρχαῖα λεγόταν κυρίως γαστρολογία),
γαστριμαργία, γαστρορραγία, γαστραλ-
γία, γαστρεκτομή, γαστρεντερίτιδα,
γαστροπάθεια, γαστροσκόπηση, ὑπο-
γάστριο, ἐπιγάστριο, κ.ἄ.π.
γλωχὶς ἢ γλωχίν, ἡ,-ῖνος: γλωσ-
σίδι, προεξέχουσα αἰχμὴ ἢ ἀκωκή, τὸ
ἄκρο τοῦ λωρίου τοῦ ζυγοῦ, ἡ αἰχμὴ ἢ
ἀκωκὴ βέλους, αὐτὸ τὸ τόξο. Παράγω-
γα: οἱ γλωχῖνες στὴν καρδιολογία καὶ
ἄλλα παράγωγα.
διαμπερής, ὁ, ἡ, τὸ-ές: αὐτὸς ποὺ
φθάνει ἀπὸ τὸ ἕνα ἄκρο στὸ ἄλλο,
τραῦμα. Ἀπὸ τὸ δια+ἀνα-πείρω, διὰ
μέσου, πέρα γιὰ πέρα, ἀπ' ἀρχῆς μέχρι
τέλους, αἰωνίως.
ἐκδόριον, τό: ἔμπλαστρο καλυμμέ-
νο μὲ ἀλοιφὴ κανθαριδίνης, βιζικάντι,
τσιρότο.
ἐκμύζησις, ἡ,-έως: βύζαγμα, ἀπομύ-
ζηση, ἐκπίεση, ἔκθλιψη.
ἕλκος, τό,-ους: τραῦμα τοῦ δέρματος
ἢ τοῦ βλεννογόνου, ποὺ συνοδεύεται
ἀπὸ διάλυση τοῦ συνδετικοῦ ἱστοῦ,-
στομάχου, δωδεκαδακτύλου, γεν. πλη-
γή.
ἔμπλασμα, τό, -τος: ἔμπλαστρο,
ἔμπλαστρο φάρμακο (Ἱπποκράτης) ἀπὸ
τὸ ἐμπλάσσω, ἐπικολλῶ κατάπλασμα.
ἐξέλκωσις, ἡ: Ἀπὸ ἔξω+ἕλκω, ἀνά-
πτυξη ἕλκους σὲ δέρμα ἢ σὲ βλεννογό-
νο.
ἧπαρ, τό,-τος: τὸ συκῶτι- ἀνεπάρ-
κεια, κίρρωση, φλεγμονὴ ἥπατος. Ἐθε-
ωρεῖτο ἕδρα τῶν παθῶν, κυρίως τῆς
ὀργῆς καὶ τοῦ ἔρωτα.
ἰγνύς, ἡ, ύος καὶ ἰγνύη, ἡ: τὸ γόνα-
το, τὸ κοῖλο ἢ πίσω μέρος τοῦ γόνατος,
ὁ κάτω ἀπὸ τὰ γόνατα τόπος.
ἰνίον, τό: ὑποκοριστικό του ἴς, ἰνὸς
«τὸ πίσω καὶ κάτω μέρος τῆς κεφαλῆς».
Δηλώνει ἡ λ. τὸ σύνολο τῶν μυῶν καὶ
τενόντων τοῦ λαιμοῦ. Παράγωγα: τὸ
ἰνιακὸν ὀστοῦν καὶ ἄλλα πολλὰ παρά-
γωγα.
ἰσχῦον, τό,-ου: ἡ κλείδωση τοῦ γο-
φοῦ δλ. τὸ κοῖλο ποὺ περιστρέφεται ὁ
γοφός, λέγεται καὶ κοτύλη· στὸν πλήθ.
τὰ ἰσχύα, τὰ νεφρά, οἱ μηροί.
ἰχώρ, ὁ,-ῶρος: τὸ πύον, στὴ μύθ. τὸ
αἷμα τῶν θεῶν! ὁ χυμὸς ὁ ρέων στὶς
φλέβες τῶν θεῶν!
καρπός, ὁ: ὁ ἁρμὸς τοῦ πήχεως μὲ
τὸ κυρίως χέρι ἢ τὸ τμῆμα τοῦ χεριοῦ
ἀνάμεσα στὸ ἀντιβραχιόνιο καὶ στὸ με-
τακάρπιο.
κλεῖς, ἡ, κληίς, ἡ, -δός: ἡ κλεῖδα τοῦ
ὤμου λέγεται καὶ κλειδοκόκκαλο, ὑπο-
κορ. τοῦ κλεῖς τὸ αρχ. κλειδίον. Παρά-
γωγα: κλείδωση, ἡ ἄρθρωση τῶν ὀστῶν
χεριοῦ ἢ ποδιοῦ.
κοτύλη, ἡ: ἡ κουτάλα, μικρὸ ποτή-
ρι, τὸ κοίλωμα ἄρθρωσης ὀστῶν, ἰδίως
τοῦ μηροῦ, μικρὸ ἀγγεῖο μὲ δυὸ ἀντι-
κρυστὲς λαβὲς ποὺ ξεκινοῦν ἀπὸ τὴ
βάση καὶ καταλήγουν στὸ στόμιο· κάθε
κοιλότητα ποὺ σχηματίζουν οἱ ἀρθρώ-
σεις τοῦ σώματος καὶ κυρίως αὐτὲς ποὺ
συνδέουν τὰ μηριακὰ ὀστᾶ μὲ τὴ λεκά-
νη.
κρόταφος, ὁ: τὸ δεξιὸ καὶ ἀριστερὸ
πλάγιο τμῆμα τοῦ κεφαλιοῦ ἀπὸ τὸ μάτι
ἕως τὸ ἀφτί, λέγεται καὶ μηνίγγι.
κύστης, ἡ,-εως: ἡ «φοῦσκα», οὐρο-
δόχος, γενικῶς σάκκος θύλακα ἢ ἄλλως
ὑμενώδης θύλακας τοῦ σώματος τῶν
ζῴων σὲ σχῆμα σάκκου, χοληδόχος,
οὐροδόχος.
λαβίς,-ίδος: ἡ χειρουργικὴ λαβίδα,
τοῦ 5ου ἤδη αἰ. π. Χ. στὸν Ἱπποκράτη.
Προέρχεται ἀπὸ τὸ λάβ- τοῦ ρ. λαμβά-

15. 15
νω, τσιμπίδα, χειρουργικὸ ἐργαλεῖο.
λαγών, ἡ,-ῶνος: λαγόνα, λαγκὼν,
λαγγόνι, καθένα ἀπὸ τὰ πλάγια μέρη τῆς
λεκάνης.
λαπάρα ἢ λαπάρη, ἡ: τὸ μέρος τοῦ
σώματος ποὺ βρίσκεται ἀνάμεσα στὰ
πλευρὰ καὶ τὸ ἰσχύο, κατ' ἐπέκταση
ὁλόκληρη ἡ κοιλιακὴ χώρα. Παράγωγα
σήμερα στὴν Ἰατρικὴ ἐπιστήμη ἔχουμε:
λαπαροσκόπηση, λαπαροσκόπιο, λαπα-
ροτομία καὶ ἄλλα πολλά.
μαζός, ὁ: μαστός, καθένα ἀπὸ τὰ δυὸ
ἡμισφαιρικὰ ἀδενώδη ὄργανα τοῦ σώ-
ματος τῆς γυναικός, ἀπὸ τὰ ὁποία ἐκκρί-
νεται τὸ γάλα γιὰ θηλασμὸ τοῦ βρέφους.
Πιθανῶς προέρχεται ἀπὸ τὴν ἐτυμολο-
γικὴ οἰκογένεια τοῦ μαδῶ.
μῆνιγξ, ἡ,-γγός: τὸ μηνίγγι ἢ μηλίγγι
ἢ μελίγγι. Καθένα ἀπὸ τὰ τρία μεμβρα-
νώδη περιβλήματα (τὸ χοριοειδές, τὸ
ἀραχνοειδὲς καὶ τὸ σκληρό) ποὺ περι-
βάλλουν τὸν ἐγκέφαλο καὶ τὸν νωτιαῖο
μυελὸ καὶ ἀποστολὴ τους ἔχουν νὰ προ-
στατεύουν τὸ κεντρικὸ νευρικὸ σύστη-
μα· ἄλλως μηνίγγια, κρόταφοι.
μηρός, ὁ: τὸ ἄνω μέρος τοῦ σκέ-
λους, τὸ κωλομέρι, τὸ μποῦτι, τὸ μηρί.
Ἡ λ. μήρια σημαίνει μόνο τὰ ὀστᾶ τῶν
μηρῶν, ἐνῶ μηροὶ εἶναι οἱ σάρκες μὲ τὰ
ὀστᾶ μαζί.
μίτρα, ἡ: ἡ λ. αὐτὴ στὸν Ὅμηρο δή-
λωνε τὸ μέρος τῆς πανοπλίας ποὺ φο-
ροῦσαν γύρω ἀπὸ τὴ μέση καὶ κάτω ἀπὸ
τὸν θώρακα, ἢ ἄλλως περισκελὴς μάλ-
λινη, μέρος τῆς πανοπλίας καὶ κυρίως
ἦταν ἡ ζώνη, ποὺ κάλυπτε τὴν κοιλιά.
νεῦρον, τό: δερματόσχοινο, καθεμία
ἀπὸ τὶς κυλινδρικὲς χορδές, ποὺ ἀποτε-
λοῦνται ἀπὸ δέσμη ἰνῶν (νευρικὲς ἶνες)
καὶ καλύπτονται ἀπὸ συνδετικὸ ἱστό,
τὸ ἐπινεύριο.
ὄγκος, ὁ: ἀκίδα, ἄγκιστρο, στὸν πληθ.
τὰ ἀγκιστρωτὰ πλάγια ἄκρα τοῦ βέλους
ἢ τῆς αἰχμῆς τοῦ δόρατος.
ὀμφαλός, ὁ: ἀφαλός, κάθε πράγμα
ὅμοιο πρὸς ὀμφαλό, τὸ στὴ μέση της
ἀσπίδας στρογγυλὸ κόσμημα, ὁ ῥόζος
τῆς ἀσπίδας ποὺ προεξέχει.
ὀστέον, οῦν, τό: σημαίνει ὅ,τι καὶ σή-
μερα, τὸ ὀστό, τὸ κόκκαλο.
ὀφθαλμός, ὁ: σημαίνει ὅ,τι καὶ σήμε-
ρα, ὀφθαλμός, κ. μάτι ἀπὸ τὸ ὁράω–ῶ.
ὀφρύς, ἡ,-ύος: τὸ ὑπεράνω κάθε μα-
τιοῦ τοξοειδὲς τρίχωμα, ὀφρύς, κ. φρύ-
δι.
πνεύμων, ὁ: τὸ ὄργανο τῆς ἀναπνοῆς
πνευμόνια, πνεύμονας.
ῥίς, ἡ,-ῖνός: ἡ μύτη, τὰ ρουθούνια, οἱ
μυστῆρες.
σπόνδυλος, ὁ: καθένα ἀπὸ τὰ τρι-
αντατρία γιὰ τὸν ἄνθρωπο ὀστᾶ τῆς
σπονδυλικῆς στήλης( λέγεται καὶ σφόν-
δυλος, κοινῶς σφονδύλι.
στέρνον, τό: τὸ στῆθος, ἡ καρδιά, τὸ
ἔμπροσθεν μέρος τοῦ σώματος.
στῆθος, τό: σὲ ἀντιδιαστολὴ πρὸς τὸ
συνώνυμο «στέρνο» τοῦ ὁποίου ἡ Ὁμη-
ρικὴ χρήση περιορίζεται στὸν ἄνδρα, ἡ
λ. στῆθος ἀναφέρεται στὰ δυὸ φύλα.
τένων, ὁ,-όντος: ἀπὸ τὸ ρ. τείνω, λέ-
γεται τὸ ἰσχυρὸ καὶ τεταμένο νεῦρο, τὸ
πλέγμα νεύρων, ὁ τένων ποδιοῦ.
τριγλῶχις, ἡ καὶ τριγλωχίν, ἡ, -ῖνος:
τριάγκιστρο, ὅ,τι ἔχει τρεῖς ἀκίδες, τρεῖς
ἀκωκές, τρεῖς αἰχμές, τρία γλωσσίδια,
ὅ,τι πράγμα ἢ ἀντικείμενο εἶναι τρί-
γλωσσο.
φλέβα, ἡ (καὶ φλέψ,-βός): αἱμοφό-
ρο ἀγγεῖο, ποὺ μεταφέρει τὸ φτωχὸ σὲ
ὀξυγόνο αἷμα ἀπὸ ὅλα τὰ μέρη καὶ τὰ
ὄργανα τοῦ σώματος στὸν δεξιὸ κόλπο
τῆς καρδιᾶς.

16. 16
χείρ, ἡ,-ρός: καὶ δωρικὸς τύπος χήρ,
τὸ χέρι ὡς καὶ σήμερα. Παράγωγα Ἰα-
τρικά: χείρ+έργω, χειρουργὸς καὶ ἄλλα
πολλά.
Περίληψη
Διαχρονικοὶ-Ἰατρικοὶ Ὄροι στὴν
Ἰλιάδα τοῦ Ὁμήρου (Ἐπιλογή)
Ἡ ἀξία τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας δια-
χρονικά, ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Ὁμήρου
ἕως καὶ τὴν σημερινὴ ἐποχή, καταδει-
κνύεται ἀπὸ τὸ ἐνδεικτικὸ λεξιλόγιο
ποὺ παρατίθεται ἀνωτέρω καὶ ἀποτελεῖ
τοὺς διαιώνιους ἰατρικοὺς ὅρους στὴν
Ἑλληνικὴ ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλες γλῶσσες,
ὅπως τὴν Ἀγγλική, τὴν Γερμανική, τὴ
Γαλλική, κ.ἄ., δείγματα τῶν ὁποίων
εἶναι γνωστά.
Οἱ ἰατρικοὶ αὐτοὶ ὅροι παραπέμπουν
μέσῳ τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσας στὸν
Ἀρχαῖο Ἑλληνικὸ πολιτισμό, ὁ ὁποῖος,
ἐρχόμενος σὲ συγκερασμὸ καὶ ἐπαφή,
μέσῳ τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, μὲ
τὸν Βυζαντινὸ Χριστιανισμό, δημιούρ-
γησε τὸν λεγόμενο σήμερα «Εὐρωπαϊκὸ
Πολιτισμό».
Βιβλιογραφία
Ι.Ν. Αὐγουστή, Κ.Γ. Παπαδόπουλος, «Ἡ
ἰατρικὴ τοῦ Ὁμήρου», Ἀθῆνα 2008.
Π. Μανιάτης, Ἱστορία τῆς Ἰατρικῆς, ἐκδ.
Ἐντός, Ἀθήνα 2002, σσ. 101-103.
Margotta, Ἱστορία τῆς Ἰατρικῆς, μεταφρ.
Γ.Ν. Ἀντωνακόπουλος, ἐκδ.Μ.Γρ. Παρισιά-
νος, Ἀθῆνα 1996, σσ. 22-26.
Γ.Μπαμπινιώτης, Λεξικὸ τῆς Νέας Ἑλλη-
νικῆς Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Β΄
ἔκδοση (= Γ΄ἀνατύπωση 2006, ἐμπλουτισμέ-
νη), Ἀθῆνα 2002.
Γ. Μπαμπινιώτης, Ἐτυμολογικὸ Λεξικὸ
τῆς Νέας Ἑλληνικῆς Γλώσσας, Κέντρο Λεξι-
κολογίας, Ἀθῆνα 2009.
Ὁμήρου, Ἰλιάς, Εἰσαγωγὴ εἰς τὸ Ὁμηρικὸ
ἔπος ὑπὸ Βιλαμόβιτς, Ἀρχαῖον Κείμενον-
Σημειώσεις Α. Παπαγιάννη, Ἐπιστημονικὴ
Ἑταιρεία τῶν Ἑλληνικῶν Γραμμάτων ΠΑ-
ΠΥΡΟΣ, ἐν Ἀθήναις 1955 (τόμοι δυό, Ράψ.
Α-Μ καὶ Ράψ. Ν-Ω).
Ι. Παπαβασιλείου-Β. Ρόζος, Ἐγχειρίδιον
τῆς Ἰατρικῆς, ἐκδ. Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν,
Ἀθήνα 1979, σσ. 90-95.
Γ. Ρηγᾶτος, Ὁμηρικὲς Λέξεις στὴ σύγχρο-
νη Ἰατρική, ἐκδόσεις Κάκτος, Ἀθήνα 1996.
Ἰωάννου Δρ. Σταματάκου, Λεξικὸν
Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Γλώσσης, τόμοι Ι-ΙΙΙ,
Ἐκδ. Οἶκος Π. Δημητράκου, Ἀθῆναι 1949.
Ἰωάννου Δρ. Σταματάκου, Λεξικὸν τῆς
Νέας Ἑλληνικῆς Γλώσσης, τόμοι Ι-ΙΙΙ, Ἐκδ.
Οἶκος Π. Δημητράκου, Ἀθῆναι 1952.
Tick-Ε. Τασούλης, Ἡ θεραπεία τῆς ψυχῆς
μέσα ἀπὸ τὰ ὄνειρα (μτφρ.), Ἔκδ. Ἐνάλιος
2003, σσ. 53-100.
Ἀγαπητὸς Γ. Τσοπανάκης, Εἰσαγωγὴ
στὸν Ὅμηρο, 4η ἔκδοση διορθωμένη, Ἐκδ.
Οἶκος Ἀδελφῶν Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη
1998, 2000.
Χειρόγραφες σημειώσεις τοῦ Νεύτωνα
στὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα, 1661-5
Βρετανικὸ Μουσεῖο

17. 17
Μ
έσα στὸ κύλισμα τῶν αἰώνων
ἐμφανίσθηκαν πολλοὶ κατακτη-
τές, στρατηλάτες, πολέμαρχοι,
ἐπαναστάτες, μεγάλες φυσιογνωμίες,
ὅλοι μεγάλοι σὲ κάτι, ἀκόμη καὶ στὸ
ἔγκλημα. Κανένας ὅμως, ἀπολύτως κα-
νένας, δὲν ὑπῆρξε σὰν τὸν Ἀλέξανδρο Γ΄
τὸν Μακεδόνα, τὸν μέγιστο τῶν Ἑλλή-
νων. Ὅλοι αὐτοὶ συγκρινόμενοι μὲ τὸν
γίγαντα αὐτὸν τῆς ἱστορίας ὑστεροῦν
σὲ κάτι. Ἄλλος ὡς πρὸς τὴ στρατηγική,
ἄλλος ὡς πρὸς τὴν ἀνδρεία, ἄλλος ὡς
πρὸς τὴ διπλωματία, ἄλλος ὡς πρὸς τὴ
δικαιοσύνη, ἄλλος ὡς πρὸς τὴν καλλι-
έργεια τοῦ πολιτισμοῦ, ἄλλος ὡς φορέας
πολιτισμοῦ ὁ ἴδιος. Ὁ Ἀλέξανδρος ὑπερέ-
χει ὅλων.
Κι ἂν κάποιος ἄμοιρος ἱστορικῆς
γνώσεως ἐπιχειρεῖ νὰ κατηγορήσει τὸν
Ἀλέξανδρο ὡς κατακτητὴ δῆθεν βάρβα-
ρο στὴ συμπεριφορὰ καὶ νὰ τὸν ἐξισώσει
μὲ κάποιον καταστροφέα καὶ γενοκτόνο
πρόσφατης ἢ παλαιότερης ἐποχῆς, ἂς
μᾶς δείξει ἄλλον κατακτητή, ὁ ὁποῖος
ἔκτισε ἑβδομῆντα καὶ παραπάνω πόλεις
ἔξω ἀπὸ τὴν πατρίδα του, ἂς μᾶς δείξει
ἄλλον κατακτητή, ὁ ὁποῖος ὄχι μόνο δὲν
κατέστρεψε τοὺς ἐχθρικοὺς λαούς, ἀλλὰ
γνώριζε νὰ τοὺς παίρνει μὲ τὸ μέρος του,
ὥστε νὰ μὴν αἰσθάνονται ὑπόδουλοι.
Ὁ Ἀλέξανδρος, αὐτός τὸν ὁποῖον οἱ
Ρωμαῖοι ὀνόμασαν μέγα καὶ τὸ καθιέ-
ρωσαν στὴν παγκόσμια ἱστοριογραφία,
ἀφοῦ ἡ ἑλληνικὴ ἱστοριογραφία δὲν χά-
ριζετέτοιαπροσωνύμιασὲκανέναν,ἦταν
λοιπὸν μοναδικὴ καὶ πολύπλευρη προ-
σωπικότητα. Μαθητὴς τοῦ Ἀριστοτέλη,
γνώστης τοῦ Ὁμήρου, θαυμαστὴς τοῦ
ὁμηρικοῦ Ἀχιλλέως, τὸν ὁποῖο εἶχε ὡς
πρότυπο, δὲν ἐλησμόνησε τὸν πολιτισμό
του, ὅταν κληρονόμησε τὸν θρόνο τοῦ
πατέρα του. Ὡς κατακτητὴς δὲν διέπρα-
ξε τὶς βαρβαρότητες τὶς ὁποῖες διέπραξαν
ἄλλοι πρὶν καὶ μετὰ ἀπὸ ἐκεῖνον.
Πῶς θυμᾶται π.χ. σήμερα ἡ ἀνθρωπό-
τητα ἕναν Ταμερλάνο, ὁ ὁποῖος ἔσπερνε
ἅλας στὴν κατακτημένη γῆ, γιὰ νὰ μὴν
καρποφορεῖ; Τὸ πέρασμα τῶν στρατευ-
μάτων του ἔμεινε στὴν ἱστορία ὡς λεη-
λασία καὶ ἐρήμωση: «ἐξερχόμενοι δὲ ἀπὸ
πόλεως εἰς πόλιν ἀπιέναι, τὴν καταλε-
λειμμένην εἰς τόσον ἀφίεσαν ἔρημον ὅτι
οὔτε κυνὸς ὑλακὴ τὸ παράπαν ἠκούετο
οὐδὲ ὄρνιθος ἡμέρου κοκυσμὸς οὐδὲ παι-
δίου κλαυθμυρισμός.»1
Πῶς θυμᾶται σή-
μερα ἡ Ἑλλάδα τὴν τουρκικὴ κατάκτη-
ση; Ἂς δοῦμε μιὰ εἰκόνα δοσμένη ἀπὸ
ἀμερόληπτο μάτι: «Τὰ λιμάνια γέμισαν
ἄμμους, οἱ δρόμοι καταστράφηκαν ἀπ τὶς
βροχές, οἱ γέφυρες παρασύρθηκαν ἀπ'
τοὺς χειμάρρους, οἱ πεδιάδες ἀπογυμνώ-
θηκαν ἀπ' τὸ κυνηγητὸ τῶν ἀνθρώπων,
οἱ πόλεις ἐρειπώθηκαν καὶ ἄδειασαν ἀπ'
τὶς φυλακίσεις, τὶς ἐξορίες, τὶς πυρπολή-
σεις καὶ τὶς σφαγές!».2
Τέτοιος ὅμως δὲν
ὑπῆρξε ὁ Ἀλέξανδρος, γι' αὐτὸ καὶ ὠφέ-
λησε ἀπὸ ὅπου πέρασε!
Ἡ ὠφέλιμη ἐπίδρασή του δέν ὑπῆρξε
τυχαία, ἀλλὰ ὀργανωμένη καὶ βάσει σχε-
δίου. Βάσει σχεδίου διέδωσε τὴν ἑλλη-
Ο ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ,
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ
ΚΑΙ Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Εὐαγγέλου Στ. Πονηροῦ
δροςΘ.,Μ.Φ.Σχολικοῦ συμβούλου θεολόγων
Πειραιῶς, Δ΄Ἀθηνῶν, Κυκλάδων

18. 18
νικὴ παιδεία, τὴ γλῶσσα, τὴν ἐπιστήμη,
τὰ γράμματα. Εἶναι γνωστὸ ὅτι, ἐκτὸς
ἀπὸ τὸ στρατιωτικὸ καὶ κυβερνητικό
του ἐπιτελεῖο, εἶχε καὶ τὸ ἐπιστημονικό
του ἐπιτελεῖο, τὸ ὁποῖο ἀκολουθοῦσε
τὶς ἐκστρατεῖες του παντοῦ. Ἐπεδίωκε
νὰ διαδώσει τὸν ἑλληνικὸ τρόπο ζωῆς σὲ
ὅλη τὴν ὑφήλιο.
Γι' αὐτὸ ὅρισε
νὰ μαθαίνουν οἱ
Πέρσες τὴν ἑλλη-
νικὴ γλῶσσα καὶ
τὴν κατέστησε
ἐπίσημη γλῶσσα
σὲ ὁλόκληρο τὸ
κράτος του, ἐνῷ
τὸ περσικὸ κρά-
τος, τὸ ὁποῖο ὁ
Ἀλέξανδρος κατέ-
λυσε, ἦταν πολύ-
γλωσσο καὶ χρη-
σιμοποιοῦσε στὴ
διοίκηση ὅλες
τὶς γλῶσσες τῶν
ἐθνῶν, τὰ ὁποῖα
εἶχαν ὑποταχθεῖ
σὲ αὐτό. Πρὸς
τὴν κατεύθυνση
αὐτὴ ἐπέδρασαν
καὶ ὅλες οἱ πόλεις,
κάποιοι τὶς ὑπολογίζουν σὲ ἑκατό, τὶς
ὁποῖες ἵδρυσε στὶς κατακτημένες χῶρες
μέχρι τὸν Ἰαξάρτη καὶ τὸν Ἰνδὸ καὶ τὶς
ἐποίκισε μὲ Ἕλληνες. Αὐτὲς ἔγιναν τὸ
πρότυπο γιὰ τὶς στρατιωτικὲς ἀποικίες,
τὶς ὁποῖες ἵδρυσε λίγο ἀργότερα ἡ Ρώμη
στὴν Ἰταλία καὶ μέσῳ αὐτῶν τὴν ἐκλατί-
νισε βάσει σχεδίου. Στὸν σκοπὸ αὐτό, τῆς
διαδόσεως τῆς ἑλληνικῆς γλῶσσας καὶ
τοῦ πολιτισμοῦ, βοηθοῦσαν καὶ οἱ μεγά-
λες ἑορταστικὲς παραστάσεις, τὶς ὁποῖες
διοργάνωνε ὁ Ἀλέξανδρος παντοῦ, καὶ
προβάλλονταν σὲ αὐτὲς τὰ ὑπέροχα ἔργα
τῶν Ἑλλήνων ποιητῶν καὶ μουσικῶν,
ἀπὸ τὰ ὁποῖα διαποτίσθηκε ἀπὸ τὰ πολὺ
νεαρά της χρόνια ἡ νέα γενιὰ τῶν κατα-
κτημένων λαῶν3
.
Ὀφείλουμε βέβαια νὰ τονίσουμε ὅτι
πολλὲς ἀπὸ τὶς πράξεις τοῦ Ἀλεξάνδρου
βασίζονται σὲ προηγούμενες ἀποφάσεις
μιᾶς ἄλλης μεγαλοφυΐας, τοῦ πατέρα του
Φιλίππου Β΄4
. Ἡ κατάκτηση τῆς Ἀσίας
ὑπῆρξε σχέδιο καὶ ἐπιδίωξη τοῦ Φιλίπ-
που, τὸ ὁποῖο ἔμελλε νὰ πραγματοποιή-
σει ὁ Ἀλέξανδρος.
Ἐπίσης, ἀπόφα-
ση τοῦ Φιλίππου
ὑπῆρξε ἡ υἱοθε-
σία τῆς ἀττικῆς
διαλέκτου ὡς
ἐπίσημης γλωσ-
σικῆς ἐκφράσεως
τοῦ κράτους του
καὶ ὁ μὴ περιο-
ρισμός του στὴ
μακεδονικὴ δι-
άλεκτο, ἡ ὁποία
ἦταν μία πιὸ
ἁπλοϊκὴ καὶ πιὸ
φτωχικὴ ἐκδοχὴ
τῆς ἑλληνικῆς
γλώσσας5
. Χρεια-
ζόταν λοιπόν μιὰ
γλῶσσα πλού-
σια, μιὰ γλῶσσα
περιοπῆς καὶ γι'
αὐτὸ υἱοθέτησε
στὸν γραπτὸ λόγο τὴν ἀττικὴ διάλεκτο.
Λόγῳ αὐτῆς τῆς ἀποφάσεως τοῦ Φιλίπ-
που παρέμεινε ἡ μακεδονικὴ ἑλληνικὴ
γιὰ πάντα προφορικὴ διάλεκτος καὶ δὲν
ὑπάρχουν γραπτὰ μνημεῖα σὲ αὐτήν.
Τὶς ἰδιομορφίες της γνωρίζουμε σήμερα
ἀπὸ κάποια λήμματα σχετικὰ μὲ αὐτήν,
τὰ ὁποῖα παρέθεσαν ἀρχαῖοι λεξικογρά-
φοι. Ἡ πολιτικὴ ἕνωση τῶν Ἑλλήνων, ἡ
ὁποία ἐπιτεύχθηκε ὑπὸ τὴν ἐπίδραση τῆς
Μακεδονίας, καὶ οἱ κατακτήσεις τοῦ Ἀλε-
ξάνδρου ἔφεραν καὶ τὴ γλωσσικὴ ἕνωση
τῶν ἑλληνικῶν διαλέκτων σὲ μία κοινὴ
ἑλληνική. Ἡ ἀττικὴ διάλεκτος, υἱοθετη-
μένη ὡς ἐπίσημη κρατικὴ γλῶσσα ἀπὸ
τὸ βασίλειο τῆς Μακεδονίας, τὸ ὁποῖο
μετὰ τὶς κατακτήσεις τοῦ Ἀλεξάνδρου
Μέγας Ἀλέξανδρος

19. 19
ἔγινε οἰκουμενικὸ βασίλειο, ὁμιλήθηκε
ἀπὸ ὅλους τοὺς κατακτημένους λαούς.
Τὸ γεγονὸς αὐτὸ ἐπέφερε τὴν ἁπλοποίη-
σή της καὶ τὸν ἐπηρεασμό της καὶ ἀπὸ
ἄλλες ἑλληνικὲς διαλέκτους καὶ ἔτσι
ἐξελίχθηκε στὴ γνωστὴ «ἀλεξανδρινὴ
κοινή».
Ὡς πρὸς τὸ ὄνομα πρέπει νὰ ἐπισημά-
νουμε ὅτι κακῶς ὀνομάζεται ἀπὸ ὁρισμέ-
νους «ἑλληνιστική», ὅπως καὶ ἡ ἐποχή,
ἀλλὰ καὶ τὰ κράτη τῶν διαδόχων τοῦ
Ἀλεξάνδρου κακῶς ὀνομάζονται κατὰ
τὸν ἴδιο τρόπο. «Ἑλληνιστὲς» ὀνομάζο-
νται στὴν Καινὴ Διαθήκη6
οἱ Ἑβραῖοι
οἱ ὁποῖοι ὁμιλοῦν τὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα
καὶ ἐπίσης υἱοθετοῦν διάφορα ἄλλα στοι-
χεῖα τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ, ὅπως
ἑλληνικὰ κύρια ὀνόματα ἢ μετέχουν σὲ
ἀθλητικὲς ἐκδηλώσεις. Ἐὰν δεχθοῦμε
τὸ ὄνομα «ἑλληνιστικὰ» γιὰ τὴ γλῶσσα,
τὴν ἐποχή, τὸν πολιτισμό, τὰ κράτη,
τότε εἶναι σὰν νὰ δεχόμαστε ὅτι ὅλα ὀφεί-
λονταν στοὺς μὴ Ἕλληνες τὸ γένος, οἱ
ὁποῖοι υἱοθέτησαν τὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα
καὶ τὸν πολιτισμὸ καὶ ὅτι τάχα οἱ Ἕλλη-
νες τὸ γένος ἐκείνη τὴν ἐποχὴ ἢ ἐξαφα-
νίσθηκαν ἢ μεταβλήθηκαν σὲ ἁπλοὺς
θεατὲς ὅσων οἱ ἑλληνιστές, ὡς πρωταγω-
νιστὲς τῆς ἱστορίας ἐκείνης τῆς ἐποχῆς,
ἀπεφάσιζαν καὶ ἐκτελοῦσαν! Ἐπειδὴ
ὅμως κάτι τέτοιο δὲν συνέβη, θεωροῦμε
ὡς σωστὸ γιὰ τὴ γλῶσσα τὸν τεχνικὸ ὅρο
«ἀλεξανδρινὴ κοινὴ» καὶ ὡς σωστὸ γιὰ
τὴν ἐποχὴ τῶν βασιλείων τῶν διαδόχων
τοῦ Ἀλεξάνδρου τὸν τεχνικὸ ὅρο «μετα-
λεξανδρινή».
Ἡ γλῶσσα κατὰ τὴ μεταλεξανδρινὴ
ἐποχὴ δὲν ἀφέθηκε στὴν τύχη της. Ἡ
παιδεία καὶ ἡ ἐπιστημονικὴ ἔρευνα ἐπέ-
βλεπαν τὴν πορεία της. Τὰ μεγάλα ἐπι-
στημονικὰ ἱδρύματα ἐκείνης τῆς ἐποχῆς
ὀφείλονταν στὴν πνευματικὴ κληρο-
νομία τοῦ μεγάλου Ἀλεξάνδρου. Τὰ πε-
ρίφημα παγκόσμια ἐπιστημονικὰ καὶ
πνευματικὰ κέντρα τῆς μεταλεξανδρινῆς
ἐποχῆς ἦταν, ὡς γνωστόν, ἡ βιβλιοθήκη
τῆς Ἀλεξανδρείας, τὸ περίφημο «μου-
σεῖο», καὶ ἡ βιβλιοθήκη τῆς Περγάμου.
Τὰ ἐπιστημονικὰ αὐτὰ ἱδρύματα συνέλε-
ξαν ὅλη τὴν πνευματικὴ παραγωγὴ τοῦ
τότε κόσμου καὶ καλλιέργησαν ὅλες τὶς
ἐπιστῆμες. Ἰδιαιτέρως καλλιεργήθηκε ἡ
γλωσσικὴ ἐπιστήμη, ἡ ἐπιστήμη τῆς φι-
λολογίας, τὰ θεμέλια τῆς ὁποίας ἔθεσαν
οἱ Ἀλεξανδρινοὶ γραμματικοί.
Ὅλα τὰ ἀνωτέρω ἀποτελοῦσαν κρα-
τικὴ μέριμνα μέχρι καὶ τὰ τελευταῖα ἔτη
ὑπάρξεως τῶν μεταλεξανδρινῶν βασι-
λείων. Ἔτσι λοιπὸν «ἀπὸ ἕνα χωρίο τοῦ
Βίου τοῦ Ἀντωνίου τοῦ Πλουτάρχου, μὲ
θέμα τὶς ἐξαιρετικὲς γλωσσικὲς ἱκανότη-
τες τῆς Κλεοπάτρας, μαθαίνουμε ὅτι οἱ
Πτολεμαῖοι δὲν περιφρονοῦσαν μόνο τὴν
αἰγυπτιακὴ γλῶσσα, ἀλλὰ ἀπέφευγαν
ἀκόμη καὶ τὸ μακεδονίζειν: διακρίνεται
ἐδῶ μία στάση αὐθεντικὴ ἑλληνόφωνης
«καθαρολογίας». Στὴ γλῶσσα τῶν «ἀποι-
κιστῶν» μεταφράσθηκαν τὰ βιβλία «ὁλό-
κληρου τοῦ κόσμου», ὅπως μᾶς πληρο-
φορεῖ ὁ συγγραφέας τῆς ἐπιστολῆς τοῦ
Ἀριστέα, ὅπου περιγράφεται ἀκριβῶς τὸ
ἐντατικὸ ἔργο μεταγλώττισης ποὺ προώ-
θησαν οἱ Πτολεμαῖοι. [...] Ἐπιχειρήθηκε
μὲ αὐτὴν τὴ μέθοδο νὰ γίνει ἀπολύτως
«βατὴ» στοὺς κυρίαρχους ἡ κουλτούρα
τῶν κυριαρχουμένων καὶ νὰ ἀφαιρεθεῖ
ἀπὸ τοὺς τελευταίους ἡ ἀποκλειστικὴ
κατοχὴ ὁποιασδήποτε γνώσης: βλέπουμε
ἐδῶ ἕνα πραγματικὸ ἔργο ἀνώδυνης πο-
λιτισμικῆς «ἀπαλλοτρίωσης».7
Κατὰ τὸ πρότυπο τῶν βιβλιοθηκῶν
αὐτῶν δημιουργήθηκε κατὰ τοὺς μέσους
χρόνους ἡ μεγάλη βιβλιοθήκη τῆς Κων-
σταντινουπόλεως, ἡ ὁποία τὶς διαδέχθη-
κε καὶ ὑπῆρξε ἐφάμιλλης ἐπιστημονικῆς
ἀξίας μὲ ἐκεῖνες8
.
Ἡ ἀλεξανδρινὴ κοινὴ ἄκμασε γιὰ ἑξα-
κόσια χρόνια: 300 π.Χ. - 300 μ.Χ. Εἶναι
χαρακτηριστικὸ ὅτι καὶ μετὰ τὴν ὑπο-
δούλωση τῶν μεταλεξανδρινῶν κρατῶν
στὴ Ρώμη ἡ γλῶσσα ἐξακολουθοῦσε νὰ
ἀκμάζει, ὅπως ἐπίσης καὶ ἡ ἑλληνικὴ πο-

20. 20
λιτισμικὴ ἐξάπλωση. Αὐτὸ ὁδήγησε τὸν
Ρωμαῖο φιλόσοφο Σενέκα9
νὰ γράψει τὰ
ἑξῆς χαρακτηριστικὰ λόγια: «Τί θέλουν
οἱ ἑλληνικὲς πόλεις ἀνάμεσα σὲ περιοχὲς
βαρβάρων; Τί θέλει ἡ γλῶσσα τῶν Μα-
κεδόνων ἀνάμεσα στοὺς Ἰνδοὺς καὶ τοὺς
Πέρσες;»10
Κατὰ τὴν ἐποχὴ τῆς ἀκμῆς της ἡ
ἀλεξανδρινὴ κοινὴ κατέστη γλῶσσα
τῶν συναλλαγῶν, τοῦ πολιτισμοῦ καὶ
ἐν τέλει τῆς χριστιανικῆς πίστεως. Σὲ
αὐτὴν μεταφράσθηκε ἡ Παλαιὰ Διαθή-
κη, ἡ ὁποία μετάφραση, γνωστὴ ὡς με-
τάφραση τῶν Ο΄, τὴν κατέστησε κτῆμα
ὅλου τοῦ κόσμου. Σέ αὐτὴν γράφτηκαν
ὅλα τὰ βιβλία τῆς Καινῆς Διαθήκης11
, σὲ
αὐτὴν ἐκφράσθηκαν οἱ μεγάλοι Πατέρες
τῆς Ἐκκλησίας. Τέτοια θέση παγκοσμί-
ως δὲν ἔχει ἀναλάβει ἄλλη γλῶσσα μέχρι
σήμερα. Διότι ναὶ μὲν ἡ Ἀγγλικὴ εἶναι
διεθνὴς γλῶσσα συναλλαγῶν, ἀλλὰ ὡς
γλῶσσα πολιτισμοῦ δὲν ἔχει ἐπιβληθεῖ,
ἀφοῦ πλέον κάθε πολιτισμὸς ἔχει τὴ δική
του γλῶσσα, ἡ ὁποία ἔχει λάβει, μηδὲ τῆς
ἀγγλικῆς ἐξαιρουμένης12
, τὶς ὑψηλὲς
ἔννοιές της καὶ τὴν ὀργάνωσή της ἀπὸ
τὴν ἑλληνική. Διότι ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ
γλῶσσα, τὴν ἀλεξανδρινὴ κοινή, ἔλαβαν
ὅλοι οἱ λαοὶ τῆς μεταλεξανδρινῆς ἐποχῆς,
κατακτημένοι καὶ μή, τὶς βασικὲς φι-
λοσοφικὲς καὶ ἐπιστημονικὲς ἔννοιες,
οἱ ὁποῖες δὲν ὑπῆρχαν σὲ καμμία ἄλλη
γλῶσσα καὶ ἀποτελοῦν τὶς βάσεις κάθε
ἐθνικοῦ πολιτισμοῦ ἀλλὰ καὶ τοῦ παγκο-
σμίου πολιτισμοῦ μέχρι σήμερα.
Ἡ ἀλεξανδρινὴ κοινὴ13
εἶναι αὐτὴ ἡ
ὁποία μέσα ἀπὸ τὴν ἐξέλιξή της κατὰ τὴ
βυζαντινὴ ἐποχή διαμόρφωσε τὴ φυσιο-
γνωμία τῆς νέας ἑλληνικῆς.14
Ἔχει ἀπὸ
τὴ σύγχρονη γλωσσολογικὴ ἐπιστήμη
παρατηρηθεῖ ὅτι «ἡ δομικὴ συνοχὴ τῆς
ἑλληνικῆς - ἀντίθετα μὲ ὅ,τι συνέβη σὲ
πολλὲς ἄλλες γλῶσσες - οὐδέποτε δια-
σπάστηκε»15
. Ὅλα αὐτὰ ὀφείλονται στὴν
πνευματικὴκληρονομίατοῦἈλεξάνδρου
Γ΄ τοῦ μεγάλου. Ποιός θὰ μποροῦσε ποτὲ
νὰ γνωρίζει τί θὰ συνέβαινε, ἂν στὴ θέση
τοῦ ἐκπολιτιστῆ κατακτητῆ Ἀλεξάνδρου
καὶ τῶν πεπαιδευμένων διαδόχων του
βρισκόταν ἕνας μονάρχης καὶ ἕνα ἐπι-

21. 21
τελεῖο ἀνθρώπων ἐθισμένων μονομερῶς
στὴ στρατιωτικὴ ζωή, οἱ ὁποῖοι θὰ μετέ-
τρεπαν τοὺς Ἕλληνες σὲ στρατοκρατικὸ
λαό;
1. Κωνσταντῖνος Ἰ. Ἄμαντος, Ὁ Ἑλληνισμὸς
τῆς Μικρᾶς Ἀσίας κατὰ τὸν μεσαίωνα, ἐκδ.
Σύλλογος πρὸς διάδοσιν ὠφελίμων βιβλίων,
Ἀθῆναι 1919, ἀνατύπωσις 2005, σ. 81.
2. Victor Bérard, Κρητικὲς ὑποθέσεις, Ὁδοι-
πορικὸ 1897, Μέρες ναυάρχων καὶ ἐπανά-
στασης, Χανιὰ - Ρέθυμνο -Ἡράκλειο - Σητεία
- Σφακιά, Μετάφραση - Εἰσαγωγὴ - Σχόλια Γ.
Μόραγλης, ἐκδ. τὸ Βῆμα, Ἀθήνα 2010, σ. 162.
3. πρβλ. Theodor Birt, Ἀλέξανδρος ὁ μέγας
καὶ ὁ παγκόσμιος ἑλληνισμὸς μέχρι τῆς ἐλεύ-
σεως τοῦ Χριστοῦ, μετάφρ. Νικ. Κ. Παπαρρό-
δου, Ἀθῆναι 1956, σ. 257.
4. Ἡ μεγαλοφυΐα τοῦ Φιλίππου Β΄ ἐπισκιά-
σθηκε μέσα στὴν ἱστορία, τόσο λόγῳ τοῦ πρό-
ωρου βίαιου θανάτου του, ὅσο καὶ ἀπὸ τὸ γε-
γονὸς ὅτι εἶχε ὡς διάδοχο τὴ μεγαλοφυΐα τοῦ
γιοῦ του Ἀλεξάνδρου Γ΄. Ὅμοια στὴ νεότερη
ἑλληνικὴ ἱστορία ἡ μορφὴ τοῦ ἀπαράμιλλου
στρατιωτικοῦ ἡγέτη Κωνσταντίνου Κολοκο-
τρώνη, ὁ ὁποῖος δολοφονήθηκε νέος καὶ μὲ
παρασπονδία, ἐπισκιάσθηκε ἀπὸ τὴ μεγαλο-
φυΐα τοῦ γιοῦ του Θεοδώρου ἀρχιστρατήγου
τῆς ἑλληνικῆς ἐπαναστάσεως τοῦ 1821.
5. Πρέπει ἐδῶ νὰ τονίσουμε ὅτι οἱ ἀρχαῖες
ἑλληνικὲς διάλεκτοι δὲν ἦταν διαφορετικὲς
γλῶσσες καὶ ποτὲ δὲν ἐξελίχθηκαν σὲ τέτοιες,
διότι ὑπῆρχε μεταξὺ τους ἀμοιβαία κατανόη-
ση, ἦταν ποικιλίες τῆς ἴδιας γλώσσας.
6. Πράξεις Ἀποστόλων 6,1.
7. Λουτσιάνο Κάνφορα, Ἑλληνισμός,
Ἑρμηνεία τῆς Ἀλεξανδρινῆς ἐποχῆς, μετάφρ.
Σπύρος Μαρκέτος, ἐκδ. Ἀλεξάνδρεια, Ἀθήνα
1992, σ. 113.
8. Βλ. Κωνσταντῖνος Σπ. Στάϊκος, Βιβλιοθή-
κη ἀπὸ τὴν Ἀρχαιότητα ἕως τὴν Ἀναγέννηση
καὶ Σημαντικὲς Οὐμανιστικὲς καὶ Μοναστη-
ριακὲς Βιβλιοθῆκες (3000 π.Χ. - 1600 μ.Χ.)
Προλεγόμενα Ἑλένη Γλύκατζη - Ἀρβελέρ,
Ἀθήνα 1996, σ. 147.
9. 4 π.Χ.-65 μ.Χ.
10. «Quid sibi volunt in mediis barbarorum
regionibus Graecae civitates? Quid inter In-
dos Persasque Macedonicus sermo?», Βλ.
Λουτσιάνο Κάνφορα, Ἑλληνισμός, Ἑρμηνεία
τῆς Ἀλεξανδρινῆς ἐποχῆς, μετάφρ. Σπύρος
Μαρκέτος, ἐκδ. Ἀλεξάνδρεια, Ἀθήνα 1992, σ.
121-122.
11. Κατὰ καιροὺς εἶχε ἀπασχολήσει τὴν
ἔρευνα ἡ φυσιογνωμία τῆς ἑλληνικῆς γλώσ-
σας τῆς Καινῆς Διαθήκης. Εἶχε ὑποστηριχθεῖ
ἀπὸ διαφόρους ὅτι πρόκειται γιὰ μία καθαρὴ
ἑλληνικὴ χωρὶς ἐπηρεασμούς, ἀπὸ ἄλλους
εἶχε ὑποστηριχθεῖ ὅτι πρόκειται γιὰ γλῶσσα
ἐπηρεασμένη ἀπὸ τὸν ἑβραϊκὸ τρόπο σκέψε-
ως καὶ ζωῆς καὶ ὅτι τάχα ἀποτελοῦσε ἕναν
ἰδιαίτερο κλάδο τῆς ἀλεξανδρινῆς κοινῆς, τὴ
βιβλικὴ ἑλληνική, ἄποψη ἡ ὁποία ἔτεινε νὰ
ἐπικρατήσει κατὰ τὸν 19ο αἰῶνα. Ὅμως βά-
σει τῶν ἐρευνῶν τοῦ Γερμανοῦ πάστορος
Adolf Deissmann ἀποδεικνύεται ὅτι ἡ ἑλλη-
νικὴ γλῶσσα τῆς Καινῆς Διαθήκης εἶναι ἡ
λαϊκὴ γλῶσσα ἐκείνης τῆς ἐποχῆς, ἡ ὁποία
διασώθηκε στοὺς παπύρους, τὶς ἐπιγραφὲς
καὶ τὰ ὄστρακα. (πρβλ. Ἱστορία τῆς ἑλλη-
νικῆς γλῶσσας ἀπὸ τὶς ἀρχὲς ἕως τὴν ὕστε-
ρη ἀρχαιότητα, ἐπιστημονικὴ ἐπιμέλεια Α.
Φ. Χρηστίδης, Κέντρο Ἑλληνικῆς Γλώσσας,
Ἰνστιτοῦτο Ἑλληνικῆς Γλῶσσας [Ἵδρυμα
Μανόλη Τριανταφυλλίδη], Θεσσαλονίκη
2001, σ. 481.) Παρ' ὅλα αὐτὰ πιστεύουμε ὅτι
οἱ λόγιες λέξεις τὶς ὁποῖες περιέχει ἡ ἑλληνικὴ
γλῶσσα τῆς Καινῆς Διαθήκης δὲν ἀποτελοῦν
ἀμελητέα ποσότητα.
12. Πρέπει νὰ τονισθεῖ, γιὰ ἄλλη μία φορά,
ὅτι ἡ ἀγγλικὴ γλώσσα θὰ ἦταν παντελῶς
ἀνίκανη νὰ χρησιμοποιηθεῖ στὶς διεθνεῖς
συναλλαγές, ἐὰν δὲν εἶχε παραλάβει ἀπὸ τὴν
ἑλληνικὴ λεξιλογικὸ πλοῦτο καὶ ὀργάνωση
μὲ γραμματικὴ καὶ συντακτικό.
13. Οἱ ἰδιομορφίες τῆς ἀλεξανδρινῆς κοινῆς
δὲν θὰ ἦταν δυνατὸν νὰ ἀπασχολήσουν τὸ
παρὸν ἄρθρο, τὸ ὁποῖο ἐπικεντρώνεται στὴ
διαχρονικὴ ἐπίδραση τῆς ἀπαράμιλλης προ-
σωπικότητας τοῦ μεγάλου Ἀλεξάνδρου. Ὁ
ἐνδιαφερόμενος ἔχει τὴ δυνατότητα νὰ πλη-
ροφορηθεῖ τὶς ἰδιομορφίες αὐτὲς ἀπὸ τὸ ἑξῆς
ἔργο: Ἱστορία τῆς ἑλληνικῆς γλῶσσας ἀπὸ τὶς
ἀρχὲς ἕως τὴν ὕστερη ἀρχαιότητα, ἐπιστη-
μονικὴ ἐπιμέλεια 'A. Φ. Χρηστίδης, Κέντρο
Ἑλληνικῆς Γλῶσσας, Ἰνστιτοῦτο Ἑλληνικῆς
Γλῶσσας [Ἵδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλί-
δη], Θεσσαλονίκη 2001, σ. 442-530.
14. πρβλ Γ. Μπαμπινιώτης, Ἡ ἰδιαιτερό-
τητα τῆς ἑλληνικῆς γλῶσσας γενικὴ ἐπισκό-
πηση, περιλαμβάνεται στὸ συλλογικὸ ἔργο:
Ἑλλάς, Ἡ ἱστορία καὶ ὁ πολιτισμὸς τοῦ ἑλλη-
νικοῦ ἔθνους ἀπὸ τὶς ἀπαρχὲς μέχρι σήμερα,
Ἐκδοτικὸς Ὀργανισμὸς Πάπυρος, Ἀθήνα
1997, σ. 22.
15. Γ. Μπαμπινιώτης, Ἑλληνικὴ γλῶσσα,
παρελθὸν - παρὸν - μέλλον, μελετήματα, δια-
λέξεις καὶ ἄρθρα 1977-1993, ἐκδ. Gutenberg,
Ἀθήνα 2000, σ. κζ΄, κη΄.