Өвчний тодорхойлолт, үүсгэгч шалтгаан, эмгэг жам, эмнэл зүйн шинж тэмдэг, эмгэг хувиралт, эмчилгээ, тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ

1. Сэдэв 4. Хил дамжин халдварладаг өвчнүүд:
• Хонь, ямаа, гахайн цэцэг өвчин

2. АГУУЛГА
1.Судлагдсан байдал
2.Үүсгэгч
3.Эпидемиологи
4.Патогенез
5.Өвчний шинж тэмдэг ба хам шинж
6.Эмэг анатамын өөрчлөлт
7.Оношлогоо
8.Дархлаа ба өвөрмөц урьдчилан сэргийлэх арга
9.Эмчилгээ
10.Урьдчилан сэргийлэх
11.Тэмцэх арга хэмжээ

3. Хонь, ямааны цэцэг өвчин
Цэцэг өвчин нь өндөр халуурал, арьс, салст бүрхүүлд цэврүүт
гүвдрүү үүсэх, дотоод эрхтний үрэвслийн шинжээр илэрдэг
цочмог явцтай халдварт өвчин юм. Төрөл бүрийн мал, амьтны
цэцэг өвчнөөс хонь, ямааны цэцэг өвчин нь эдийн засгийн их
хохирол учруулдаг. Ялангуяа бог малын төлөлтийн үеэр цэцэг
өвчин гарсан тохиолдолд төлийн 50, мөн гахайн зулзага, торойн
65 хувь хорогддог байна.
1.Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог

4. Үүсгэгч, түүний онцлог
• Хонь, ямааны цэцэг өвчин нь поксвирусийн язгуурын
Каприпокс төрлийн үүсгэгчээр үүсгэгдэнэ. Ийлдсийн нэг
хэвшилтэй, бусад төрлийн амьтдыг
өвчлүүлдэггүй. Уг вирус нь тоосгон, гонзгой дөрвөлжин
буюу зууван хэлбэртэй, ДНХ агуулсан, 300х270х200
нм хэмжээтэй, хучуур эдэд дассан, хучуур эдийн эсийн
сийвэнд биенцэр* бий болгодог вирус юм.
• Цэцэгийн вирион нь үхрийн цэцэг үүсгэгч (orthopoxvirus) ,
хонь, ямааны цэцэг үүсгэгч (Capripoxvirus), гахайн
(Suipoxvirus), шувууны (Avipoxvirus) гэх мэт бие даасан
хэлбэрүүдтэй байдаг.

5. • Тэсвэрт чанар: Цэцэг өвчний үүсгэгч бусад вирусыг бодвол
гадаад орчин, малын биемахбодь, түүхий эдэд удаан
хугацаагаар идэвхээ хадгалдаг.
• Тухайлбал: 2-4 хэмд 2 жил хүртэл, өвчилж эдгэрсэн малын бие
дэх хуурай тав хогжруу, тунгалагийн булчирхайд -5-аас -100
хэмд 4-5 жилийн турш халдварлах чанараа алдахгүй хадгалах
ба өвчилж эдгэрсэн малын үс ноосонд 2 сар хүртэл, гадаад
орчинд 2-6 сарын турш идэвхээ алдахгүй байж чаддаг. Харин 1
хувийн карболийн хүчлийн уусмалд хэдхэн минутад идэвхээ
алддаг байна.
Үүсгэгч, түүний онцлог

6. Өвчний эмгэг жамын хөгжил
Малын биед вирус нэвтрэн орсноос хойш дунджаар 4 хоногийн
дараа цус, цуллагийн эрхтэнд очих ба энэ хугацаа 2-3 хоногоос үл
хэтэрнэ. Дараа нь вирус хучуур эд, салст бүрхүүлд эрчимтэй
үржинэ. Үржиж байгаа эрхтэндээ эхлээд салст үрэвсэл үүсгэж, энэ
нь цэврүүт биржрүү болж идээлэх процесс явагдана. Малын цэцэг
өвчний жам дараах үе шатыг дамжин хөгждөг:
1.Stadium prodromorium-халуурч, салст үрэвсэл үүсэх ба 1-2
хоног үргэлжилнэ. Эхлээд улаан өнгөтэй цэврүүт эсэргэнэ бий
болно. Улайсан хэсгийг дарахад цайрна.Энэ нь 1-2 хоног
үргэлжилнэ.
2.Stadium papulosum-арьсан дээр гарсан дотроо шингэн бүхий
цэврүүт туурдас нь толбот зангилаа болж 1-3 хоног хөгжинө.

7. 3. Stadium visiculosum- хэд хоносны дараа улаан өнгөтэй
зангилаанууд үүсч цэврүүтнэ. Цэврүү тунгалаг, шар өнгөтэй
шингэнээр дүүрдэг. Цэврүү дотроо олон өрөөтэй мэт
тасалгаатай болно.
4. Stadium pustulosum-цэврүүний дотор байгаа шингэн
булингартаж, идээлхийн хамт цэврүүг тойрч улайж, бага зэрэг
хавдар үүсэх бөгөөд энэ нь 3 хоног үргэлжилнэ.
5. Stadium cruslosum-цэврүү хагарч, идээ нь гарч, хүрэн өнгөтэй
тав үүснэ. Тавны доор хучуур эд шинээр нөхөгдөн буй болж
эхэлнэ. Хэрэв арьсны гэмтэл гүнзгий явагдсан бол холбогч
эдээс бүрдсэн сорви тогтоно. 5-6 хоногийн дараа тав ховхорч
унана.
Өвчний эмгэг жамын хөгжил

8. Хонь, ямааны цэцэг өвчний дэлхийн тархалт
(2006-2018)

9. Хонины цэцэг өвчний тархалт

10. TCP/MON/3607 Mongolia Animal Health
and Veterinary Services Support
Хонины цэцэг өвчний тархалт
/2015 оны 1-р улирал) (2017 оны 1 дүгээр улирал/
Эх сурвалж: П.Болортуяа

11. TCP/MON/3607 Mongolia Animal Health
and Veterinary Services Support
2015-2017 оны хонины цэцэг өвчний өвчлөлийн түвшин
/аймгаар/
Эх сурвалж: Ч. Хандуй , УМЭАЦТЛ
2015 2016 2017
Аймаг 4 12 9
Сум 16 12 36
Өвчилсөн малын тоо 1431 24398 11216
Устгасан малын тоо 1431 15185 9347

12. Өвчний эпидемиологи
Халдвар дамжин тархах:
• Халдварын эх булаг нь өвчилсөн болон нууц үедээ байгаа хонь,
ямаа бөгөөд тэдгээрийн нус, нулимс, баас, шээс, шарх, тавны
хогжруу зэргээр гадаад орчныг бохирдуулна.
• Мөн өвчтэй мал, амьтныг гардан эмчлэх, тэжээх явцад хувцас,
малын тоног хэрэгсэл, ноос, ноолуур, арьс, вирусээр
бохирлогдсон хашаа, хороо, тэжээл, хэвтэр, бууцаар дамжин
халдвар тархана.
• Цэцэг өвчнөөр хонь ямаа нас, хүйс, үүлдэр харгалзахгүй өвчлөх
ба өсвөр насны болон эрлийз мал илүү мэдрэмтгий байдаг.
• Нас гүйцсэн малын өвчлөл, үхэл хорогдол өсвөр малынхаас
харьцангуй бага байдаг.

13. • Өвчний нууц үе 21 хүртэл хоног байна.
• Цэцэг өвчнөөр өвчилж буй хонь, ямааны биеийн халуун 410С
хүрч 1-5 өдрийн турш үргэлжилнэ.
• Нүд, ам, хамраас нулимс, салст идээт нус, нуух гоожих, зовхи
хавагнах, судасны лугшилт олшрох, амьсгал түргэсэх шинж
тэмдэг үзүүлнэ.
• Мөн цэврүүт гүвдрүү, тууралт ихэвчлэн толгой, уруул, хамрын
самсаа, шанаа, нүдний орчим болон цавь, суга, дэлэн, хуухнаг,
гуя, сүүлний дотор талын үсгүй хэсэгт гарч, ус, тэжээлд дургүй
болох шинж илэрнэ.
• Булдруу нь эхлээд бага зэрэг хавагнасан ягаан өнгөтэй, дугуй
хэлбэртэй тууралт байх ба 1-2 хоногийн дараа улаан хүрээтэй,
хатуу гүвдрүү болно.
Өвчний эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг

14. • Гүвдрүү нь хэмжээний хувьд амархан томрох бөгөөд энэ үед
малын халуун нэмэгдэнэ. 1-3 хоногийн дараа гүвдрүүний дотор
тунгалаг, шаравтар өнгөтэй шингэн буй болно.
• Гүвдрүүний өнгөн хөрс нимгэн тав 5-6 хоноод хуурна. Өвчилсөн
хонь, ямааны нуруун дээр дарахад маш эмзэглэлтэй байна.
• Өвчин хүндэрсэн үед тууралт, гүвдрүүнүүд хоорондоо нийлж
арьсыг ихээхэн хэмжээгээр гэмтээдэг ба идээт үрэвсэл болж
хавсарна.
• Гүвдрүү орчмын арьс үхжиж яршаад эдгэрэхдээ сорви
үлдээнэ. Үүнийг Монголчууд хар цэцэг гэж нэрлэдэг ба ихэвчлэн
хурга, ишгэнд тохиолдоно.
Өвчний эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг

15. Хонь, ямааны цэцэг өвчин

16. Хонь, ямааны цэцэг өвчин

17. Хонь, ямааны цэцэг өвчин

18. Хонь, ямааны цэцэг өвчин

19. Хонь, ямааны цэцэг өвчин

20. Хонь, ямааны цэцэг өвчин

21. • Хоёрдогч халдвараар хүндэрвэл үхлийн хувь өндөр байна.
Хээлтэй мал өвчилсөн үед халдвар ихсээр дамжин хээл хаях,
үхсэн төл гарах шинж илэрнэ.
• Өвчний эмнэл зүйн шинж тэмдэг хөнгөн хэлбэрээр илэрвэл үхэл,
хорогдол 5-10 хувиас хэтрэхгүй.
• Өвчний шинж тэмдэг богино хугацаанд олон малд илрэх үед
вирусийн хоруу чанар нэмэгдэж, өвчилсөн хонь, ямаа
олноор хорогдохоос гадна 4 сараас доош төлийн үхэл 100 хувьд
хүрч болно.
Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг

22. Бие бүтцийн эмгэгт өөрчлөлт
• Цэцэг өвчнөөр өвчилж үхсэн мал, амьтны бие бүтцийн эмэгт
өөрчлөлтийн зонхилох дүр зураг нь цус маш их хурж харвасан
байхад оршино.
• Салст бүрхүүлд таран түгж байрласан цус харвалт олон тоотой
байна.
• Ходоод, гэдэс, амьсгалын замын салст бүрхүүлд цус харвасан,
заримдаа яршилт үүссэн байна.
• Уушгинд цусан хатгалгаа үүсэж, ялзралт явагдсан байна.
• Тунгалагийн булчирхай томорч улайсан, элэг, зүрх, бөөрний
дотоод цуллагт сөнөрөл явагдсан шинж тэмдэг илэрнэ.

23. Бие бүтцийн эмгэгт өөрчлөлт

24. Бие бүтцийн эмгэгт өөрчлөлт

25. Бие бүтцийн эмгэгт өөрчлөлт

26. Бие бүтцийн эмгэгт өөрчлөлт

27. Бие бүтцийн эмгэгт өөрчлөлт

28. Онош:
• Эпизоотологийн байдал, эмнэл зүйн шинж тэмдэг, эмгэг бие бүтцийн
хувиралт зэргийг үндэслэн урьдчилсан онош тогтоох бөгөөд оношийг
лабораторийн шинжилгээгээр баталгаажуулна.
• Лабораторид эмгэгт материалыг "Мал эмнэлгийн лабораторийн
шинжилгээнд зориулсан дээж авах, бэлтгэх, илгээх журмын" 5.1.20–д
заасны дагуу авч хүргүүлнэ.
• Лабораторид ирүүлсэн эмгэгт дээжинд нян судлал болон ПГУ, ЭЛИЗА
зэргийг ашиглаж шинжилгээ хийнэ.
Ялгаварлан оношлох:
• Шөвөг яр, хожгор яр, түүхий цахлай, хамуу, халдваргүй экземүүдээс
ялгаварлан оношлох шаардлагатай.
Оношлогоо, ялган оношлохуй

29. Өвчин гарсан аж ахуйн нэгжийн мал сүрэгт үзлэг хийж, өвчтэй
малыг ялгаж эмчилнэ. Үүнд:
• Өвчтэй малд шинж тэмдэгийн эмчилгээ хийнэ.
• Хоёрдогч халдвараар хүндрэхээс сэргийлж антибиотик
хэрэглэнэ.
• Өвчтэй малын арчилгаа маллагаа, тэжээллэгт анхаарч,
сайжруулна.
• Цэцэг өвчнөөр өвчилсөн мал удаан хугацааны буюу насан
туршийн дархлаатай болдог.
Урьдчилан сэргийлэх болон эмчлэх арга

30. Малчин, мал бүхий иргэд, аж ахуйн нэгж, байгууллагад
дараах зөвлөмжийг өгнө:
• Малдаа өвчний шинж тэмдэг илэрсэн үед харьяа сум, дүүрэг,
багийн мал эмнэлгийн байгууллагад яаралтай мэдэгдэх,
дуудлага өгөх,
• Өвчний шинж тэмдэгтэй малыг ялгаж тусгаарлах, бэлчээрт
явуулахгүй байх,
• Малаа хоньчлон хариулах, өөр айлын малтай нийлүүлэхгүй
байх,
• Малын шилжилт хөдөлгөөнийг хориглох, /худалдан
борлуулах, отор нүүдэл хийх гэх мэт/
• Малын гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг хот,
сууринаас гаргахгүй байх.
• Вакцинжуулах,
Урьдчилан сэргийлэх болон эмчлэх арга

31. Тэмцэх арга хэмжээ
1. Хорио цээр тогтоож холбогдох арга хэмжээ авах,
2. Өвчний ил шинж тэмдэгтэй малыг ялгаж тусгаарлах, эмчлэх,
устгах
3. Малын хашаа хороо, өтөг бууц, тоног хэрэгслийг
халдваргүйжүүлэх,
4. Малын шилжилт хөдөлгөөнийг хориглох зэрэг арга хэмжээг
шуурхай авч хэрэгжүүлнэ.
5. Сүүлчийн хонь эдгэрсэн буюу үхсэнээс хойш 2 сарын дотор
нэмж мал өвчлөөгүй бол төгсгөлийн халдваргүйтгэл хийж,
хорио цээрийг татан буулгана.

66. Гахайн цэцэг
Өвчний тохиолдлын тодорхойлолт
• Цэцэг өвчин гахайд өвчтэй үхрээс халдварладаг байна. Тухайлбал: өвчтэй
үнээний сүүгээр зулзага, тооройг тэжээхэд халдварлаж гахайн цэцэг тархан
дэлгэрэх нэгэн хүчин зүйл болно.
• Зарим тохиолдолд цэцгийн вакцин тариулсан хүнээс гахай цэцгийн халдвар
авч тархах удаа бий.
• Өвчтэй гахайнаас цэцгийн вирус эрүүл гахайн арьс, салст бүрхүүлээр
дамжиж халдварлана. Хөхүүл тоорой цэцэг өвчнөөр илүүтэй өвчилдөг байна.
• Гахайн цэцэг өвчин цөөн тохиолдох боловч нас гүйцсэн гахайг бодвол
зулзага, тоорой илүү өвчилнө. Гахайн цэцэг намрын улиралд илүү
тохиолдоно. Гахай адуунаас халдвар авч болно.

67. • Өвчилсөн гахайн халуун 41.5 хэм хүрч биеийн ерөнхий байдал суларч
хоол тэжээлдээ дургүй болох ба нүд нь улайж хамраас цус гоожно.
• Үүний дараа биеийн үс хялгас багатай хэсэгт эмгэгт өөрчлөлт тод гарч
эхэлнэ. Гахайн хамрын хоншоор, чих, гэдэс цавины дотор талын арьсанд
бижрүүт эсэргэнэ үүсч аажимдаа цэврүүтнэ.
• Идээт цэврүүний голч 1.5-2.5 см хүрдэг байна. Цэврүү хагарах юмуу эсвэл
хэд хэдэн цэврүү нийлж хавтгайрдаг.
• Цаашлаад идээт цэврүү хагарч доторхи идээнцэр нь гадагшилж тавлах
ба тав нь 5-8 хоногийн дараа ховхорч унана.
Өвчний тохиолдлын тодорхойлолт

68. Өвчний тохиолдлын тодорхойлолт
• Гахайн цэцгийн явцад уушигны хатгаат үрэвсэлт, цус үжих хоёрдогч
халдвар үүссэнээс үхэж хорогдохын зэрэгцээ зулзага, тооройд иж
балнадын хүндрэл тохиолддог байна.
• Гахайн цэцэг 3 хэлбэртэй байдаг.
1. Хөнгөн хэлбэр,
2. Арьсны нийлмэл хэлбэр,
3. Хар цэцэг-цус харвах гэж хувааж болно.
• Өвчин дунджаар 20-60 хоног үргэлжилнэ. Гахайн цэцгээр халдварласан
зулзага тооройн үхэл 65%-д хүрдэг байна.

69. Ашигласан мэдээллийн эх сурвалж
1. Под редакцией проф. А.А. Конопаткина Эпизоотология и инфекционные
болезни сельскохозяйственных животных Москва “Колос” 1984;
2. Под редакцией проф. И.А.Бакулова. Руководство по общей эпизоотологии
Москва “Колос” 1979;
3. Б.Яримпил, М.Занаа, Г.Цэвэгмэд Мал, амьтны халдварт өвчин судлал.
Улаанбаатар 1988;
4. Г.Цэвэгмэд Мал, амьтны халдварт тахал өвчин Улаанбаатар. 2000;
5. А.Хөхөө. Мал, амьтны халдварт өвчин Улаанбаатар 2015;
6. Мал эмнэлгийн холбогдолтой журам, заавруудын эмхэтгэл. Улаанбаатар
2012;
7. Pedro N. Acha Boris Szyfres Zoonoses and Communicable Diseases
Common to Man and Animals Second Edition Washington, D.C. 20037, U.S.A.
1994.
8. https://vetvo.ru/infekcionnyj-laringotraxeit-ptic.html Ветеринарная служба
Владимирской области © www.vetvo.ru