Мал эмнэлгийн сургуулийн оюутнуудад уншсан лекц

1. Мал, амьтны томуу, Галзуу, Ньюкаслын
өвчин
Лекц № 13. Багш: Нанцагийн Батсуурь Мал эмнэлгийн ухааны доктор

2. Дэд сэдэв:
1. Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог
2. Үүсгэгч, түүний онцлог
3. Өвчний эмгэг жамын хөгжил
4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг
5. Бие бүтцийн эмгэгт өөрчлөлт
6. Оношлогоо, ялган оношлохуй
7. Урьдчилан сэргийлэх болон эмчлэх арга
8. Өвчний халдвартай тэмцэх, устгах арга хэмжээ

3. Хүн, мал, амьтны томуу өвчин
Хүн, мал, амьтны томуу өвчин нь миксовирусийн овог,
ортомиксовирусийн язгуур, инфлюэнц вирусээр үүсгэгддэг
амьсгалын замын тогтолцооны цочмог явцтай халдварт өвчин юм.
1.Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог

4. 2. Үүсгэгч, түүний онцлог

5. o Томуугийн вирусын гадаргуугийн хоёр давхар липидэн бүрхүүл хэврэг тул
гадаад орчинд ерөнхийдөө тэсвэр муутай.
o Вирус өвчтэй амьтныг ханиаж, найтаахад гадаад орчинд цацагдаж, халдвар
тархах нөхцөл бүрддэг.
o Шувууны томуугийн вирус агуулсан сангасаар нуур, цөөрмийн ус ихээхэн
бохирдож, халдвар тараах хүчин зүйл болдог байна. 40С хэмтэй усанд
вирусийн халдварлах чадвар 50% мөн өвөл нуурын ус хөлдсөн үеэс хавар
гэсэх хүртэл халдварлах чадвар нь тодорхой хэмжээгээр хадгалагддаг
болохыг судалгаагаар тогтоосон байна.
o Харин вирус тасалгааны дулаанд 1 хоног, хэт ягаан цацрагийн нөлөөнд
хэдхэн минутад идэвхээ алддаг. 40С-д хэдэн 7 хоног, 600-750С-д 2-5 минут,
хасах 200С-д хэдэн сар, хасах 700С-ээс дээш хэмд хэдэн жил идэвхтэй байж
чаддаг.
o Ариутгагч бодис, уусмалд идэвхээ хурдан алддаг.
2. Үүсгэгч, түүний онцлог үргэлжлэл

6. 2. Тэмээний томуу өвчний үүсгэгч
o Удаан хугацааны турш явуулсан судалгааны үр дүнд тэмээний томуу
өвчнийг үүсгэгч нь хүн, мал, амьтан, шувууны томуу үүсгэгчийн нэгэн
адил миксовирусын бүлэг, ортомиксовирусын язгуурт багтах А
хэвшлээр үүсгэгддэг болох нь тогтоогджээ.
o Тэмээний томуугийн вирус бөмбөлөг хэлбэртэй, 80-120 нм хэмжээтэй.
Энэ вирус нь зохион байгуулалт бүтцээрээ хүн, мал амьтан, шувууны
томуугийн үүсгэгчтэй адил боловч антигент чанар, эмгэг төрүүлэх
байдлаараа бусад томуугийн вирусээс ялгаатай.

7. 3. Өвчний эмгэг жамын хөгжил
o Томуугийн үүсгэгч их төлөв амьсгалын дээд замд агаар дуслын замаар
дамжин орж уушигны хучуур эдийн эсэнд хүрч тэндээ үржин, өвчтэй
малын амьсгал, шүлс, нусаар дамжин ялангуяа хүчтэй ханиах үед гадаад
орчинд цацагдан тархаж халдвар дамжих нөхцлийг бүрдүүлдэг.
o Заримдаа нүд ба хамрын хөндийн салст бүрхүүлд үрждэг. Амьсгалын
замын хучуур эдэд вирус үржих явцдаа тэнд эмгэгийн процесс үхжил
үүсгэдэг.
o Үрэвссэн эдүүдэд задралын хорт бүтээгдэхүүнүүд хуримтлагдаж, цус,
тунгалагт орсноор янз бүрийн эрхтнүүдэд, тухайлбал зүрх, элэг, бөөр,
судасны эдүүдэд сөнөрлийн процесс үүсгэдэг.
o Өвчтэй мал, амьтан халуурч, амьсгалын дээд замын салст бүрхүүлд их
хэмжээний шингэн хуримтлагдсанаас тэнд орших элдэв нянгийн хоруу
чанарыг нэмэгдүүлж кокк, микоплазм, цусан халдвар зэрэг 2- догч
халдварт өртөх нөхцөл бүрддэг.

8. 3. Өвчний эмгэг жамын хөгжил

9. 4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг
Адуунд:
o Өвчний нууц үе 3-10 хоног байна. Эхний шинж тэмдэг нь өвчилсөн
адуу 39-41.5 хэм хүртэл халуурч, нүд хамрын салст бүрхүүл улайх ба
туухад зөөлөн бөгшүүлж ханиана. Өвчилсөн адуу 1-6 өдрийн турш
халуурч болно. Хааяа 2-5 хоног халуун нь буураад дахин халуурах
явдал байдаг.
o Хөнгөн явцтай үедээ хуурай ханиадаг. Энэ үед төвөнхийг дарж
үзэхэд бага зэрэг эмзэглэдэг. Адуу ус тэжээлээс гардаггүй.
o Өвчин хурц хэлбэрээр явагдвал шинж тэмдэг тод илэрч адуу
тасралтгүй хуурай бөгшүүлж ханиах ба эрүүний дорхи булчирхай
бага зэрэг томорч мэдрэмтгий болсон байна.

10. Адуунд:
o Адуу гэрлээс дальдрамтгай болж хамраас нь эхлээд салсархаг
дараа нь ногоон идээ гоожно.
o Адууны томуу дангаараа тохиолдох үед адуу үхэх нь тун ховор.
o Харин хээлтэй гүүг хээл хаяулах явдал элбэг байна. Адуун сүргийн
арчилгаа маллагаа муу, байгалийн хүнд нөхцөлд хоёрдох халдварын
хүндрэлээс болж адуу олноороо хорогдох явдал байдаг.
o Хоёрдох халдварын улмаас адуу дахин хүчтэй халуурах ба энэ
үеийн халдвар голдуу стрептококкийн гаралтай байна. Адуу идэш
тэжээлээс гарч турж эцэн эмчлэхгүй бол өвчин хүндэрч үхэлд
хүргэнэ.
4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг үргэлжлэл

11. Тэмээнд:
o Тэмээний томуу нь 9-р сараас дараа оны 3, 4-р сард гардаг улирлын
чанартай байх ба өвчин хүндрэхгүй бол 10-14 хоногт эдгэрэх боловч
цаг агаарын тааламжгүй нөхцөлийн үед хоёрдахь халдварт хялбар
өртөж өвчин хэдэн долоо хоногоос хэдэн сар үргэлжилдэг байна.
o Өвчний нууц үе 2-3 хоног байна. Өвчилсөн тэмээ гэнэт халуурч
биеийн халуун 38.5- 39.5 хүрч хөлрөх, чичрэх, үе үе бугшуулан
ханиах, хөдөлгөөнгүй хэвтэж сүргээс хоцрох, нүд хамрын салст
бүрхүүл улайж, цайвар нус гоожих шинж ажиглагдана. Зарим үед
хээлтэй ингэ хээл хаяна.
4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг үргэлжлэл

12. Шувуунд:
o Нууц үе 3-5 хоног байна. Өвчин хурц, хурцавтар, ужиг хэлбэрээр
илэрнэ.
o Томуугаар өвчилсөн шувуу орчноо мэдрэх чадвар нь суларна.
Ерөнхийдээ ноомойрч үргэж цочих нь багасна. Халуурч, дагжин
чичрэх, хошуугаараа газар болон далавчаа цохих, усандаа
хажуугаараа эргэлдэх зэрэг мэдрэлийн шинж тэмдэг илэрнэ.
o Мөн толгой хүзүүгээрээ хавагнах шинж илэрнэ. Чацга алдана.
Тэжээвэр шувууд онцын шинж тэмдэггүйгээр олноороо үхнэ.
o Шувууны томуу нь нүүдлийн шувуудаар дамжин халдварладаг учир
нүүдлийн шувууд манай оронд ирдэг 3 сарын дундаас 5 сарын дунд
хүртэл онцгой анхаарвал зохино.
4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг үргэлжлэл

13. 4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг үргэлжлэл

14. 4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг үргэлжлэл

15. 4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг үргэлжлэл

16. Гахайд:
o Нууц үе 1-2 хоног, хааяа 6-7 хоног байна. Хурц хэлбэрээр илэрнэ. Хэв
шинжит хэлбэрийн үед 41-420С хүрч халуурна.
o Амьсгал нь түвэгтэй болно. Хөдлөхөөрөө ханиаж, найтаана. Хамраас
нус ихээр гоожино. Амьсгалахад хүндрэлтэй болсноос гахай ихэвчлэн
нохой суудлаар сууна.
o Хөхүүл тооройн үхэл 60-70% хүрнэ. Хурц явцтай томуу 7-10 хоног
үргэлжлээд эдгэрэх шатруу шилжинэ.
o Ужиг явцтай үед өвчин хэдэн 7 хоног үргэлжилнэ. Цагаан мөгөөрсөн
хоолойн үрэвсэл, хатгаа, плеврит болж хүндэрч болзошгүй. Мөн
заримдаа арьсны үрэвсэл үүсдэг.
4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг үргэлжлэл

17. 4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг үргэлжлэл

18. 5. Бие бүтцийн эмгэгт хувирал
o Хорогдсон адууг задлаж үзэхэд эмгэг өөрчлөлт уушгинд ажиглагдана.
Уушигны энд тэнд янз бүрийн хэмжээтэй үрэвслийн голомт бий
болно. Тэдгээр нь өөр өөр өнгөтэй байхаас гадна уушигны гуурсанд
идээт салслаг шингэн дүүрэн байна.
o Өвчнөөр үхсэн тэмээг задлаж үзэхэд амны хөндийн салст, залгиур,
төвөнх, мөгөөрсөн хоолойг дагаж хэсэг хэсэг цэг хэлбэрийн цус
харвалт ажиглагдахын зэрэгцээ, уушиг цайвар ягаан, элэг хар
хүрэвтэр өнгөтэй болсон байна. Мөн цээжний хөндий цайвар шаргал
болж, мөгөөрс төвөнхөд салслаг шингэн хуралдсан байна.

19. o Шувуунд цагаан мөгөөрсөн хоолой, гэдсэнд цус харвалт үүсч элэг
дэлүүний сөнөрөл, уушигны цусархаг үрэвсэл, гэдэсий салстын
цусархаг үрэвсэл харагдах ба ходоодонд агуулагдахуун бараг байхгүй
байна.
o Өндөр хоруу чанартай томуугийн үед үнхэлцэгний хальсны завсарт
шүүдэст үрэвсэл үүсэх, гэдэсний хана цусаар дүүрэх, чацархай,
ходоод, гэдэс болон зүрх, тархины бор хальсанд цэгэн цус харвалт
ажиглагдана.
o Цээж, хэвлийн хөндийд шингэн хуримтлагдах, уушиг хавагнах шинж
илэрдэг.
5. Бие бүтцийн эмгэгт хувирал үргэлжлэл

20. 6. Оношлогоо, ялган оношлохуй
o Шинж тэмдэг эпизоотологийн байдлыг харгалзахаас гадна эмгэгт
материалд вирус судлалын, цусанд ийлдэс судлалын шинжилгээ
хийж оношлоно.
o Лабораторийн шинжилгээний аргаар оношлож вирусыг
тодорхойлоход Солонгос, АНУ, Хятад, Францад үйлдвэрлэсэн төрөл
бүрийн оношлогооны цомгийн иж бүрдлийг манайд ашиглаж байна.
o Томуу өвчнийг адууны амьсгалын зам, уушиг, гялтангийн үрэвсэл,
вирусын гаралтай хээл хаях өвчин зэргээс ялгаварлан оношлох
шаардлагатай.

21. 7. Урьдчилан сэргийлэх болон эмчлэх арга
Адууны томуу:
o Адууны томуу өвчний үед зохих зааврын дагуу шинж тэмдгийн болон өвөрмөц
эмчилгээг хийнэ.
o Томуугаар өвчилсөн адууг эмчлэх арга нь адууны томуу өвчинтэй тэмцэх,
урьдчилан сэргийлэх, эмчлэх зааварт тодорхой бичигдсэн байдаг.
o Харин адууны томуугаас сэргийлэх үр хөврөлт формал вакциныг манай
биоүйлдвэрт орон нутгийн захиалгаар үйлдвэрлэдэг тул түүнийг зохих
зааврын дагуу өвчин ихэвчлэн гардаг улирлуудыг угтуулан тарина.
Тэмээний томуу:
o Томуугаар өвчилсөн тэмээг эмчлэх арга нь адуу эмчлэхтэй адил. Тэмцэх арга
хэмжээ ч гэсэн адууны томуутай адил байна. Тэмээний томуугаас урьдчилан
сэргийлэх өвөрмөц арга хэмжээ одоогоор боловсрогдоогүй байна.
o Туршлагаас хархад нутгийн омгоор хөнгөн цагааны усан исэлт формал
вакцины загвар бэлтгэн нэг аж ахуйн тэмээнд 3 жил дараалан тарихад өвчин
гараагүй байна.

22. 8. Өвчний халдвартай тэмцэх, устгах арга хэмжээ

23. 8. Өвчний халдвартай тэмцэх, устгах арга хэмжээ

24. o Өвчтэй шувууг устгана. Өвчин гарсан сүргийг ч устгахыг шаарддаг.
o Хорио цээр, хязгаарлалтын арга хэмжээ авна.
o Ариутгал, цэвэрлэгээ, халдваргүйтгэлийн арга хэмжээг авч явуулах ба
энэ арга хэмжээг мэргэжлийн баг хэрэгжүүлнэ.
o Мэргэжлийн багийн гишүүд нэг бүрийн хамгаалах хэрэгслийг бүрэн
өмсөж зааварт заасан бодис, уусмалаар халдваргүйтгэлийг хийнэ.
Шувууны томуутай тэмцэх, устгах арга хэмжээ

25. Шувууны ньюкастлын өвчин
o Шувууны Ньюкастлын өвчин нь парамиксовирусээр үүсгэгддэг хурц
халдварт өвчин бөгөөд бохирдсон ус, тэжээл болон салхиар дамжин
халдвар тархаж маш богино хугацаанд олон тооны шувуу өвчлүүлдэг
ОУ-ын А ангиллын өвчин юм.
o Энэ өвчнөөр голдуу тахиа, цацагт хяруул, гургалдай, тогос өвчилдөг.
Ялангуяа 1-7 хоногийн настай дэгдээхэй илүү мэдрэг байдаг. Өвчин
гарвал нэг байрны тахиа толгой дараалан өвдөх бөгөөд өвчилсөн
шувууны үхэл 90-95 % - д хүрдэг.
o Манай улсад одоогоор оношлогдоогүй байна.
1.Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог

26. 2. Үүсгэгч, түүний онцлог
o Өвчний үүсгэгч нь Paramyxoviridae язгуурын Paramyxovirus –ын
төрөлд хамаарагддаг РНХ агуулсан вирус юм. Парамиксовирус нь 9
хэвшилд хуваагдах ба хэлбэр дүрсийн хувьд янз бүр бөөрөнхий буюу
лийр маягийн хэлбэртэй 150-300 нм хэмжээтэй байна.
o Ньюкастлынн вирус уушиг, мөгөөрсөн хоолойн салст бүрхүүл болон
тархины эд, эсэд үрждэг онцлогтой. Уг вирусыг дотор нь хоруу
чанарын хувьд лентогений, мезогений, велогений гэж 3 хувааж үздэг.
Эдгээрээс велогений төрөл нь хоруу чанар ихтэй омог бөгөөд өвчний
явц хурдан, өвчлөлт хүнд хэлбэртэй, амьсгалын эрхтэнүүд хүчтэй
гэмтэхээс гадна өвчилсөн шувуу мэдрэлийн саа тусан татаж унана.
o Энэ өвчний үүсгэгчийн хоруу чанараас хамруулан амьсгалын замын,
мэдрэлийн, дотор эрхтэний гэмтлийн гэж ялган үздэг тал ч бий.

27. 3. Өвчний эмгэг жамын хөгжил
o Вирус агаар дусал, амьсгалын замаар дамжин биед орсны дараа
шувууны эд, эсэд сонгомол үйлчилгээтэйгээр үржих онцлогтой.
o Ньюкастлын вирус нь улаан эсийг наалдуулах идэвхитэй тул орсон
вирус тахианы улаан эсэд наалдан богино хугацаанд бүх биеэр
тархдаг.
o Амьсгал, хоол боловсруулах эрхтний салст бүрхүүлд вирус үржиж
улмаар дэлүү тархинд ихээр хуримтлагдана.
o Өндөглөгч тахианы өндгөвч, өндөг дамжуулах сувгийн үйл
ажиллагааг алдагдуулдаг байна.

28. 4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг
o Нууц үе нь 3-7 хоног үргэлжлэнэ. Энэ өвчин шувууны аж ахуйд гарвал
нас гүйцсэн тахианд тодорхой шинж тэмдэг илрэхгүй, харин дэгдээхэй
илүү өвчилдөг.
o Өвчилсөн дэгдээхэй ноомой болж амьсгалж чадахгүй амаа ангайлгаж
хүзүү нь унжина. Өвчний эхний 4-5 хоногт үхэл их, харин цаашид үхлийн
хувь буурдаг.
o Өвчин мэдрэлийн үйл ажиллагааг алдагдуулбал толгой нь салгалах,
хүзүүгээ нугалж, хөл далавч нь саажих шинж тэмдэг илэрнэ.
o Ходоод гэдэсний үрэвслийн үед шар ногоон чацга алдана. Тахиа хурц,
хурцавтар хэлбэрээр өвчлөх үедээ хоёрдогч халдвараар (E.Coli) хүндрэх
нь олонтоо тохиолдоно.

29. o Шувууны булчирхайлаг ходоодны салст бүрхүүлд цус харвах ба
ходоодны уулзварт цусны судал тогтоно. Ходоодны хана зузаарч
хөхөлжүүд нь хөөж томрон хавагнадаг.
o Нарийн гэдэсний хана зузаарч их хэмжээний цус харвалт ажиглагдана.
o Дэлүү болон өндгөвчний хөхөлжүүд нь томорно. Зүрхний булчин,
тархинд цус харвасан байна. Амьсгалын замын эрхтэн өвчилсөн үед
төвөнх, цагаан мөгөөрсөн хоолой салслаг шингэнээр дүүрч уушиг, хийт
цуух үрэвсэнэ.
o Хоол боловсруулах эрхтэнийг өвчлүүлэх шинжээр илэрсэн бол элэг
үрэвсэж хэвлийн хөндийд шингэн хуримтлагдсан байна.
5. Бие бүтцийн эмгэгт өөрчлөлт

30. 6. Оношлогоо, ялган оношлохуй
o Өвчний тархалт, эмнэл зүй, эмгэг бие бүтцийн өөрчлөлт, лабораторийн
нөхцөлд вирус ялгах болон ийлдэс судлалын аргуудаар онош тогтооно.
o Лабораторийн шинжилгээгээр хамгийн чухал нь вирус ялган авах, хоруу
чанарыг нь тодорхойлох явдал чухал.
o Вирус судлалын шинжилгээнд ихэвчлэн цагаан мөгөөрсөн хоолой,
дэлүүний дээжийг ашиглана. Дээж сонгон авахдаа өвчний хэлбэр, явц,
шинж тэмдэгийг харгалзан үзэж үүсгэгч илүү хуримтлагдах эмгэгт
материалаас дээж авна.
o Энэ өвчнийг оношлоход ЦНУ, ЦНСУ, ПГУ, Гистологийн болон орчин үеийн
өндөр мэдрэмжтэй шинжилгээний аргуудыг ашиглана.

31. 7. Урьдчилан сэргийлэх болон эмчлэх арга
o Энэ өвчнөөс сэргийлэх хамгийн гол арга бол вакцинжуулалт юм.
Өвчний шинж тэмдэггүй эрүүл шувууг вакцинжуулалтанд
хамруулна. Өөр вакцинтай цуг хэрэглэхийг хориглоно.
o Дэгдээхэйг 1 долоо хоногийн настай байхад амьд вакциныг нүдэнд
дусааж вакцинжуулна. Амьд вакцин хэрэглэсэн үед дархлааны
үргэлжлэх хугацаа 9-12 сар байна.

32. Галзуу өвчин
Галзуу өвчин хүн, мал, бусад халуун цуст амьтдын төв мэдрэлийн
тогтолцоонд нейротроп гэмтэл үүсгэж өвчлүүлдэг вирусын хурц
халдварт зооантропоноз өвчин юм.
Энэ өвчинд нохой, үхэр, хонь, адуу, гахай болон зэрлэг амьтад
үлэмж мэдрэмтгий бөгөөд чоно, үнэг, хярс, мануул нь байгалийн
голомтыг бий болгож байдаг.
1.Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог

33. Галзуу өвчин

34. 2. Үүсгэгч, түүний онцлог
o Галзуугийн вирус вирион нь рабдо
вирусын омог, лисса вирусын төрөлд
багтах бөгөөд их бууны сум хэлбэртэй,
дунджаар урт нь 180 нм, голч нь 75-80
нм хэмжээтэй болно.
o Вирион нь халдварласан амьтдын
уураг тархины аммоны эвэр, их
тархины бор хальс, бага болон
уртавтар тархинд хамгийн их
хэмжээгээр хуримтлагддаг байна.
o Галзуу үүсгэгч вирион нь өвчтэй мал,
амьтны шүлс, нулимсны булчирхайд ч
өндөр таньцтай байна.

35. 2. Үүсгэгч, түүний онцлог
o Галзуугийн вирион эсрэгтөрөгчийн хоёр
шинжийг хадгална. Уусамтгай S-
эсрэгтөрөгч, мөн уг вирионы V-эсрэгтөрөгч
болно. V-эсрэгтөрөгч нь вирионыг
саармагжуулагч эсрэгбием, дархлаа
тогтоох өвөрмөц үйлчилгээтэй байдаг.
o Галзуугийн вирион мал амьтны тархинд
богино хугацаанд очиж хүчтэй эмгэгшүүлэх
боловч нууц хугацааны эцэст саажилтанд
шилжинэ. Энэ үед “Бабеш-Негри” хоёр
эрдэмтний нэрт биенцэр “тельца” илрэхгүй
байх нэгэн онцлогтойг мартаж үл болно.
o Галзуугийн үүсгэгч байгалд тэсвэр сайтай.

36. 3. Өвчний эмгэг жамын хөгжил
o Галзуугийн вирус БМБ-д шархаар дамжин орсны дараа мэдрэлийн судсаар
дамжиж халдварт эмгэг үүсгэдэг. Улмаар уураг тархийг гэмтээнэ.
o Уураг тархинд вирус өсөн үржиж мэдрэлийн уруудах салаагаар дамжин
биеийн бусад эрхтэн болон мэдрэлийн системийн захын тогтолцоог гэмтээнэ.
o Мэдрэлийн судас өвчин дамжих гол зам боловч үүсгэгч цус, тунгалгийн
замаар мөн дамждаг.
o Өвчин үүсгэгч тархины эсийн дотор нэвтрэн орж үржих бөгөөд тэндээс эс
хоорондох зайд орших эд болон зэргэлдээ эсийг гэмтээж өвчлүүлдэг байна.
o Өвчтэй мал, амьтны мэдрэлийн эдийн тодорхой хэсэгт галзуугийн үүсгэгч
үржин төлжиж мэдрэлийн тогтолцооны гажиг шинж тэмдэг үзүүлнэ. Галзуу
өвчтэй мал амьтнаас өвчний үүсгэгч шархаар дамжин БМБ-д нэвтрэн ордог.
o Шарх, мэдрэлийн судас, төв мэдрэлийн системд(тархинд) хэдий ойр байна
өвчний нууц хугацаа төдийчинээ богино байна. Галзуугийн үүсгэгч амны
хөндийн гэмтээгүй салст бүрхүүлээр нэвтрэн орох ч тал бий.

37. 3. Өвчний эмгэг жамын хөгжил

38. o Манай тооллоос өмнө 5-р зууны үед Демократ, Ксенофонт нар галзуу өвчний
талаар анх мэдээлсэн ажээ. 1887 онд Румыний судлаач В.Бабеш галзуугийн
үед төв мэдрэлийн систем түүний янз бүрийн хэсгийн эсийн дотор өвөрмөц
оршихуун бий болдгийг ажигласан байна.
o 1903 онд Унгарын судлаач А.Негри энэхүү оршихуун онош зүйн ач
холбогдолтой болохыг тогтоожээ. 1950 онд Прагад болсон нян судлаачдын
ОУ-ын их хурлаар энэхүү оршихууныг Бабеш-Негрийн биенцэр гэж нэрлэхээр
тогтсон байна.
o Манай улсад Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар, төрийн соёрхолт Л.Пэрэнлэй
галзуу өвчний талаар олон жил судалгаа явуулж эсийн өсгөврийн аргыг вакцин
үйлдвэрлэлд нэвтрүүлсэн байна. Сүүлийн жилүүдэд доктор,Ц.Пүрэвхүү,
Б.Болдбаатар нар галзуугийн оношлогоо, тэмцэх арга хэмжээний талаар
судалж судалгааны үр дүнгээ үйлдвэрлэлд нэвтрүүлжээ.
4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг

39. 4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг
o Өвчний нууц хугацаа 3 долоо хоногоос 3
сар хүртэл байна. Төл амьтанд галзуу
туссан нууц хугацаа богино, шинж тэмдэг
хурц байна.
o Нохойн галзууг дотор нь түрэмгийлэн
довтлох ширүүн, ноомой номхон гэж 2
хэлбэрт хуваана.
o Нэг дэх хэлбэр нь гурван үед хуваагдана.
Үүнд: 1-галзуугийн сонгомол шинж тэмдэг
илрэхийн урьдал үе буюу гунигт дүнсгэр
үе, 2-дайрч довтлох үе, 3-ноомой номхон
болох үе.

40. 4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг
o Нохой галзуурсан анхны шинж тэмдэг бол хэвийн
байдал нь өөрчлөгдөнө. Хэт зөөлөн зантай болж
эрхлэх, эсвэл ганцаараа байхыг оролдох, нэрээр
нь дуудахад дуулгаваргүй болох зэрэг шинж
илэрнэ. Мөн тогтворгүйтэж их цочимтгой болно.
Энэ үед халдвар орсон биеийн шарх загатнаж
эхэлнэ.
o Нохой ямар нэг шалтгаан гараагүй байхад хуцах,
амнаас нь шүлс гоожих, юм үмхэлж зуух
байдалтай болно. Өвчний явц 2-3 хоног
үргэлжилсний дараа улам хүндэрч 2-р үед
шилжинэ. Энэ үеэс дайрч довтлох үе ирнэ. Зан
байдал нь эрс ширүүн болно. Газар ухах, юм
хазах, орон байраа орхин хандсан зүг рүүгээ
тэнэдэг. Ийм үедээ нохой юмнаас айхаа больж
хүн, мал руу дайрдаг.

41. o Галзуугийн шинж тэмдэг илрэх дундаж
хугацаа 6-8 хоног байна.
o Бас галзуугийн хэв шинжит бус хэлбэр гэж
байдаг. Ийм үед булчин мах хатанхайрч
эцэж турах шинжээр илрэх ба тод шинж
тэмдэггүй боловч хурц явцтай байдаг.
o Хөнгөн хэлбэрийн галзуугийн үед хөгжлийн
2-р үед өвчлөлт зогсдог. Шинж тэмдэг нь
арилан эдгэрэх төлөв орж байснаа дахин
өвчлөх тохиолдол ажиглагдана.
o Муур галзуурвал нохойноос илүү догшин
ширүүн болж хүн болон бусад юмруу
дайрч үсчин халдвар тараах аюултай.
4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг үргэлжлэл

42. 4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг үргэлжлэл
o Биеийн халуун бага зэрэг нэмэгдэнэ.
Уяатай нохой бол уяагаа хазах, хөрвөөх,
улих шинж үзүүлнэ. Галзуурсан нохойн
өвчний явц улам хүндэрч таталдаж унах,
саа тусах шинж илэрнэ. Саа тусах нь
хөлний булчин, залгиур хоолой,
төвөнхийн булчингаас эхэлнэ. Нүд нь
солиртож, доод эрүү, хэл нь унжиж, шүлс
нь гоожно.
o Өвчний хөгжлийн сүүлийн шатанд ноомой
номхон байдал илэрч саагийн улмаас
нохой босож чадахгүй болно.Ноомой
байдал улам гүнзгийрч өвчний төгсгөл рүү
биеийн халуун эрс буурна.

43. 4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг үргэлжлэл
o Галзуурсан үхэр хүн мал амьтан руу дайрч мөргөхийг оролдоно. Булчин мах нь
таталдаж, их хэмжээний шүлс гоожуулах, ойр ойрхон шээх шинж үзүүлнэ.
Мэдрэлийн саажилт явагдаж урд хоёр хөлөөрөө самрах, амаа ангайлган хэлээ
унжуулж, шүлс нь гоожих шинж илэрсээр 1-2 хононо. Үхэр галзуурсан үед хойт 2
хөл саажих нь элбэг ажиглагдана.
o Хонь галзуурсан үед үхрийнхтэй адил шинж тэмдэг үзүүлнэ. Шинж тэмдэг нь 5-7
хоног үргэлжлэнэ. Галзуурсан хонь юм мөргөх, урд хөлөөрөө газар самардах,
шүлсээ гоожуулж гөлрөн зогсох бэлгийн сэрэл нь ихдэх шинж илэрч мэдрэлийн
саажилт түргэн явагдах онцлогтой. Хонины галзуугийн онцлог нь хүн рүү урд
хөлөөрөө мөлхөн ойртохыг оролдох, эрүүл хонь, хуцруу дайрч довтлох нь элбэг
байна.
o Адуу галзуурвал хандсан зүгрүүгээ давхина. Хүн мал руу дайрч учир зүггүй
янцгаана. Биеийнхээ шархадсан газрыг маажихыг оролдох, шүлс нь гоожиж элдэв
юм хазлах, хоолой нь сөөнгөтөх ба улмаар бүх бие нь саажиж үхдэг байна.
o Гахай , тэмээний галзуу ихэвчлэн хүнд догшин хэлбэрээр явагдана.

44. 5. Бие бүтцийн эмгэгт өөрчлөлт
o Галзуурч үхсэн нохойны хүүр их туранхай байна. Толгойн үс, хүзүү,
цээж, урд хөл нь шүлсэнд норсноос хойтон байдаг.
o Амны хөндийн салст бүрхүүл улайж шархалсан, уралцаж арьсаа
гэмтээсэн байх нь элбэг. Арьсны дорхи эслэг, булчингийн эд
хуурайшна. Дотор эрхтэн улайж жижиг жижиг цус харвасан байхын
гадна цуллагийн эрхтэнд сөнөрөх процесс ажиглагдана.
o Ходоод нь хоосон байх боловч чулуу, мод зэрэг гаднын биет
хуралдсан байна. Энэ бол галзуу өвчний үед тохиолддог онцлог
шинж юм.
o Ходоодны салст бүрхүүлд цус харваж цус тогтнох процесс
ажиглагдана.
o Уураг тархинд идээгүй хурц үрэвсэл-энцефалит үүссэн байдаг.

45. 6. Оношлогоо, ялган оношлохуй
Галзуугийн онош тогтоох аргыг өвөрмөц, өвөрмөц бус гэж хуваана.
o Өвөрмөц бус аргад эпизоотологийн хүчин зүйлс, эмгэгт анатомийн өөрчлөлт,
цагаан хулгана, туулайд биосорил тавих зэрэг болно.
o Өвөрмөц аргад иммунолюминесцентийн аргаас гадна НТУ, үүсгэгчийг бусад
вирусээс ялгахын тулд өвөрмөц эсрэгтөрөгчтэй саармагжуулах аргууд орно.
o Нохойн чөдөр, саат галзууг мэдрэлийн хэлбэрийн гударгаас, үхрийн галзууг
үхрийн хорт салст халуурлаас, адууны галзууг мэдрэлийн халдварт бусад
өвчнүүдээс ялган таних шаардлагатай.
o Галзуу өвчин аяндаа гардаггүй. Галзуу өвчтэй мал амьтан, араатнаар дамжин
хүн, малд галзуу гардаг гэдгийг онцлон анхаарвал зохино.
o Нөгөө талаар халдвар судлал ба өвчний шинж тэмдэг, лабораторийн
шинжилгээний дүнгээр галзуутай зарим шинж тэмдгээр төсөөтэй Ауескийн өвчин
гэх мэт өөр төрлийн халдварт өвчнүүдээс ялгаварлан таних хэрэгтэй.

46. 7. Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт
o Галзуу өвчнийг эмчлэх арга одоогоор боловсрогдоогүй бөгөөд өвчтэй
мал амьтдыг алж устгах заавартай.
o Галзуугаас сэргийлхийн тулд улс орнууд янз бүрийн вакцин тарилга
бэлтгэж ашигласаар байна.
o Манай оронд мал, амьтнаа галзуу өвчнөөс сэргийлэх эсийн өсгөвөрт
вирус вакцин хэрэглэдэг.
o Уг вакцин нь галзуугийн ондоошуулсан “ЭРА” омгийг гахайн торойн
бөөрний эсийн анхдагч өсгөвөрт үржүүлж хамгаалах орчинтой хольж
лиофил аргаар хатаасан цагаан шаргалдуу өнгөтэй хуурай бэлдмэл юм.

47. o Вакциныг зөвхөн эрүүл мал, амьтныг тарьж дархлаажуулна. Вакцин
таригдсан мал, амьтанд 3-4 долоо хоногийн дараа идэвхт дархлаа тогтож
үхэрт 2, адуу, хонь, ямаанд 1, нохой, мууранд 2 жил хадгалагдана.
o Вакцин таригдсан эхээс төрсөн төл эхний 4 сар дархлаатай байна.
Иймээс төлийг 4-6 сар, муур, нохойн зулзагыг 3-4 сар болмогц тарьж
сэргийлнэ.
o Вакциныг тарихдаа үйлдвэрлэгчээс өгсөн зааварыг чанд мөрдөх ёстой.
o Бас галзуугийн вирусээр хэт дархлагдсан ийлдсийг өвчин гарсан нутаг,
бэлчээрийн мал амьтанд идэвхгүй дархлаа тогтоох зорилгоор тарьж
хэрэглэнэ.
o Үүнээс гадна вакцин, ийлдэс 2-ыг хослуулан хэрэглэх удаа ч бий.
7. Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт

48. Ашигласан мэдээллийн эх сурвалж
1. Под редакцией проф. А.А. Конопаткина Эпизоотология и инфекционные
болезни сельскохозяйственных животных Москва “Колос” 1984;
2. Под редакцией проф. И.А.Бакулова. Руководство по общей эпизоотологии
Москва “Колос” 1979;
3. Б.Яримпил, М.Занаа, Г.Цэвэгмэд Мал, амьтны халдварт өвчин судлал.
Улаанбаатар 1988;
4. Г.Цэвэгмэд Мал, амьтны халдварт тахал өвчин Улаанбаатар. 2000;
5. А.Хөхөө. Мал, амьтны халдварт өвчин Улаанбаатар 2015;
6. Мал эмнэлгийн холбогдолтой журам, заавруудын эмхэтгэл. Улаанбаатар 2012;
7. Pedro N. Acha Boris Szyfres Zoonoses and Communicable Diseases Common
to Man and Animals Second Edition Washington, D.C. 20037, U.S.A. 1994.