Мал эмнэлгийн сургуулийн оюутнуудад уншсан лекц

1. Адууны сахуу, хар дэлэн, тэмээний буглаа
Лекц № 14. Багш: Нанцагийн Батсуурь Мал эмнэлгийн ухааны доктор

2. Дэд сэдэв:
1.Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог
2.Үүсгэгч, түүний онцлог
3.Өвчний эмгэг жамын хөгжил
4.Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг
5.Бие бүтцийн эмгэгт өөрчлөлт
6.Оношлогоо, ялган оношлохуй
7.Урьдчилан сэргийлэх болон эмчлэх арга
8.Өвчний халдвартай тэмцэх, устгах арга хэмжээ

3. Адууны сахуу
Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог
◦ Сахуу өвчнөөр унага, даага, бага насны адуу өвчлөх бөгөөд
хамрын хөндий, төвөнхийн салст бүрхүүл үрэвсэх, эрүүний доод
тунгалагийн булчирхайд идээт буглаа үүсэж халуурах эмнэл зүйн
шинж тэмдэгээр илрэн гардаг хурц хавьтал халдварт өвчин.

4. Үүсгэгч, түүний онцлог
◦ Бөмбөлөг, гинжин хэлбэрт бактерийн бүлэгт багтах кокк болох
Streptoccus equi сахууг үүсгэдэг байна.
◦ Сахуугийн стрептококк хөдөлгөөнгүй бөгөөд үр бүрээс үүсгэдэггүй,
аналин булгуудаар хялбар будагдана. Сахуугийн стрептококк 0.4- 1
микрон хэмжээтэй бөгөөд үүсгэгчийг өсгөвөрлөхөд МПА,МПШ зэрэг
энгийн тэжээлт орчин ашиглана.
◦ Үүсгэгч нь гадаад орчин, физик, химийн хүчин зүйлд нилээд тэсвэртэй.
Сахуутсан адууны хамрын идээт гоождос, эрүүний доод булчирхайн
идээт буглаанд 5-6 сар, лиофилийн аргаар хатаавал 20 жил, хашаа,
хороо зэрэгт 10 сар, наалдаж хатсан цус, идээ бээрэнд 1 жилээс
доошгүй хугацаагаар хадгалагддаг.
◦ Химийн бодисуудаас хүхрийн хүчил, сульма, карболын хүчил, лизолын
уусмалаар үйлчлүүлэхэд 15-20 минутын дараа устана.

5. Эмгэг жамын хөгжил
◦ Streptoccus equi хамрын хөндийн салст бүрхүүлээс тунгалгийн судсаар дамжин
эрүүний доод булчирхайд хүрч байрлана.Тэнд өсөж үржин ялгаруулсан
хорынхоо нөлөөгөөр салст бүрхүүлүүдэд сахуулайт, дараа нь идээт үрэвсэлт
үүсгэнэ.
◦ Халдварласан боловч адууны биеийн эсэргүүцэл сайн, үүсгэгчийн хоруу чанар
сул бол үрэвсэлтийн жижиг голомтууд үүсэж, эдгээр нь цааш нийлж идээт
буглаа үүсэхийн хамт тунгалагийн зангилаануудын эд, эсүүд задралд ордог
байна.
◦ Хэрэв нянгийн үржилт түргэсэж ялгаруулсан хор биеэр түргэн тархвал БМБ-ын
бодис солилцоо хямарч адуунд өвчлөлийн ерөнхий шинж илэрнэ.
◦ Хэрэв сул дорой мал өвчилбөл бусад гадна дотор эрхтэнүүдэд үсэрхийлэлт
өгнө. БМБ-ыг бүхэлд нь хамарсан идээт үжилт үрэвсэл үүснэ.

6. ◦ Сахуугаар 4-5 сартай унаганаас 5 хүртэл насны адуу өвчлөх бөгөөд
5-аас дээш насны адуу өвчлөх нь ховор байдаг.
◦ Мөн өвс идэж, ус уух болоогүй зөвхөн эхийн сүүгээр амьдарч байгаа
нялх унага өвчлөхгүй иммунобиологийн өвөрмөц онцлогтой байна.
◦ Малын БМБ суларч турж эцэх явдал сахуугийн тархалтанд хүчтэй
нөлөөлөх ба ялангуяа зун намрын цагт олон хоногоор үргэлжилсэн
халуун болох, хүйтэн бороо, эсвэл гэнт хүйтэрч бэлчээрийн өвс
ургамал хатаж гандах зэрэг хүчин зүйлүүд сахуугийн гаралтад дэм
үзүүлдэг байна.
Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг

7. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг үргэлжлэл
◦ Нууц хугацаа 4-8 хоног. Өвчилсөн мал 40-41 хэм халуурч, зовиуртай
ханиалгах ба хамраас өтгөн салсархаг ногоон идээ гоожно.
◦ Эрүүний доод булчирхай хатуурч хавдах ба барихад халуун
эмзэглэлтэй болно. Дараа нь хавдар тарж төвөнх багалзуурыг
хамрахын зэрэгцээ уруул, шанаа, өвчүү, хоолойд хүрснээс мал
толгойгоо өндийлгөж чадахгүйд хүрнэ.
◦ Хэд хоногийн дараа хавдар зөөлөрч зарим хэсэгтээ нимгэрч
хуруугаар дарахад бэмбэлзэнэ. Энэ бол их хэмжээний идээт буглаа
үүссэний шинж юм. Удалгүй тэр хэсгийн арьс нимгэрч цоорон
зууралдсан өтгөн идээ гоожно.

8. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг үргэлжлэл
◦ Идээт буглаа хагарсны дараа малын биеийн байдал сэргэнэ. Зарим мал эдгэрэх
үедээ олон дахин шээнэ. Энэ үед шанаа,ам хамар,хүзүү орчимд улаан өнгөтэй
толбууд гарч болзошгүй. Хүнд хэлбэрийн өвчлөлийн үед биеийн бусад хэсгийн
булчирхайнууд үрэвсэж болно.
◦ Зарим малын өвдөг, бэрэвхий, борвийн үе хавддаг. Багалзуурын булчирхай
дотогш хагарснаас уушиг, цагаан мөгөөрсөн хоолойгоор бохир идээ орж уушиг
мөгөөрсөн хоолойн үрэвсэл хатгалгаа хам цээжний гялтан үрэвсэнэ. Өвчний
явцад сахуугийн эмгэг өөрчлөлт дотор эрхтэн болоод тархинд үсэрхийлбэл
өвчилсөн мал богино хугацаанд үхнэ. Сахуугаар мал үхэх гол шалтгаан нь бүх
биед тархсан идээт үрэвсэл юм.
◦ Унаганы өвчлөл даага шүдлэнгийнхээс ямагт хүнд явагддаг. Өвчилсөн зарим
малд удаан хугацаагаар төвөнх, хэл, түүний булчин, багалзуурын мэдрэлийн
төгсгөлүүд гэмтэж саажсан мэт болох ба тархинд идээт буглаа үүссэнээс дүлий
дүймэг, сул дорой болж алхах гишгэх хөдөлгөөн өөрчлөгдөх хүндрэлүүд гарна.

9. Бие бүтцийн эмгэгт өөрчлөлт
◦ Сахуугаар өвчилж үхсэн малын хамрын хөндий, төвөнхийн салст
бүрхүүлүүд хүчтэй улайж үрэвссэн, хавдаж бэмбийсэн байх бөгөөд
эдгээр эрхтэнүүдэд зууралдсан цусархаг шингэн нэвчин, цус харвалт
болсон, хэл үрэвсэж томорсон зэрэг өөрчлөлт ажиглагдана.
◦ Хүзүү хоолой, эрүүний доод булчирхайнуудад идээт голомтууд бий болж
хавдсан байх ба хавдрын хэмжээ самрын боргоцойноос хүүхдийн
толгойн хэртэй болж томорсон байна.
◦ Зарим малын үе мөч, дэлэнд идээт голомт илэрнэ. Үнхэлцэг, хэвлийн
хөндий болон гэдэсний салст бүрхүүлд цус нэвчсэн, цээжний хөндийд их
хэмжээний шингэн хуралдсан байна.

10. Оношлогоо, ялган оношлохуй
◦ Сахуу өвчний оношийг эпизоотологийн судалгааны дүн, эмнэл зүйн
шинж тэмдэг, эрхтэний эмгэг өөрчлөлтөд үндэслэн оношлох боловч
бактери судлалын шинжилгээ шийдвэрлэх ач холбогдолтой.
◦ Сахуутсан малын шинж тэмдэг нилээд өвөрмөц боловч цээжний
хавьтал халдвар, халдварт ханиад өвчинд мөн адил шинж илэрдэг.
◦ Сахуугаар өвчилж эхлэх үеийн зарим шинж тэмдэг ямын шинж
тэмдэгтэй маш ойролцоо үзэгдэнэ.
◦ Сахууг ям, халдварт ханиад, хулгана яр өвчнүүдээс ялган оношлох
шаардлагатай.

11. Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт
◦ Сахуутсан малыг дулаан байранд байлгаж нялх ногоо, зөөлөн өвс тэжээл өгч
бүлээн усаар услана. Хагд өвс, хүйтэн ус өгөхийг хориглоно.
◦ Сахуугийн эмчилгээг бүх биеийг засан сайжруулах ба хэсэг газрын гэж 2
хуваана.
◦ Хагараагүй идээг ариун нөхцөлд мэс заслын аргаар хагалж идээг
гадагшлуулна. Амьсгалын зам хаагдах аюулаас сэргийлж трахеотоми тавьж
болно. Шархыг ариутгалын бодисоор угааж эмийн эмчлгээг 14-20 хоногийн
турш хийхэд үр дүн сайтай.
◦ Сахуугийн антивирусыг хүзүүний арьсан дор тарих ба энэ эмчилгээг 3-4 удаа
давтан хийвэл зохино. Антивирус тарьсан газар 1-2 хоногийн турш хавдар үүсч
бага зэрэг халуурах боловч 2-5 хоногийн дараа хавдар арилна. Хавдар
арилсны дараа 3-4 хоноод давтан тарилгыг хийнэ.
◦ Сахуугаас урьдчилан сэргийлэх вакцин одоогоор боловсрогдоогүй байна.

12. Хонины дэлэнгийн халдварт үрэвсэл (хар дэлэн)
1. Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог
◦ Хонины дэлэнгийн халдварт үрэвсэлт өвчин нь сүүний булчирхай,
дэлэнгийн цуллагт үжилт үрэвсэл үүсгэж энзоот хэлбэрээр илрэн
гардаг хурц халдварт өвчин юм.
◦ Манай оронд хонины дэлэнгийн халдварт үрэвсэлт өвчнийг “хар
дэлэн” зарим нутагт “дэлэн айх” гэж эртнээс нэрлэж байжээ.

13. 2. Үүсгэгч, түүний онцлог
Дэлэнгийн халдварт үрэвсэлт өвчний үүсгэгчийг 2 хэсэгт хуваадаг.
◦ 1-рт Micrococcus mastitis gangrenosae ovis орно. Энэ нь 0.5-2 микрон
өргөн, үр, бүрээс үүсгэдэггүй, хөдөлгөөнгүй нян. Агаартан, агааргүйтэн
орчнуудын алинд ч ургах ба Грам- сөрөг будагдана. Өвчтэй малын
дэлэнгийн шүүснээс түрхэц бэлтгэж харахад ганцаараа, хосоороо
заримдаа дөрвөөрөө багсарч байрласан үзэгдэнэ.
◦ 2-рт Bact.mastitis ovis – богинохон нарийхан савханцар орох бөгөөд 1-2
микрон урт, 0.5 микрон өргөнтэй. Мөн Грам сөрөг будагдахын зэрэгцээ үр,
бүрээс үүсгэхгүй.
◦ Дэлэнгийн халдварт үрэвсэл үүсгэгч нь гадаад орчинд нилээд тэсвэртэй.

14. 3. Өвчний эмгэг жамын хөгжил
◦ Өвчин үүсгэгч нь эрүүл хонины дэлэнгийн сүвээр дэлэнгийн цуллагт
нэвтрэн орж сүүний булчирхайд өсч үржих бөгөөд тэндээ үхжил үүсгэнэ.
◦ Үүний улмаас дэлэнгийн хэвийн физиологи ажиллагаа алдагдаж, дэлэн
гэмтэлд автагдана.
◦ Халдвар цусаар дамжин тархаж, халуурах, зүрхний цохилт түргэсэх
шинж илэрч өвчтэй мал сул дорой болно.
◦ Энэ үед цагаан эс олширч гаммаглобулины хэмжээ ихэсдэг байна.
◦ Зарим тохиолдолд өвчтэй хонины үс унана. Үүнийг нянгийн ялгаруулсан
хорын нөлөөгөөр арьсны бодисын солилцоо хямарснаар тайлбарлана.

15. o Энэ өвчин нарийн, нарийвтар ноост хонь үржүүлдэг улсад бусад
орноос илүү тархан дэлгэрсэн. Анх хургалж байгаа зусаг хонь
хургалсныхаа дараа 2-3 долоо хоногийн дотор өвчилнө. Хээлтэй буюу
сувай хонь өвчлөх нь ховор байдаг.
o Өвчтэй малын дэлэнгийн цуллагт ондоошилт явагдаж уураг сүүгээ
бүрэн татдаг учраас ингэж өвчилсөн хонийг цаашид үржилд ашиглах
боломжгүй болдог.
o Цаг хугацаа алдалгүй эрчимт эмчилгээ хийхгүй бол 90-100% үхэлд
хүрч эдийн засгийн ихээхэн хохирол учруулдаг өвчин юм.
o Өвчний нууц хугацаа богино. 10-14 цагаас 1-2 өдөр болно. Өвчилсөн
малын халуун 41 хэмд хүрч, амьсгал, судасны лугшилт түргэсч, өвс
уснаас гарах бөгөөд хамар нь хавчийн нүд нь улайна.
4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг

16. 4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг
◦ Дэлэнг барьж үзэхэд халуурч хавдсан байхын дээр маш их эмзэглэнэ.
Хэд хоногийн дараа хавдар томорч гуяны дотор тал, өвчүү хүртэл
тархдаг. Дэлэнгийн хавдсан хэсэгт толбо гарна.
◦ Ийм хонь ширгэхийн чацуу хөхний сүвээр шаравтар өнгөтэй,
зууралдсан ширхэгт шингэн гоожиж энэ нь цустай, аажмаар өмхий
үнэртэй болж барьж үзэхэд хөрч хүйтэн болсон байна. Энэ нь дэлэнд
үхжилт үрэвсэл явагдсаны шинж бөгөөд уг хонь 2-4 хоногийн дараа
үхнэ.
◦ Bact.mastitis ovis – оор өвчилсөн хонинд үхжилт үрэвсэл явагдахгүй,
идээт буглаа абсцесс явагдана. Өвчилсөн хонь эдгэрвэл сүүгээ
бүрмөсөн татаж ширгэнэ. Эхээс халдварласан хурга уушигны хурц
үрэвслээр өвчилнө.

17. 5. Бие бүтцийн эмгэгт өөрчлөлт
◦ Хурц хэлбэрээр өвчилж үхсэн хонины дэлэнг лав зүсэхэд хар хүрэн
өнгөтэй, сийрч бутарсан үхжилт үрэвсэл илэрч зарим хэсэгтээ хий
дүүрч уулинхайтсан байна.
◦ Ийм дэлэнг өнгөц зүсвэл хийн бөмбөлөгтэй, өмхий үнэр бүхий шингэн
гоожно.
◦ Хөхний сүвний салст бүрхүүлд цэг маягийн цус харвалт үзэгдэнэ.
Үнхэлцэг, уушиг, зүрхний булчинд цус харвасан байна. Уушигны зарим
хэсэгт элэгшилт явагдаж тунгалагийн булчирхай томорч зуурсан гурил
шиг цуллагтай болсон байна.
◦ Ужиг хэлбэрийн үед дэлэн, уушиг, үе мөч, элгэнд зууралдсан тунгалаг
шар ногоон шингэнтэй идээт, бүрээст голомтууд илрэнэ.

18. 6. Оношлогоо, ялган оношлохуй
◦ Энэ өвчний оношийг эмнэл зүй, эпизоотологийн судалгаа болон
эмгэгтэй дэлэнгийн сүүнд хийсэн бактер судлалын
шинжилгээгээр тогтооно.
◦ Лабораторийн шинжилгээнд дэлэнгээс шүүрч байгаа идээт
шингэн сүүнээс дээж авч шинжилнэ.
◦ Дэлэнгийн халдварт үрэвсэлтийг сохор доголын үе мөчний
хэлбэрүүдээс ялган оношлох шаардлагатай.

19. 7. Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт
◦ Дэлэнгийн халдварт өвчтэй малын үхэл өндөр учраас цаг алдалгүй
эрт эмчилж эдгэрүүлэх шаардлагатай.
◦ Мэс заслын аргаар эмчлэх явдал төдийлөн сайн үр дүн өгдөггүй
байна. Тиймээс сульфаниламид, антибиотикоор хослон эмчлэх нь
зүйтэй. Хлорт натрийн 5%-ийн уусмалыг судсаар, антибиотикийг
булчинд тарьж мөн хөхөнд антибиотик шахах зэргээр хосолсон
эмчилгээ хийхэд үр дүнтэй байдаг.
◦ Идээт буглаа, үхжилт үүссэн дэлэнг хагалж үхэжсэн эд эсүүдийг авч
антибиотик тарина.

20. 8. Өвчний халдвартай тэмцэх, устгах арга хэмжээ
◦ Уг өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх өвөрмөц эм тарилга одоогоор
байхгүй байна.
◦ Өвчнөөр тайван бус нутгийн малд сэжигтэй тохиолдол илэрвэл бүх
сүрэгт үзлэг хийж өвчтэйг илрүүлж эрүүлээс тусгаарлан яаралтай
эмчилнэ.
◦ Энэ өвчнөөр өвчилж эдгэрсэн мал дахин өвчилдөггүй боловч цаашид
үржилд ашиглах боломжгүй болж заазлагддаг.

21. Тэмээний биеийн янз бүрийн хэсгийн мах, булчинд, тухайлбал
толгой, өгзөг, хааяа цавины орчмын арьсан дор жижиг хатиг гарч,
орны эдүүдэд хавдар үүсгэн загатнах шинж тэмдгээр илэрдэг
өвчин.
Тэмээний буглаа
Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог

22. ◦ Ботго, тором, ингэ голчлон өвчилнө.
◦ Арьсан дор жижиг хатиг гарч хэдэн өдрийн дараа хатигнууд идээлж, 0.5-
1.5 см хэмжээтэй жижиг буглаа үүсгэдэг. Идээт буглаанууд хагарч, өтгөн
цагаан, заримдаа улаан туяатай идээ гоожино. Хатиг, буглаа үүссэн газарт
маш их загатнаа үүсэж, тэжээ хад чулуу, хашааны болон ургаа мод, бут
шөргөөж, арьс үсээ улам гэмтээдэг.
◦ Бугласан тэмээ халуурах, доголох, бэлчихгүй удаан хэвтэх, турж эцэх
шинж тэмдэг ажиглагдана.
◦ Тэмээний толгойн ар дагзанд буглаа үүссэн тохиолдолд цагаан толгойтой
юм шиг харагддаг. Энэ шинж тэмдэгээр нь казакууд “ак-бас” цагаан
толгой гэж нэрлэдэг байна.
◦ Буглаа үүссэн газарт үс нь барьцалдан наалдаж, дараа нь арьсан дээр
зузаан хана бүхий тав үүсдэг.
Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг

23. ◦ Эпизоотологийн судалгааны дүн, эмнэл зүйн шинж тэмдэг,
лабораторийн шинжилгээний дүнг үндэслэн оношилно.
◦ Хамуу өвчнөөс ялган оношлох шаардлагатай.
Оношлогоо, ялган оношлохуй
Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт
◦ Өвчтэй тэмээг сахуугийн антивирус, мөнгөний иоджуулсан уусмал, зогсоо
өвчнийг эмчлэх дархлаат ийлдсээр эмчлэхэд үр дүнтэй байна.

24. 1. Под редакцией проф А.А. Конопаткина Эпизоотология и инфекционные
болезни сельскохозяйственных животных Москва “Колос” 1984;
2. Под редакцией проф. И.А.Бакулова. Руководство по общей эпизоотологии
Москва “Колос” 1979;
3. Н.Р. Семушкин . Диагностика заболеваний верблюдов. Сельхозгиз - 1958
4. Б.Яримпил, М.Занаа, Г.Цэвэгмэд Мал, амьтны халдварт өвчин судлал.
Улаанбаатар 1988;
5. Г.Цэвэгмэд Мал, амьтны халдварт тахал өвчин Улаанбаатар. 2000;
6. А.Хөхөө. Мал, амьтны халдварт өвчин Улаанбаатар 2015;
7. Мал эмнэлгийн холбогдолтой журам, заавруудын эмхтгэл. Улаанбаатар 2012;
8. Pedro N. Acha Boris Szyfres Zoonoses and Communicable Diseases Common
to Man and Animals Second Edition Washington, D.C. 20037, U.S.A. 1994.
Ашигласан мэдээллийн эх сурвалж