Мал эмнэлгийн сургуулийн оюутнуудад уншсан лекц

1. Ауескийн өвчин, Хорт салст халуурал,
Марекийн өвчин
Лекц № 15. Багш: Нанцагийн Батсуурь Мал эмнэлгийн ухааны доктор

2. Дэд сэдэв
1. Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог
2. Үүсгэгч, түүний онцлог
3. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг
4. Өвчний эмгэг жамын хөгжил
5. Оношлогоо, ялган оношлохуй
6. Бие бүтцийн эмгэгт өөрчлөлт
7. Урьдчилан сэргийлэх болон эмчлэх арга
8. Өвчний халдвартай тэмцэх, устгах арга хэмжээ

3.  Төв мэдрэлийн системийг гэмтээж уушигны үрэвсэл үүсгэн загатнах,
маажуулах шинжээр бүх төрлийн гэрийн тэжээвэр амьтан болон
зэрлэг амьтан өвчлүүлдэг хурц халдварт өвчин.
 Гахайн Ауескийн өвчин нь дэлхийн олон оронд өргөн тархсан байна.
 Үхлийн хувь торойд 90% хүрдэг, гахай тарга хүчээ алдах зэргээс
шалтгаалан эдийн засгийн ихээхэн хор хохирол учруулдаг өвчин юм.
Ауескийн өвчин
Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог

4. Үүсгэгч, түүний онцлог
 Өвчний үүсгэгч нь Herpesviridae язгуур, Varicellavirus-ийн төрөлд
хамаардаг ДНК агуулсан вирус.
 Бөөрөнхий хэлбэртэй, диаметр нь 180-190 нм, Янз бүрийн орны төрөл
бүрийн амьтнаас ялган авсан вирусын эсрэгтөрөгчийн шинж чанар нь
үндсэндээ адилхан.
 Вирус өвчтэй болон дархлаажуулсан амьтны БМБ-д вирус
саармагжуулах, хавсрага холбох, тундасжуулах эсрэгбием үүсгэдэг
учир вирус саармагжуулах, ХХУ, болон РДП урвалаар эсрэг биемийг
илрүүлэх боломжтой.
 Үүсгэгч нь маш тэсвэртэй. Гэвч халдваргүйжүүлэгч бодисыг ердийн
өтгөрүүлэгтэйгээр хэрэглэхэд вирусыг амархан идэвхгүйжүүлж чадна.
Харин антибиотик болон сульфаниламидын бүлгийн эмүүд вируст
үйлчилгээ үзүүлдэггүй байна.

5. Өвчний эмгэг жамын хөгжил
 Вирус организмд амны хөндийн болон амьсгалын дээд замын
салст бүрхүүлээр нэвтрэн орж, ихэвчлэн тархинд хуримтлагдаж
үрждэг бөгөөд идээт бус лимфоцитын энцефалит үүсгэдэг учир
мэдрэлийн хам шинж илэрдэг.
 Вирус арьсаар нэвтрэх үед нэвтэрсэн газартаа хүчтэй үржиж,
цусны химийн бүтэц, Төв мэдрэлийн систем болон арьсан дахь
ацетилхолин, гистамины агууламжийг өөрчилдөг, энэ нь
загатнаа(гиперстезии) үүсэхэд хүргэдэг байна.

6. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг
 Өвчин ихэнхдээ хурц хэлбэрээр илэрдэг. Нууц үе 1-15 хоног.
 8 долоо хоног хүртэл настай торойд Ауескийн өвчин халуурах, тайван бус болох,
сэрэлд орох шинж тэмдгээр илэрнэ. Өвчтэй амьтан эргэлдэх, эсвэл нохой
суудлаар суух, хажуугаараа хэвтэх, сэлэх мэт хөдөлгөөн хийх, хөөстэй шүлс
гарган хүндээр амьсгалах, найтаах, хөл мөч, залгиур, төвөнх нь саажих, таталт
өгөх байдал ажиглагдана. Амьтан 1-2 хоногийн дараа үхнэ.
 Нас гүйцсэн гахай 1-3 хоног ноомойрох, тэжээлийн дуршил алга болох, хатгаа
тусах зэргээр харьцангуй хөнгөн өвчилж өнгөрдөг.
 Үхэр, хонинд биеийн халуун хэвийн хэмжээнд эсвэл бага зэрэг нэмэгдэнэ. Өвчин
1–2 хоног үргэлжилж, атони болох, шүлс гоожих, тэжээлдээ дургүй болох, саам
татрах, толгой, бэлэг эрхтэн, дэлэн хөхний орчим хүчтэй загатнах шинж тэмдэг
дагалдах ба үхлээр төгсөнө.
 Адуунд биеийн халуун ихсэж тэжээлдээ дургүй болох, цангах, хүчтэй загатнах,
тайван бус болох, хэсэг газрын таталт үүсэх, шүлс гоожих шинж ажиглагдана.
Хорт явцтай үед 1-2 хоноод үхнэ. Хөнгөн явтай үед 2-3 хоноод эдгэрнэ.

7. Бие бүтцийн эмгэгт өөрчлөлт
 Арьсан дорхи эслэгт усархаг-цусан хаван бий болно, захын лимфийн
булчирхайнуудад усархаг үрэвсэл үүснэ.
 20-60 хоногийн настай тооройг задлахад: цусархаг шүүрдэст тууралт,
нүдний салст бүрхүүлийн усархаг үрэвсэл, зовхи хавагнасан, залгиур,
төвөнх, чацархайн булчирхайн усархаг үрэвсэл, хурц хэлбэрийн
бронх-пневмони ажиглагддаг.
 Бүх төрлийн амьтны тархины эдэд гистологийн шинжилгээ хийхэд
идээт бус лимфоциторхог тархи-нугасны үрэвслийн шинж тэмдэг
тогтоогддог.

8. Оношлогоо, ялган оношлохуй
 Ауескийн өвчний оношийг эпизоотологийн судалгааны дүн, эмнэл
зүйн шинж тэмдэг, эмгэг анатомын задалгаа, лабораторийн
шинжилгээний дүнг үндэслэн тогтооно.
 Лабораторийн шинжилгээнд тархи, цуллагийн эрхтний дээж,
лимфийн зангилааг илгээнэ. Туулай дээр био сорил тавьж болно.
 Ялган оношлогоо: гахайн сонгомол мялзан, галзуу,
сальмонеллез, Тешений өвчин, хавантах өвчин, стрептококкийн
халдвар, хоолны давсны хордлого, А, Д, витамины дутлаас ялган
оношлох шаардлагатай.
 Адуунд тархи-нугасны үрэвсэл, галзуу, хордлогыг ялган оношилно.

9. Урьдчилан сэргийлэх болон эмчлэх арга
 Эмчилгээ: Эмчилгээний үр дүнтэй арга зүй боловсрогдоогүй.
 Урьдчилан сэргийлэх:
 Дархлаажуулах.
 Өвчтэй, өвчний сэжигтэй малын махаар нохой, муур тэжээхийг
хориглох.
 Малын өвс, тэжээлийг мэрэгчид бохирдуулахаас хамгаалах.
 Мэрэгч устгах ажлыг системтэй авч явуулах зэрэг арга
хэмжээнүүдийг авна.

10.  Үхрийн хорт салст халуурал нь ам, хамар, нүд, тэжээл боловсруулах
эрхтэний салст бүрхүүл ярших, халуурах, мэдрэл сарних шинж тэмдгээр
илэрдэг халдварт өвчин юм.
 Австралиас бусад бүх тивийн олон оронд гарч өвчилсөн үхрийн 30-40%
хорогдож байжээ. Манайд ховор тохиолддог боловч 1960-1968 онд зарим
газар оношлогдсон байна.
 Хорт халуурлаар 1-5 насны үхэр голдуу өвчлөх ба харин 1 хүртэл насны
тугал бараг өвчилдөггүй. Хонь ямаанд шинж тэмдэг илрэхгүй боловч
вирусийг биедээ тээж өвчин дамжуулагч болдог. Гадаадын судлаачдын
тэмдэглэснээр хаана хонь үхэр холилдож байна тэнд энэ өвчин гардаг
гэж бичжээ.
Үхрийн хорт салст халуурал
Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог

11. Үүсгэгч, түүний онцлог
 Үүсгэгч вирус нь герпесвирусын төрөлд багтдаг, эсгүй шингэнд гаднах
бүрхүүлтэйгээ 140-200 нм голчтой ба 100 нм голчтой 2 янзын вирион
илэрдэг байна.
 Энэ вирус нь салхин цэцгийн болон пимомегаловирустэй зарим талаараа
ойролцоо төстэй, цус наалдах чанаргүй юм.
 Өвчтэй малаас цус авч тугал, хонь, туулайг тарихад ямар нэг хугацааны
дараа өвчилдөг. Өвчилснөөс хойш 44 сарын дараа тугалласан үнээнээс
гарсан тугалын бамбай булчирхайнаас хорт салст халуурын вирус олдож
байсныг судлаачид тэмдэглэсэн байна.
 Өвчилж эдгэрсэн үхрийн цусанд 1:6 – 1:160 таньцтай вирус
саармагжуулах эсрэгбием үүсдэг бөгөөд судлаачид хавсрага холбох,
нэвчин тундасжуулах эсрэгбием үүснэ гэж мэдээлж байна.
 Хорт салст халуурын вирусийг тахианы үр хөврөлд цөөн удаа халдаан
зорчуулж болох ба халдаасан өсгөвөр 5-9 хоногийн дараа эмгэгшиж
эхэлнэ.

12. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг
 Өвчний нууц үе 16 хоногоос 10 сар гэсэн их хэлбэлзэлтэй мэдээлэл
байдаг. Нууц үеийн ийм их хэлбэлзэл нь вирусын шинж чанар, тоо
хэмжээ, малын биеийн эсэргүүцэл, орчны нөхцөл зэргээс шалтгаалдаг
байна.
 Өвчний шинж тэмдэг тухай бүр өөр өөрөөр илэрнэ. Хүнд хэлбэр нь
ихэвчлэн үхлээр төгсдөг бол мэдэгдэх төдий өнгөрдөг хөнгөн хэлбэр ч
байна. Өвчин голдуу хавар намар гардаг.
 Манай оронд гарсан нэг тохиолдолд өвчилсөн үхрийн суурьт байсан 30
гаруй хонь ямааг нядалж өөр эрүүл сууриас хонь өгсний дүнд өвчин
дахиж гараагүй бөгөөд уг суурьт байсан жилийн өмнө халуурч хамраас
нь шингэн гоожиж байгаад эдгэрсэн гэсэн нэг хонины цусаар бяруунд
халдвар хийж туршихад 10-14 хоногийн дараа хорт салст халуурлаар
өвчилж үхсэн байна.

13.  Өвчний анхны шинж тэмдэг нь биеийн халуун нэмэгдэж 2-3 дахь өдрөө
41- 42 хэмд хүрнэ. Биеийн гадаргуугийн халуун жигд биш дух, эврийн уг
их халуун байна.
 Хамрын толио халуун, хуурай, үс нь бүрзийсэн, хивэхээ больж их
цангана, өвчтэй үхрийн хүзүү, цээж, гэдэсний булчингууд чичрэн
татганах ба үе мөч нь сулран гуйвна.
 Өвчилсөн эхний өдрөөс эхлэн ам, хамар, нүдний салст бүрхүүл
үрэвсэж цусархан хавдаж яршина.
 Цустай хар чацга алдана. Үхэр маш бэрхшээлтэй босох ба босоо
байхдаа нуруугаа бэгцийлгэх нь гэдэс их өвдөж байгаагийн шинж
болно.
Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг

14. үргэлжлэл
 Нүд үрэвсэж эвэрлэг нь бүрхэгшин цийх ба удахгүй цайж эхэлнэ.Ер нь нүд
үрэвсэх явдал үхрийн хорт халуурлын өвөрмөц, сонгомол шинж бөгөөд
заримдаа эвэрлэг нь цоорч сохорно. Эдгэрэхдээ нүдний гэмтэл нь арилах
буюу ихэнхдээ хараа муутай болж аль нэг эсвэл 2 нүд нь хоюулаа сохорно.
 Ам хамрын хөндийн салс улайж цус шүлс гоожно. Үрэвсэл нь багалзуур,
төвөнх, ходоод, нарийн болон бүдүүн гэдэс, хошногыг хамран салст бүрхүүл
өнгөрөөр хучигдаж зарим хэсэг нь үхжиж мултарч унаад баасаар
гадагшилна.
 Уруулын дотор тал, хэл тагнай, шүдний буйл дээгүүр яршиж үрэвссэн
хэсгүүд бий болж зарим нь ховхрон яр шарх үлдэнэ. Амнаас үхсэн эд эсийн
хольцтой шүлс гоожиж муухай өмхий үнэр гарна. Цустай өмхий чацга
тасралтгүй гоожуулна. Зарим үед мэдрэл сарниж мөөрөх, шүдээ хавирах
шинж ажиглагдана.
 Өвчин ихэвчлэн 3-10 хоног, хурцавтар үед 2-3 долоо хоног үргэлжилж 80-
100% хорогдоно.

15. Бие бүтцийн эмгэгт өөрчлөлт
 Энэ өвчнөөр үхсэн үхрийг задлаж үзэхэд эмгэг өөрчлөлт нь тогтмол
биш байдаг.
 Хүүр туранхай, хөшилттэй, нүдний зовхи улайж хавдсан, нүд нь цийж
цайсан байна. Үхсэн мал маш түргэн хөөж өмхийрнэ.
 Хамрын толь, нүх, уруулын арьсанд үхжил шарх үүссэн байна.
Уруулын дотор тал, хэл, тагнайн хучуур эд үхэжсэн, гэдэс ходоодны
дотор тал сахуулайт үрэвсэл болж гүзээний дотор хананд цус
харвасан, гэдэсний салст бүрхүүл зузаарч өнгөржин олон тооны цус
харвалттай байна.
 Гэдсэнд өнгөр, эдийн тасархай, цусны хольцтой шингэн чацга байх ба
элэг, дэлүү нь өөрчлөлтгүй, харин давсаг, үтрээний дотор цус харвасан
өнгөрөөр хучигдсан байна.

16. Оношлогоо, ялган оношлох,эмчилгээ
 Үхрийн хорт халуурлын оношийг эпизоотологи, шинж тэмдгийн илрэлийг
үндэслэн тогтооно. Юуны өмнө үхрийн мялзан өвчнөөс ялгах нь чухал.
Мялзангийн үед гэдэсний гэмтэл зонхилж харин нүд өвчлөх, мэдрэл
саажих нь ховор байдаг.
 Лабораторийн шинжилгээнд үхрийн бамбай булчирхайн эсийн өсгөвөрт
үржүүлэн өтгөрүүлсэн вирусыг антиген болгон авч хавсрагыг шингэлэх
аргаар ХХУ тавьдаг. Зориуд халдварлуулсан малын цусанд 3 дахь долоо
хоногоос эхлэн эсрэгбием илэрдэг байна.
 Хорт халуурлын дархлаа огт судлагдаагүй бөгөөд энэ өвчний эсрэг амьд
болон сулруулсан вирус вакцин бэлтгэн туршсан бүх оролдлого
амжилтгүй болжээ.
 Мөн энэ өвчнийг эмчлэх өвөрмөц арга өнөөг хүртэл нээгдээгүй байна.
МЭ-ийн практикт өвчний хүнд хөнгөнийг харгалзан шинж тэмдгийн
эмчилгээ хийдэг.

17.  Марекийн өвчин нь шувуунд мэдрэлийн болон тунгалгийн эрхтний эс
эмгэгших, хөдөлгөөний эрхтэн саажих, шинж тэмдгээр илэрдэг хурц
хавьтал халдварт өвчин юм. Уг өвчин шувууны захын болон төв
мэдрэлийн системд үрэвсэл үүсгэх сонгомол хэлбэр ба лимфоцит
эсийн эмгэгшил болох хурц гэсэн хоёр хэлбэрээр илэрдэг.
 Энэ өвчнөөр тахиа, цацагт хяруул, гургуул, бөднө, галуу, хун, ангир
өвчилдөг.
 Харин тагтаа, бор шувуу болон сүүн тэжээлтэн зарим амьтдыг
зориуд халдаахад тэсвэртэй болох нь тогтоогдсон байна. Шувуу нас
ахих тусам өвчлөх нь багасдаг.
 Халдвар нь амьсгалын замаар амархан дамжин халдварладаг ба
өвчлөөд эдгэрсэн, өвчтэй шувуу халдварын эх үүсвэр болно.
Марекийн өвчин
Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог

18. Үүсгэгч, түүний онцлог
 Уг өвчний үүсгэгч герпесвирусын язгуур, В бүлэгт хамааран ДНХ агуулсан вирус
юм. Энэ вирус нь 150-170 нм хэмжээтэй, 192 капсомерээс тогтдог, 6 төрлийн
эсрэгтөрөгчтэй бөгөөд тэдгээрээс А,В,С гэсэн төрлүүд нь эмгэг төрүүлэх
идэвхээр өндөр гэж үздэг. Тэдгээр нь эмгэг төрүүлэх идэвхээрээ харилцан
адилгүй байдаг тул ерөнхийд нь сонгомол ба хурц гэсэн 2 хэлбэрт хуваадаг.
 Тэсвэр – Марекийн үүсгэгч эфирт мэдрэмтгий. Антибиотик, сульфаниламид
энэ вируст үйлчлэхгүй. Өд ба түүний уутанцарт байгаа вирус нь 28-41, 50 хэмд
55 хоног хүртэл идэвхээ хадгална. Өвчтэй шувууны байрны тоосонд байгаа
вирус 40 гаруй хоног идэвхээ хадгална.
 Олон удаа хөлдөөж гэсгээх ба хэт авиагаар 10 минут үйлчлүүлэхэд идэвхээ
хадгалсаар байдаг. Уг вирус нь 40 хэмд 2 долоо хоног, 200-250 хэмд 4 хоног, 370
хэмд 18 цаг, 600 хэмд 10 минут идэвхээ алдахгүй байж чаддаг байна. Шувууны
сангасанд 17 хоног хадгалагдана. Бусад вирусын нэгэн адил хүйтэнд тэсвэртэй
бөгөөд -200 хэмээс – 600 хэмд хэдэн жилээр хадгалагдана.

19. Өвчний эмгэг жамын хөгжил
 Үүсгэгч нь өвчилсөн шувууны цусаар дамжин бүх биед тархаж,
тунгалгийн эрхтэн болон бөөрний суваг, өдний уутанцарт үрждэг.
 Өвчилсөн шувууны цусанд вирус саармагжуулах, нэвчин
тундасжих зэрэг эсрэгбием тогтдог ч насан туршдаа вирус тээгч,
гадагш ялгаруулагч хэвээрээ үлддэг.
 Мөн өвчтэй шувууны амьсгал, тэжээл боловсруулах эрхтэнээс
гарах ялгадас, арьс өднөөс унах хогжруу нь үүсгэгчийг их
хэмжээтэй агуулж байдаг.
 Харин өвчилсөн өндөглөгч шувуу үр удамдаа дархлаа дамжуулдаг
онцлогтой.

20. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг
 Уг өвчнөөр 6-24 долоо хоногийн настай шувуу өвчлөх ба нууц үе нь 3-4
долоо хоног байдаг. Өвчилсөн шувууны үхлийн хувь янз бүр байх бөгөөд
хурц хэлбэрийн үед 70-80%, энгийн үед 10-15% байна.
 Өвчний халдвар нь хурц, нууц, хавдрын гэсэн 3 хэлбэрээр илэрдэг.
Өвчин үүсгэгчийн эмгэг төрүүлэх идэвхээс шалтгаалан хавдрын,
мэдрэлийн, сонгомол хэлбэрийн шинж тэмдэг үзүүлдэг.
 Өвчилсөн шувууны нугасны цагаан эдэд үрэвсэл үүснэ. Тархи нугасны
эд зөөлөрч цус ихэдсэн байна. Өвчний хурц хэлбэрийн үед тунгалгийн
эдүүдэд хавдар үүснэ. Энэ нь хязгаарлагдмал болон нэвчмэл байдалтай
байна.

21.  Хавдсан эд нь томорч цайвар өнгөтэй болдог. Энэ үед шувууны
хэтэвч хатанхайрсан байдаг. Хавдрын үед шувууны өндгөвч, төмсөг,
булчин, арьсанд хавдар үүсэх тохиолдол их .
 Сонгомол хэлбэрийн үед доголно, үе мөч нь саажна. 1-2 сарын
настай бараг бүх дэгдээхэй 5-7 хоногийн дотор өвчилнө. 2-6 долоо
хоногт дотор эрхтэнүүдэд хавдар үүссэний улмаас үхдэг.
 Архаг хэлбэрийн үед “нүдний лейкоз” гэж нэрлэгдэх нүдний
хэлбэрээр өвчилнө. Нүд нь саарал болж гэрэл харж чадахгүй.
Заримдаа арьс гэмтдэг ба үүнийг “арьсны лейкоз “ гэж нэрлэх
явдал байдаг.
Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг

22. Бие бүтцийн эмгэгт өөрчлөлт
 Архаг хэлбэрээр өвчилж үхсэн шувууны мэдрэлийн гол хэсэг нь тухайлбал
хөлийн мэдрэлийн судас бүдүүрсэн, дотор эрхтэнүүд хавагнасан байх ба
өндгөвч, төмсөг нь эмгэгшсэн байх нь илүүтэй ажиглагдана.
 Хурц хэлбэрээр өвчилж үхсэн шувууны дотор эрхтэн, арьс, булчин, төвийн
болон захын мэдрэлийн эрхтэнд янз бүрийн эмгэг ихээр үүссэн байна.
 Аарцаг, гуя, нурууны мэдрэлийн судсууд томордог.
 Энэ өвчнөөр өвчилж үхсэн шувууны элэг, дэлүү, бөөр томорч гадаргуу нь
барзгар болж өнгө нь өөрчлөгддөг. Ходоод, гэдэс, чацархайд нь цайвар
зангилаанууд үүснэ.
 Сонгомол хэлбэрийн үед тархи нугас нь цусархаг, цус харвасан, хавдсан
байх ба өндгөвч, төмсгөнд хавдар үүсдэг байна.

23. Оношлогоо, ялган оношлохуй
 Шувууны Марекийн өвчнийг тархвар зүйн байдал, эмнэл зүйн шинж тэмдэг,
эмгэг бие бүтцийн хувиралтыг үндэслэн урьдчилсан онош тавьж болно. Гэвч
лабораторийн шинжилгээ хийж үүсгэгчийг гарган авах буюу ийлдэс судлалын
шинжилгээний янз бүрийн аргаар эсрэгтөрөгч ба эсрэгбием илрүүлж оношийг
баталгаажуулах шаардлагатай.
 Лабораторийн шинжилгээнд өвчилсөн ба үхсэн шувуунаас бүтэн хүүр, эсвэл
бүлэгнээгүй цус, элэг, дэлүү, тунгалагийн зангилаа зэргээс дээж авч явуулна.
 Үүсгэгчийг нэг хоногийн настай дэгдээхэй болон тахианы үр хөврөлд халдаах,
эсийн өсгөвөрт зорчуулах аргуудаар гарган авч болно.
 Ийлдэс судлалын аргуудаас хамгийн түргэн оношлох арга нь дархан
туяаруулах бичил харуурын арга юм. Мөн НТУ ашиглаж болно. Орчин үед
Марекийн ДНХ илрүүлэх ПГУ ашиглаж байна. Марекийн өвчинг шувууны
лейкоз, Ньюкасл, томуу, листериоз зэрэг адил төстэй өвчнөөс ялган оношлох
хэрэгтэй.

24. Эмчлэх, өвчний халдвартай тэмцэх арга хэмжээ
 Энэ өвчнийг эмчлэх арга одоогоор нээгдээгүй байна.
 Марекийн өвчнөөс сэргийлэх зорилгоор орчин үед хэд хэдэн төрлийн
вакцин зохион бүтээж хэрэглэж байна. Эдгээрээс 3 нь амьд, 2 нь
идэвхгүйжүүлсэн вакцин юм.
 Энэ өвчнөөс сэргийлэх гол арга нь гаднаас үржлийн өндөг ба
дэгдээхэйг эрүүл аж ахуйгаас оруулж ирэхэд онцгой анхаарах хэрэгтэй.
Түүнчлэн аж ахуйд АЦ, эрүүл ахуйн дэглэмийг маш сайн мөрдөж
ажиллах нь чухал.
 Тухайн аж ахуйн шувууны 10% хүртэл өвчилсөн тохиолдолд бүх шувууг
нядлан устгаж, шувууны байранд ариутгал халдваргүйжүүлэлт
хийснээс хойш 1 сарын дараа дахин өндөг дэгдээхэй авч аж ахуйгаа
сэргээж болно.

25. Ашигласан мэдээллийн эх сурвалж
1. Под редакцией проф. А.А. Конопаткина Эпизоотология и инфекционные
болезни сельскохозяйственных животных Москва “Колос” 1984;
2. Под редакцией проф. И.А.Бакулова. Руководство по общей эпизоотологии
Москва “Колос” 1979;
3. Б.Яримпил, М.Занаа, Г.Цэвэгмэд Мал, амьтны халдварт өвчин судлал.
Улаанбаатар 1988;
4. Г.Цэвэгмэд Мал, амьтны халдварт тахал өвчин Улаанбаатар. 2000;
5. А.Хөхөө. Мал, амьтны халдварт өвчин Улаанбаатар 2015;
6. Мал эмнэлгийн холбогдолтой журам, заавруудын эмхэтгэл. Улаанбаатар 2012;
7. Pedro N. Acha Boris Szyfres Zoonoses and Communicable Diseases Common
to Man and Animals Second Edition Washington, D.C. 20037, U.S.A. 1994.