Үндсэн ойлголтууд

1. СЭДЭВ 12. ХАЛДВАРТ ӨВЧНИЙ ХУВЬСАХ
ХӨГЖИЛ ДЭХ ЭКОЛОГИЙН ХАНДЛАГА
(Ерөнхий төлөв байдал, үндсэн ойлголтууд)

2. ХАЛДВАРТ ӨВЧНИЙ ХУВЬСАХ ХӨГЖИЛ
• Ерөнхий ойлголт,
• Халварт өвчний хувьсал дахь экологич
хандлага

3. ХУВЬСАЛ ГЭЖ ЮУ ВЭ
Янз бүрийн шалтгаанаар амьд биеийн генийн төвшинд гарсан
өөрчлөлт байгалийн шалгаралд ивээгдвэл тухайн бүлэг
амьтан хувьсан хөгждөг амьд байгалийн ерөнхий зүй
тогтолын онолыг эволюци буюу хувьсал гэнэ.
• Удамших хувьсал-генотипээр тодорхойлогдож үеэс үед дамжина.
• Удамшлын бус хувьсал буюу модификаци-фенотипээр илэрдэг,
орчны нөлөөнөөс шалтгаалдаг гадна талын ялгаа юм.

4. ХУВЬСАХ ХӨГЖИЛ БУЮУ ЭВОЛЮЦИ
Эволюцийг үйлчилж буй цаг хугацаа, авч үзэж байгаа цар хүрээнээс
хамааруулан макроэволюци, микроэволюци гэж хувааж үздэг:
• Шинэ зүйл үүсэн бүрэлдэхэд хүргэдэг популяцийн генетик, экологийн эргэлт
буцалтгүй өөрчлөлтийн тухай ойлголтыг микроэволюци гэдэг.
• Харин макро эволюци нь зүйлээс дээшхи, баг, овог, төрөл гэх мэт ангилал зүйн
нэгжүүдийн үүсэл, хөгжил, өөрчлөлттэй холбоотой эволюцийн үйл явц юм.
Биологийн эволюци нь нийгмийн эволюцээс дараах 3 шинжээрээ
ялгаатай. Үүнд:
Эргэлт буцалтгүй процесс
Биологийн ашигтай шинжийн өөрчлөлт
Залгамж удамшилд үндсэлдэг.

5. БИЧИЛ БИЕТНИЙ ХУВЬСАХ ХӨГЖИЛ
Үүсгэгч:
Прототроф Метатроф Гетеротроф
Гадаад орчин
Гадаад орчин +
организм Организм

6. ПРОТОТРОФ БИЧИЛ БИЕТНҮҮД
• Органик бус зүйлсээр
хооллож
• гадаад орчинд чөлөөт
байдлаар үржиж амьдардаг.
• Мутулист амьдралтай.
Бүх бичил биетнүүд
эхний үед прототроф
буюу энгийн органик
бус нэгдлүүдээс хоол
тэжээлээ авч
амьдардаг байсан.

7. МЕТАТРОФ БИЧИЛ БИЕТНҮҮД
• Органик гаралтай зүйлсээр хооллодог.
• Гадаад орчинд болон амьд бие махбодын дотор амьдарч, үржиж,
хөгждөг.
• Эдгээрийн зарим хэсэг нь паразит хэлбэрийн амьдрал (болзолт
эмгэг төрүүлэгч)-д шилжин орсон.
• Тийм болохоор тэдгээрийг заримдаг паразит хэмээн нэрлэдэг.
• Дотор нь сапрофит, хагас сапрофит, паратроф гэсэн дэд
хэсгүүдэд ангилдаг.

8. ГЕТЕРОТРОФ БИЧИЛ БИЕТНҮҮД
• Амьд амьтны шүүс, эдээр
хооллож, зөвхөн эзэн амьтныхаа
эд, эсийн дортор үржиж
амьдардаг жинхэнэ паразитууд.
• Вирус, хламид, риккетсүүд,
микопламз, зарим бактерийн
төлөөлөгч энэ бүлэгт
хамаарагддаг.
• Хувьсах хөгжлийн 3 дахь шатанд
гетеротроф нянгууд үүсэн бий
болжээ.
• Эдгээр нянгууд амьдралын сапрофит
хэлбэрээ бүрэн алдсан байна. Энэ
бүлгийн нянгуудыг туйлбартай
паразитууд гэж нэрлэдэг.
• Ийм байдлаар халдварт өвчин
үүсэхэд жинхэнэ туйлбартай паразит
нянгуудаас гадна болзолт эмгэг
төрүүлэгчид, зарим тохиолдолд
сапрофит нянгууд ч оролцдог байна.

9. БИЧИЛ БИЕТНИЙ ХУВЬСАХ ХӨГЖЛИЙГ
ТОДОРХОЙЛОГЧ ЗҮЙЛС
• Патогенность- микробын генотип түүнийг хянаж байдаг. Үүний
хүчинд бичил биетнүүд эзэн амьтны бие махбодын үйл ажиллагаанд
нөлөөлж, эд, эсийн дотор дотор үржиж, тархаж, тэсэн үлдэж байдаг.
• Бичил биетний эмгэг төрүүлэх чанар тодорхой нөхцлүүдтэй
холбоотой байна.
• Өвчний үүсгэгч бүрт өөрийн гэсэн халдварын хүрээ (спектр) байдаг
бөгөөд тэр хүрээнд халдварын процесс үүсгэх чадвар нь тухай
бичил биетний төрөл зүйлд хувьсах хөгжлийн үр дүнд үүсэн
тогтносон онцлог шинж нь болдог.

10. БИЕ МАХБОДЫН ХУВЬСАХ ХӨГЖИЛД
НӨЛӨӨЛӨГЧ ХҮЧИН ЗҮЙЛС
Биологийн шинж чанарын өөрчлөлтийн индикатор нь хэв шинжит бус хэлбэр үүсэх байдлаар илэрдэг.
Дасан
зохицох
шинж
чанар
Биоценоз
ын
өөрчлөлт
Байгаль
орчны
өөрчлөлт
Амьд
зүйлүүдийн
амьдрах орчин
өөрчлөгднө.
Биоценозын
бүлгэмдэлд
сөрөг нөлөө
үзүүлнэ.
Биологийн
шинж чанар
өөрчлөгднө.

11. • Бүлгэмдэл буюу биоценоз гэдэг
нь янз бүрийн зүйлийн
популяцуудын нийлбэр юм.
• Бүлгэмдэл нь байгаль дахь
амьгүй зүйлүүдтэйгээ хамтдаа
экосистемийг бүрдүүлдэг.
• Экосистемийн зах хязгаар нь
ургамлын бүлгэмдлээр
тодорхойлогдох ба түүнийг
биогеоценоз гэнэ.
• Дэлхийн бөмбөрцөг дээрх бүх
биогеоценозуудын нийлбэр нь
дэлхийн экосистемийг
бүрдүүлэх бөгөөд түүнийг
биосфер гэдэг.
ХАЛДВАРТ ӨВЧНИЙ ЭКОЛОГИ
Байгаль
орчин
Нийгэм-эдийн
засагЭкосис
тем
Экосис
тем
Экосистем
Байгаль орчны нөхцөлийн олон янз байдал нь
түүний дотор явагдаж байгаа эпизоотын
процессын илрэлтэд өөрийн ул мөрөө ямагт
үлдээж байдаг.

12. ЭКОЛОГИЙН ТОГТОЛЦОО (ЭКОСИСТЕМ)
Экологийн тогтолцоо (экосистема) - амьд бие махбодууд,
тэдгээрийн амьдрах орчин (атмосфер, хөрс, усны эх булаг гэх)-
оор бүтээгдсэн байгалийн нийлмэл нэгдэл бөгөөд түүний
доторх амьтай болон амьгүй бүрдэл хэсгүүд нь өөр хоорондоо
бодисын солилцоо, энергийн солилцоогоор холбогдож хамтын
тогтвортой бүхэл бүтэн цогц байдлыг үүсгэдэг.

13. • Тодорхой нэг нутаг дэвсгэрт цаг хугацааны өөр өөр
агшингуудад илэрч байгаа эпизоотын процессын эрчимжилт
харилцан адилгүй байж болдог.
• Энэхүү өөр өөр байгаагийн учир нь эзэн амьтны тэсвэрт байдал
болон гадаад орчинд гарч ирсэн эмгэг төрүүлэгч нянгийн
популяцид экологийн цогц хүчин зүйлүүдийн үзүүлж байгаа
нөлөөлөлтэй холбоотой байдаг.
ХАЛДВАРТ ӨВЧНИЙ ЭКОЛОГИ

14. ХАЛДВАРТ ӨВЧНИЙ ҮҮСГЭГЧИЙН МӨН ЧАНАР
Халдварт өвчний үүсгэгчийн экологийг судлахад эпизоотологи,
микробиологи, паразитологийн шинжлэх ухааны зарим ойлголт, арга зүй,
мэдлэгийг ашиглах шаардлага гардаг. Тухайлбал, Паразитологийн талаас:
• Шимэгчлэх чанар-паразитизм
• Эмгэг төрүүлэх чанар-Патогенность
• Болзолт эмгэг төрүүлэгч бичил биетнүүд-Условно-патогенные
микроорганизмы
• Шимэгчлэгч тогтолцооны бүтэц, үйл ажиллагаа, зохион
байгуулалт, тогтвортой байдал зэрэг ойлголтууд гол
холбогдолтой байдаг.

15. Микробиологийн шинжлэх ухаанаас:
• Хувьсал
• Популяцийн өөр өөр гарал үүсэл-популяционной гетерогенности
• Үүсгэгчийн химийн бүтэц, бүрдэл
Эпизоотологийн тухайд:
• Халдварт өвчний үүсгэгч хадгалагдан үлдэх, эргэлдэх үйл явц
чухал ач холбогдолтой байдаг.
ХАЛДВАРТ ӨВЧНИЙ ҮҮСГЭГЧИЙН МӨН ЧАНАР

16. ЭМГЭГ ТӨРҮҮЛЭХ ЧАНАР-ПАТОГЕННОСТЬ
Эмгэг төрүүлэгч хүчин зүйлүүдэд:
• Адгези
• Ферментүүд
• Инвазивность-халдан орох чадвар
• Гадаргуугийн бүтэц (капсуль)
• Токсинууд зэрэг зүйлсийг авч үздэг.

17. АДГЕЗИЯ-НААЛДАН ХОЛБОГДОХ ЧАДВАР
• Гадаад орчны зүйлүүдэд эмгэг төрүүлэгч бичил
организмуудын адгези өргөн илэрдэг.
• Зарим бактери, мөөгөнцөрийн адгезийн идэвхи бага
температурт хамгийн дээд зэрэгтэй байж болно.

18. Нянгийн халдан довтлох чадварыг ихэсгэдэг
ферментүүд:
гиалуронидаза,
нейраминидаза,
Протеиназы
коагулаза,
фибринолизин
ФЕРМЕНТҮҮД

19. • Культурально-морфологический
• Тинкториальный
• Биохимический
• Антигенный
• Биологический
• И другие
ХАЛДВАРТ ӨВЧНИЙ ҮҮСГЭГЧИЙН ХУВЬСАХ
ЧАНАР

20. БАКТЕРИЙН ТИНКТОРИАЛ ШИНЖ ЧАНАР
• Бактерийн хэлбэр зүйн шинж чанар. Бактерии — микроорганизм
нь бөөм байдаггүй нэг эст организм юм.(прокариоты).
• Бактерүүд нь үндсэн 4 хэлбэрийн шинж чанартай: бөмбөлөг
(шаровидная), бортого (палочковидная), мушгиа болон утаслаг.
• Бөмбөлөг хэлбэртэй бактерууд— кокки —микрококки (отдельно
лежащие кокки), диплококки (парные кокки), стрептококки
(цепочки кокков), стафилококки (имеющие вид виноградных
гроздьев), тетракокки (образования из четырех кокков) и сарцины
(пакеты из 8 или 16 кокков).

21. • Бортого хэлбэрийн бактерүүд-нэг нэгээрээ, таслал
хэлбэртэй, хоёроор, эсвэл гинж хэлбэртэй оршдог.
• Мушгиа хэлбэрийн бактерүүд: вибрионы и спириллүүд
болон спирохетүүд.
БАКТЕРИЙН ТИНКТОРИАЛ ШИНЖ ЧАНАР

22. САПРОЗООНОЗЫ
• Листерии
• Сальмонеллы
• Шигеллы
• Кишечная
палочка
• Клебсиеллы
• Микобактерии
• Йерсинии
• Легионеллы
• Ряда микозов

23. ПСИХРОФИЛЬНОСТИЙН ОНОЛ-ТЕОРИЯ
ПСИХРОФИЛЬНОСТИ
Энэхүү онолын мөн чанар нь:
“Туйлбартай бус шимэгч бактерүүд, түүний дотор эмгэг
төрүүлэгч нянгууд нь хүрээлэн буй орчны амьгүй зүйлс дээр
үржих чадвартай бөгөөд биологийн нам температурт (4-12°С)
өөрийн хоруу чанараа хадгалах төдийгүй тааламжтай нөхцөлд
хоруу чанар нь ихэсдэг” гэдгийг гаргаж ирсэн.
Г.П.Сомов, М.Петтенкофер