Мал эмнэлгийн сургуулийн оюутнуудад уншсан лекц

1. Мал, амьтны цусан халдвар, бруцеллез
Лекц № 2. Багш: Нанцагийн Батсуурь Мал эмнэлгийн ухааны доктор

2. Дэд сэдэв:
1. Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог
2. Үүсгэгч, түүний онцлог
3. Өвчний эмгэг жамын хөгжил
4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн өвөрмөц шинж
тэмдэг
5. Бие бүтцийн эмгэгт өөрчлөлт
6. Оношлогоо, ялган оношлохуй
7. Урьдчилан сэргийлэх болон эмчлэх арга
8. Өвчний халдвартай тэмцэх, устгах арга хэмжээ

3.  Цусан халдвар нь пастереллийн нянгийн үйлчлэл дор мал, амьтны эд,
эрхтэнд цусархаг болон үжилт үрэвсэл үүсгэдэг халдварт өвчин юм. Энэ
өвчнөөр таван хошуу мал,гахай, шувуу, усны үхэр, одос үхэр, туулай,
хандгай, янгир ямаа, аргаль угалз, усны болоод уулын булга, бүх
төрлийн үнэг гэх мэт олон төрлийн амьтан өвчилдөг.
 Энэ өвчин дэлхийн өнцөг булан бүрт тархан дэлгэрчээ.
 Манай оронд ч мөн өргөн тохиолдох бөгөөд үхлийн өндөр хувьтай
байдаг. Халдварласан малын дийлэнх хувийг бяруу, шүдлэн, хурга төлөг
эзэлдэг ба сарлаг, түүний эрлийз үхрүүд туйлын хялбархан өвчилдөг
онцлогтой.
 Энэ өвчнийг манай оронд дэд доктор Ц.Лундаа судалсан байна.
Мал амьтны цусан халдвар
1.Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог

4. 2. Үүсгэгч, түүний онцлог онцлог
 Цусан халдвар өвчний үүсгэгч нь пастереллийн бүлгийн Pasteurella
multocida юм.
 Энэ бүлэгт мөн P.heamolytica, P.pseudomonos, P. pheimotropica,
P.gallinarium хамаардаг байна.
 Pasteurella multocida зуувандуу хэлбэртэй, богинохон жижиг савханцар
бөгөөд дунджаар 0,5-2 мкм урт, 0.25-0.5 мкм өргөн, тэмтрүүлгүй учраас
хөдөлгөөнгүй, үр спор үүсгэдэггүй, дүрс хувирамтгай савханцар юм.
 Тэжээлт орчинд амархан ургах ба Грам сөрөг будагдана.
 Гадаад орчин хими физикийн хүчин зүйлийн нөлөөнд тэсвэр муутай.

5. 3. Өвчний эмгэг жам
 Өвчний үүсгэгч эрүүл мал амьтны амьсгалын зам болон арьсны гэмтэл,
яр, шархаар дамжин орж халдвар үүсгэнэ. Өвчний эмгэг жам нь
үүсгэгчийн хоруу чанар, амьтны биеийн эсэргүүцлээс ихээхэн
шалтгаална. Пастереллууд богино хугацаанд тунгалагийн ба цусны
судсаар дамжин дотоод цуллаг эрхтэнүүдэд хурц, агшин зуурын үжил
үүсгэн өвчлүүлнэ.
 Пастереллийн ялгаруулсан хорын нөлөөгөөр салст бүрхүүлүүд хүчтэй
үрэвсэж судасны хана гэмтэхэд үүгээр сийвэн-плазм цусны дүрст
элементүүд нэвчин шүүрэх бөгөөд шар уст салслаг шингэнд фибрин
ихээр хуримтлагддаг.
 Үүний зэрэгцээ уушиг, мөгөөрсөн хоолойд нэвчин орсон пастереллүүд
хороо ялгаруулан уушигт цус ихдэл (гипереми), усан хаван (отёк) хоёр
зэрэг үүсэх шалтгаан болохын хамт цусан хатгалгаа үүсгэж уушигны эд
эсүүдэд голомтолсон үжилт, элэгжилт явагддаг байна.

6. 4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг
 Үхэр цусан халдвараар өвчлөхдөө агшин зуур, хурц, хурцавтар
хэлбэрээр өвчлөнө. Агшин зуур өвчилбөл үхрийн халуун 41-42 хэм
хүрч богино хугацаанд гэдэс ходоодны хурц үрэвсэлийн шинж
тэмдэг үзүүлж 12 цагийн дотор үхнэ.
 Харин хурцавтар хэлбэрээр өвчилсөн үхэрт хавдрын, цээжний,
гэдэсний гэсэн 3 хэлбэр илэрдэг.
 Хавдрын хэлбэрийн үед үхрийн хүзүү, толгой, багалзуур орчим,
мөн хэл тагнай уруул хөөж хавагнана. Нүд хурц үрэвсэж улайн,
нуух, нулимс гоожно. Өвчтэй үхэр амьсгалахад цээжин биенээс нь
хэрчигнэсэн дуу сонсогдоно. Ийм хэлбэрээр өвчилбөл ихэнхдээ 1
хоногийн дотор үхнэ.

7.  Цээжний хэлбэрийн үед уушиг, цээжний гялтан үрэвсэнэ.
Амьсгал нь давхцаж,хүчтэй огцом ханиалгана. Ханиахад хаа,
гуя, нурууны булчин мах дагжин чичирхийлнэ. Эцэстээ цустай
чацга гоожуулан тамир тэнхээгээ алдаж үхдэг.
 Гэдэсний хэлбэрийн үед эхлээд бага багаар чацга алдана.
Ихэнхдээ бяруу шүдлэнд энэ хэлбэр тохиолдоно. Цаашдаа
чацга алдалт ихсэж чацга нь өмхий, ногоон болно. Маш түргэн
турж, шүдээ зогсолтгүй хавирна. Арьс үс нь өнгө зүсээ алдаж үе
мөч сэрвээ нуруугаар хавдах боловч өвс тэжээлээ идсээр 3-4
долоо хоногийн дотор үхнэ.
4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг

8.  Ужиг хэлбэр нилээд ховор тохиолдоно. Ужиг хэлбэрийн эхний үед
халуурч, зовиуртай амьсгалж, ханиалгах ба ханиалгах үед хамраас нь
салслаг идээт шингэн гоожно. Өвчилсөн мал аажмаар турж эцээд үхнэ.
 Гахай 41 хэмээс дээш халуурч эрүү, хүзүүний булчирхайнууд хавдаж
хавагнан фарингит өгч амьсгал хаагдана. Өвчилсөн гахай ихэвчлэн 1-2
хоногийн дотор үхэх боловч 5-8 хоног үргэлжлэх тохиолдол бас элбэг
тохиолдоно.
 Цусан халдвар шувуунд голдуу агшин зуурын хэлбэрээр тохиолдох ба
өвчилсөн шувуу 44 хэмээс дээш халуурч молцог залаанууд нь цайрч
хөхрөх ба шувууны нүд, хөл таталдсаар агшин зуурт үхнэ.
 Хонь ихэвчлэн хурц, хурцавтар хэлбэрээр өвчилнө. 41-42 хэм хүрч
халуурна. Амьсгал түргэснэ, уушиг, цээжний гялтан үрэвсэнэ. Нүд
үрэвсэж улайна. Улмаар хараагүй болж болно. Ам, хамраас нь салслаг
идээт шингэн гоожно. Эм хонины дэлэн цочиж үрэвсэнэ. Өвчилсөн
хонь ихэвчлэн 2-5 хоногийн дотор үхнэ.
4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг

9. 4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг

10.  Үхсэн мал амьтны хүүрийг задлахад бүх биеэр үжил болсон байх ба салст
бүрхүүлүүдэд цус харваж, уушиг хэлэнд улаан толбо ажиглагдана. Дэлүү
зарим үед хэсэгчилсэн улаан толботой байна. Бүдүүн гэдэсний чацархайн
булчирхайнууд томорно. Ужиг хэлбэрийн үед уушиг хатуурч нягтаршин
уушигны эд голомтолж үхэжсэн байна.
 Арьсны дорхи эслэг булчинд цус хурж нэвчсэн байна. Элэг дэлүү бөөр
бараг хэвийн харин ходоодны салст бүрхүүлд цус харвалт илэрч үе мөч
хавдсан байна.
 Үхсэн хонины арьсан дорхи эслэгүүд нийтдээ хүрэн улаан өнгөтэй болж
цус хурсан байна. Цус харвалт зүрхний дотно, гадна давхарт их
хэмжээтэйгээр тод харагдана.
 Уг өвчнөөр өвчилж үхсэн амьтдын цээжний хөндийд шар ус хуралдаж
дотор эрхтэнүүд ихэвчлэн цус харвалтууд тод харагдана.
5. Эмгэг бие бүтцийн хувирал

11. Бие бүтцийн эмгэгт өөрчлөлт

12. 6. Оношлогоо, ялган оношлох
 Цусан халдварт өвчнийг эмнэл зүйн шинж тэмдэг, эмгэг бие бүтцийн онцлог,
эпизоотологийн хүчин зүйлүүдийг нэгтгэн дүгнэж онош тогтоохоос гадна
бактери судлалын шинжилгээ хийж оношлоно.
 Эмнэл зүйн шт – ээр оношлохдоо бусад халдварт өвчнөөс ялгаварлан
таних шаардлагатай. Тухайлбал: цусан халдвараар үхсэн үхрийн дэлүү
томрохгүй харин боомоор үхсэн бол дэлүү маш их томорно. Дуут хавдраар
үхсэн үхрийн биед гарсан хавдар чихарч шаагисан дуутай байхад цусан
халдвартын үеийн хавдар дуу байхгүй.
 Цусан халдварын уушигны хэлбэрийг үхрийн цээж өвчнөөс ялгах ялгаа бий.
Үүнд: 1.Цээжийн үед уушгинд элэгжилт илрэхгүй харин мөгөөрсөн хоолой,
уушигны салбангуудын холбогч эдүүд улайж хавдсан байна. Цусан
халдварын үед уушиг элгэнд олон тооны үхжлийн голомт илэрдэг бол
цээжийн үед ийм өөрчлөлт харагдахгүй.
 Мөн иж балнад, цагаан чацга өвчнүүдээс ялган таних шаардлагатай.

13. 7. Эмчилгээ урьдчилан сэргийлэлт
 Цусан халдвар өвчтэй малыг янз бүрийн эмийн бодис ашиглан эмчилж
болно. Үүний дотроос антибиотикийн эмчилгээ илүү үр дүнтэй байдаг.
 Мөн өвчтэй мал, амьтныг эмчлэх, сэжигтэйг уг өвчнөөс сэгийлэх
зорилгоор цусан халдвартын хэт дархлаат ийлдсийг насны байдалд
тохируулан 20-250 мл хүртэл тарьж болно.
 Өвчин тогтмол гардаг нутгийн мал амьтдад жил бүр урьдчилан сэргийлэх
вакцин тарьж уг өвчнөөс сэргийлнэ. Пастерелла мультоцидын В
хэвшлийн цэвэр өсгөврийг шингэн орчинд ургуулж хөнгөн цагааны усан
ислийн гельд шингээж тундасжуулсны дараа 0.2-0.3 хувь формалин нэмж
хоргүйжүүлсэн формал вакциныг Биокомбинатад бэлтгэдэг.
 Вакциныг өвчин гарахаас 30-45 хоногийн өмнө 12-15 хоногийн зайтайгаар
2 удаа өвчлөмтгий мал амьтанд тарина. Вакцин таригдсан малд 6 сарын
хугацаатай дархлаа тогтоно.

14.  Бруцеллёз нь бүх төрлийн мал, амьтад, хүнийг цочмог, архаг явцтайгаар
өвчлүүлэн дэлүү, элэг, үе мөч, нөхөн үржихүйн эрхтэн зэргийг
эмгэгшүүлдэг халдварт өвчин юм.
 Энэ өвчин нь тив дэлхийн бүх улс оронд дэлгэрсэн бөгөөд хүн ардын эрүүл
мэнд, улс орны эдийн засагт ихээхэн хохирол учруулдаг. Бруцеллёз манай
орны үхэр, хонь, ямаа, гахайд нилээд дэлгэрсэн өвчин. Ялангуяа хүний
өвчлөл анхаарал татахуйц байсны улмаас Монголын төр засаг энэ
өвчинтэй шат дараалсан арга хэмжээ авч тэмцэж ирсэн юм.
 Энэ өвчнийг манай оронд доктор, профессор Ч.Цэрэндаш, дэд эрдэмтэн
Н.Намшир, Д.Нямсүрэн, Ж.Эрдэнэбаатар, Батбаатар, Б.Чимэдцэрэн нар
судалсан байна.
1. Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог
Мал амьтны бруцеллёз

15. 2. Үүсгэгч, түүний онцлог
Бруцелл үүсгэгчийг 3 төрөлд хуваана.Үүнд:
1. Хонь ямаа өвчлүүлдэг Br.melitensis
2. Үхэр сарлаг өвчлүүлдэг Br.abortus
3. Гахай өвчлүүлдэг Br. suis болно.
Мөн Br.neotomae- зэрлэг амьтан, Br.ovis.-хуц, Br.canis –
нохой өвчлүүлнэ.
Бруцелл нь аналин будгуудаар Грам сөрөг будагдана.
Бруцелл гадаад орчин, хими физикийн хүчин зүйлд нилээд
тэсвэртэй нянд багтдаг.

16. 2. Үүсгэгч, түүний онцлог

17. 3. Өвчний эмгэг жамыг хөгжил
 Бруцеллёзын үүсгэгч эрүүл малын БМБ-д ходоод, гэдэс, үтрээ,
нүдний салст бүрхүүл болон шалбарч шархалсан арьсны
гэмтлүүдээр дамжин орно.
 Ингэж биед нэвтрэн орсон бруцеллүүд анх нэвтэрсэн хэсэгтээ
нилээд байж өсөж үржих бөгөөд үүнийг бруцелл дасалтын үе гэнэ.
Ийнхүү дассаны дараа тунгалагийн судсаар дамжин тунгалагийн
зангилаанд очиж өсөж үрждэг.
 Бруцеллийн эмгэг жамын гол үзүүлэлт мал амьтны янз бүрийн эд
эрхтэнд харилцан адилгүй явагдахаас гадна хээлтэй малын эхэс,
сав, саалийн малын дэлэн, эр малын төмсөг, хэтэнд илүү тод илэрнэ.
 Хээлтэй малын эхэст үрэвсэл хүчтэй явагдсанаас үр хөврөл, хээлд
очих тэжээл дутагдаж эмгэгшин хээл хаях эсвэл амьдрах чадваргүй
төл гарахад хүрдэг байна.

18. Latent infections.
Seroconvert
at their first
parturition only.
Ram – can spread
Castrated – not
spread
Ewe – infected. Less
abortion than if newly
affected
self-limiting infections or they become
asymptomatic latent carriers and
potential excretors
Эм малын бэлгийн замаас ялгарч
байгаа зүйлүүд өөр малд болон
хүнд халдвар үүсгэх нянгийн гол
эх булаг юм.
Young animals do not show any clinical signs
Өвчин дамжих
зам

19. 3. Өвчний эмгэг жам

20. 4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг
 Бруцеллёзын халдвар өвчтэй мал амьтнаас эрүүл мал, амьтны
салст бүрхүүл, яр шарх, бэлгийн замаар дамжин цусанд орж
халуурахын зэрэгцээ цус тунгалагийн булчирхай, үе мөчний
шингэнд үржиж эхэлнэ.
 Өвчилсөн малын хамгийн түгээмэл шинж тэмдэг нь хээл хаях,
зулбах, сувайрах, хаг саатах юм. Хаг саатсаны дараа сав, үтрээ
сэлхэрч, үе мөчүүд хавдаж хөдөлгөөн нь муудаж турж эцэн, ашиг
шим нь буурдаг.
 Эцэг мал ялангуяа хуц, ухна, бухын төмсөг хавдаж үрэвсэнэ.
Ийнхүү хээл хаях нь хээлийн 2-р хагаст үзэгдэх ба эсвэл сувайрна.
 Бруцеллёзоор өвчилсөн хүний гар, хөл, ууц нуруу, бусад үе мөч
хавдаж хүчтэй шаналж өвчилдөг байна.

21. M
T
Бактериемия 10-20 х
30 хоногоос 2 сар
Хуц: Орхит, эпидемит,
Хиграм,
Хээлтэгч: метрит,
шинж тэмдэггүй
мастит,
бүгдэд:артрит,
Коньюнктивит, залгиур-
төвөнхийн болон
амьсгалын дээд замын
үрэвсэл
Лимфийн зангилаа
Хуц
халдвар
авч болно
Халдвар дэлэнгийн болон
дэлэнгийн дээд булчирхай,
чивний булчирхайд
хадгалагдан сүү, үрийн
шингэнтэй хамт байнга болон
үе үе ялгардаг.
Архагшсан
халдвар
устах
Эмнэл зүйн
шинжээр
оношлоход
бэрхшээлтэй
Өвчлөөд
эдгэрсний дара
хонь дахин
халдварт маш
тэсвэртэй
Эмгэг төрүүлэгч

22. 5. Эмгэг бие бүтцийн өөрчлөлт
 Малд анхаарал татаахуйц эмгэг өөрчлөлт бага байна.Хээлийн
бүрхүүл хальс зузаарсан мөн ходоод гэдэс, давсганд цус
харвалт ажиглагдана.
 Үнээний дэлэн бүхлээрээ эсвэл таллан хавдаж үрэвсэхийн
зэрэгцээ үе мөч идээлж үрэвсэнэ.
 Бухны төмсөг хэтэнд үхжиж үрэвссэн голомтууд үзэгдэх бөгөөд
хурц үед төмсөг хавдаж томроно. Мөн ужиграх үед төмсөг
хатанхайрна. Ийм төмсөгийг зүсэхэд идээт үхжлийн голомт
тодорхой ажиглагддаг байна.
 Арьсаар дамжсан халдварын үед арьсанд өвөрмөц мөхлөг
илэрч холбогч эд, хялгасан судасны хана хөөж хавдах зэрэг
эмгэг хувиралтууд харагдана.

23. 5. Эмгэг бие бүтцийн өөрчлөлт

24. 6. Оношлогоо
 Бруцеллёзыг цаг алдалгүй үнэн зөв оношлох нь нийгэм эдийн засгийн нэн
чухал асуудал юм.
 Төллөх мал хээлийн 2-р хагаст олноороо хээл хаях, хаг саатах, амьдрах
чадваргүй төл гарах шинж тэмдэг нь бруцеллёз өвчнөөр сэжиглэх гол
үндэслэл болох бөгөөд оношлохдоо доорхи аргуудыг хэрэглэнэ.Үүнд:
 Бактери судлалын шинжилгээ - микроскопын шинжилгээ хийж
үүсгэгчийг илрүүлнэ. Нян судлалын шинжилгээнд зулбадас, үтрээ
савны гоождос, үе мөчний салслаг шингэнийг дээж болгон авна.
 Ийлдэс судлалын шинжилгээ –НУ,ХХУ,НТУ,РБУ,СЦУ Ийлдэс судлалын
шинжилгээнд сэжиглэж буй малын сүү эсвэл гүрээнээс цус авч
ийлдсийг нь ялган дээр дурдсан аргуудаар шинжилнэ. Ийлдсийн
шинжилгээ хийхдээ уг мал урьдчилан сэргийлэх вакцин таригдсан
эсэхийг сайтар мэдэх нь чухал.
 Мөн бусад хээл хаях шинж тэмдэг үзүүлдэг өвчнүүдээс ялгаварлан
оношлох шаардлагатай.

25. tissues or fluids
contaminated with non
viable or a low number of
bacteria
M T
vaginal swabs, placentas
or aborted foetuses
Түрхэц будаж харах
Stain with Stamp
modification of the Ziehl-
Neelsen method
Vaginal swabs
Milk samples
Culture media
Өсгөвөр гаргаж шинжлэх
Spleen,
LN
Necropsy
PCR
Screening: The rose bengal test (RB)
Complement
fixation test
(CF)
Ag
+
-
Confirm +
-
ELISAs
Gel Precipitation
Coomb’s Test
Immunocapture
FPA
Cross reactions between B.
melitensis and B. abortus can
occur in sheep
Оношлогоо
Ийлдэс судлал
Should use field strain Ag
Ag

26. 7. Эмчилгээ урьдчилан сэргийлэлт
 Одоогоор мал амьтны бруцеллёз өвчнийг эмчлэх сонгомол арга
хараахан боловсрогдоогүй байна. Гэвч бруцеллёзтой хүнийг эмчлэх
талаар зарим ахиц гарч байгаа.
 Монгол улсын хэмжээнд мал амьтны бруцеллёз өвчинтэй тэмцэх
хөтөлбөр хэрэгжиж байгаа бөгөөд уг хөтөлбөрт тусгагдсанаар
бруцеллёз өвчнөөр тайван биш нутгийн малыг урьдчилан сэргийлэхийн
тулд үхрийг штамм-19 , хонь ямааг Рев-1 вакцин тарьж сэргийлнэ.
 Харин бруцеллёз өвчин оношлогдоогүй тайван нутгийн хээлтэгч,
хээлтүүлэгч малд жилд нэг удаа ийлдэс судлалын шинжилгээ хийж
эерэг урвалтайг нядалж устгах замаар эрүүлжүүлэх бодлого барьж
байна.

27. Ашигласан мэдээллийн эх сурвалж
1. Под редакцией проф. А.А. Конопаткина Эпизоотология и
инфекционные болезни сельскохозяйственных животных Москва
“Колос” 1984;
2. Под редакцией проф. И.А.Бакулова. Руководство по общей
эпизоотологии Москва “Колос” 1979;
3. Б.Яримпил, М.Занаа, Г.Цэвэгмэд Мал, амьтны халдварт өвчин
судлал. Улаанбаатар 1988;
4. Г.Цэвэгмэд Мал, амьтны халдварт тахал өвчин Улаанбаатар. 2000;
5. А.Хөхөө. Мал, амьтны халдварт өвчин Улаанбаатар 2015;
6. Мал эмнэлгийн холбогдолтой журам, заавруудын эмхэтгэл.
Улаанбаатар 2012;
7. Ц.Лундаа, А.Ёндондорж Цусан халдвар Улаанбаатар. 2002;
8. Pedro N. Acha Boris Szyfres Zoonoses and Communicable Diseases
Common to Man and Animals Second Edition Washington, D.C. 20037,
U.S.A. 1994.